AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti

2.3 Xam pambığın qəbul edilməsində həyata keçirilən tədbirlər

Xam pambığın qəbul edilməsi kondision kütləsində cədvəl 2-də göstərilən normalara müvafiq olaraq nəmliliyə və zibilliyinə görə həyata keçirilir. Müxtəlif rayonlarda xam pambığın salanılması üçün qapalı anbar sahələri(anbaralr) tamaçılmamış və yaxud açıq anbarlar(talvar) və açıq meydançalardan istifadə olunur.Xam pambığın yaxşı mühafizə edilməsi, onun saxlanmasının düzgün təşkil edilməsi üçün (xam pambığın komplektlləşdirilməsi və onun tayakara yerləşdirilməsi tələblərə müvafiq olaraq xam pambığın nəmliliyi və tayanın hündürlüyü nəzərə alınmaqla texnoloji reqlamnet tövsiyyələrinə əsasən) həyata keçirilir.

Xam pambığın qəbul edilməsində zibilləmə və nəmlik göstəriciləri

Cədvəl 2.

Xam pambığın növü	Zibillənmə,%		Nəmlik,%
	hesablanmış	son	hesablanmış	son
I	0,6	3,0	9,0	10,0
II	1,0	3,0	11,0	11,0
III	1,9	8,0	12,0	12.0
IV	3,6	16,0	14,0	14,0

Xam pambığın meydançada tayalanması, quru havada həyata keçirilir. Bir meydançaya gündə 14 metrdən çox olmataraq xam pambığın yerləşdirilməsi tövsiyyə olunur. Xam pambığın tayalanması zamanı döyəclənməsi taya qırağından 1,5-2,0 m. Məsafədə həyata keçirilməlidir. Tayanın orta hissəsi taylarda işləyənlərin və xam pambığın ağırlığının təsiri altında sıxlaşdırılır.Tayanın sabitliyi künclərin düzgün və sıx yığılmasından asılıdır.

Yığmanın sonunda taya 2-2,5 m hündürlüyündə xam oambıqdan ibarət günbəzvari papaqla tamamlanır.

Xam pambıq tayasının hündürlüyü 12-16 gündən sonra 0,8-1.4 –m-ə qədər azalır.

Xam pambığın I və 22 növləri üçün 10% , III və IV növlərindən yuxarı nəmliliyində saxlanması zamanı tez-tez onun öz-özünə qızarması baş verir. Bu prosesin göstərdiyi kimi iki ardıcıl ölçmələr arasında xam pambığın temperaturu artır. Temperaturun dəyişməsinə nəzarət qüvvədə olan metodika üzrə termometr yardımı ilə həyata keçirilir.

Tayalarda temperaturun ölçülməsi 6 nöqtədə 3 metr dərinliyində (künc tərəfindən 3 nöqtə və tayanın yan və ön tərəfdən 3 nöqtə), anbar sahələrində isə yanalrı tərəfindən bir nöqtədə və saxlanılan xam pambığın yuxarıdan 4-6 nöqtəsində həyata keçirilir.

Anbara yığılmış pambığın normal vəziyyəti onun plan ölçülməsi zamanı temperaturun sabitliyi olur. Saxlanılan pambığın partiyalarında temperaturun dəyişməsi zamanı müəyyən rtdikdə məsələn eyni nöqtələrdə əvvəlki ölçmələrdən sonra 3-4⁰C dəyişdikdə rütubətli havanın tayadan sorulması yolu ilə onun məcburi soyudulmasına dair tədbirlər görülür.

Pambıq tədarükü məntəqələrində xam pambıq aşağıdakı qaydada yerləşdirilir: 15% nəmlikdən yuxarı olduqda quruducu-təmizləyici sexində,nəmliliyi 15%-dən az olduqda isə təmizləyici sexində komplektləşdirilir. İstisna kimi, nəmliliyi 19% olan xam pambıq partiyalarının pambıq zavodunun təmizləyici sexin zonasında komplektləşdirilməsinə və 2-4 gündən sonra isə sexdə emal olunmasında icazə verilir.

Nəmliliyi 20% və çox olan xam pambıq təmizləyici süxin yaxınlığında anbara yığılmaslı və təcili qurudulmalıdır(tədarük məntəqəsinə daxil olunduğu gündən etibarən bir həftə gec olmadan).
2.3.1 Saxlama zamanı xam pambığın öz- özünə qızışması

Xam pambığın öz-özünə qızışması dedikdə onun temperaturunun,baş verən fizioloji proseslər nəticəsində yüksəlməsi və istilik keçirmə prosesinin pisləşməsi nəzərdə tutulur[5]

Xam pambığın ilkin nəmliyindən və saxlama şəraitindən asılı olaraq buntda pambığın temperaturu 55-75⁰C qədər yüksələ bilər.

Öz-özünə qızışma prosesi xam pambığın ayrı-ayrı komponentlərinin keyfiyyətinin pisləşməsinə,temperaturun kəskin yüksəldiyi və vaxtında tədbir görülmədiyi hallarda isə tam keyfiyyətinin itirilməsinə gətirib çıxarır.Öz-özünə qızışma prosesinin fizioloiji əsasını xam pambıq kütləsində olan canlı komponentlərin istilik ayrılması ilə müşayiət olunan nəfəs alma prosesi,fiziki əsasını isə pambıq kütləsinin istilik keçirmə qabiliyyətinin pisləşməsi təşkil edir.

Öz- özünə qızışma prosesində istilik mənbəyi rolunu pambığın çiyidi və pambıq kütləsində olan mikroorqanizmlər oynayır. Bu prosesə xam pambığın nəmliyi və pambıq kütləsində olan istilik əsas təsir edir. Şəkil 2.1-də öz-özünə qızışma prosesi zamanı xam pambığın nəmliyinin onun temperaturundan asılılıq qrafiki verilmişdir.

Xam pambığın nəmliyi W, %

Şəkil. 2.1 Pambıq kütləsinin temperatur artımının nəmlikdən asılılığı
Elmi tədqiqatlara əsasən nəmliyi 12-15% olan xam pambıqda qızışma prosesi başlayır. Pambıq kütləsində temperatur 45⁰C çatdıqda V növ mahlıcın möhkəmliyi 2,5-2,9 dan, 0,3cH. qədər azalır. Çiyidin zibilliyi isə yanan çiyidin hesabına 50%-ə qədər yüksəlir.

Aparılan eksperimentlər göstərir ki, pambıq kütləsində nəmlik 16,3%-24,5% olduqda temperatur kəskin artır. Bu proses xam pambıq bunta vurulduqdan 2-3 gün sonra başlayır və yeddinci gün maksimal qiymətə çatır.Bundan sonra 7-8 gün ərzində temperatur aşağı düşür.Temperaturun aşağı düşməsi

40-38⁰C-ə qədər davam edir.

Öz-özünə qızışma prosesi zamanı temperaturun gündəlik artımı 12-14⁰C təşkil edir.Maksimal temperatur 70-75⁰C-ə qədər yüksəlir.Gündəlik temperaturun yüksəlməsinə ətraf mühitin temperaturu da təsir edir.

Şəkil 2.1-də qızışma prosesi zamanı xam pambığın kütlə itkisinin nəmlikdən asılılıq qrafiki verilmişdir.

Nəmlik W, %

Şəkil 2.2. Xam pambığın mütləq quru kütlə itkisinin nəmlikdən asılılığı
Xam pambığın öz-özünə qızışma prosesinə temperaturun gündəlik artımına onun nəmliliyinin təsiri Şəkil 2.3-də verilmişdir.

Xam pambığın nəmliyi W, %

Şəkil 2.3 Maksimum temperaturun və temperatur artımının xam pambığın nəmliyindən asılılığı

Şəkil 2.3-dən göründüyü kimi temperaturun maksimal qiyməti,onun xam pambığın nəmliliyindən Θ _max=f(W) və temperaturun gündəlik artımından ∆ Θ=f(W) asılıdır.

Xam pambığın saxlanma müddəti,gün

Şəkil 2.4 Xam pambığın temperaturunun onun saxlanma müddətindən və ilkin nəmliyindən asılılıq qrafiki başlanğıc nəmliyindən asılılığı
Şəkil 2.4-də xam pambığın temperaturunun onun saxlanma müddətindən və ilkin nəmliyindən asılılıq qrafiki göstərilmişdir.Qızışmaya məruz qalan xam- pambığın mahlıcı 13 gün ərzində 1-ci növdən 3-cü növə keçir.Qırılma uzunluğu isə 0,4-0,9 km azalır. Yetişmə əmsalı 2,0-dan 1,6-ya enir.

Xam pambıq öz-özünə qızışma prosesinə məruz qaldıqda 13 gün ərzində xam pambığın mahlıcı öz keyfiyyətini itirərək,1-ci növdən 3-cü növə keçir. Mahlıcın möhkəmliyi 0,4-0,9-a qədər azalır.Bununla yanaşı xam pambığın çiyidi də öz keyfiyyətini itirir.Çiyidin zibilliyi artaraq 5% dən 16% -ə qədər yüksəlir.

Öz-özünə qızışma prosesi birinci üç gündə daha intensiv baş verir.Bu vaxt xam pambığın istiliyi 65-71⁰C-ə çatır.

Birinci növ yaş xam-pambıqda öz-özünə qızışma prosesi saxlanmanın ilk günlərində baş verir və bu zaman temperatur 65-71⁰C-ə qədər yüksəlir.Ona görə nəm xam-pambığın buntlara vurulması mümkün qədər tez aparılmalı və profilaktik tədbirlərin aparılmasına şərait yaradılmalıdır.

Ona görə xam –pambığın buntlara verilməsi mümkün qədər tez aparılmalıdır. Buntda öz-özünə qızışma prosesinin başlanması müəyyən qanunauyğunluqla müşayiət olunur. Xam pambığın qızışması buntda ocaq və ya bütünlüklə yanğın baş verə bilər. Ocaq şəklində qızışma istənilən sahədə buntun üstünün brezentlə düzgün örtülməməsi nəticəsində baş verə bilər. Buntun bütünlükdə qızışması isə yüksək nəmlikli xam pambığın buntda komplektləşdirilməsi nəticəsində baş verir.
2.4 Xam pambığın öz-özünə qızmasının qarşısını almaq üçün

tədbiq olunan üsullar
Xam pambığın öz-özünə qızmasının qarşısını almaq üçün stasionar qurğu vasitəsilə tunellərdən və havanı çəkən kanallardan havanın sovrulması həyata keçirilir.Stasionar qurğular vasitəsilə havanın çəkilməsini tayanın hündürlüy 2-2,5 m çatdıqda həyata keçirmək olar. Hava sorma stasionarları olmadığı hallarda çəkilməsi pambıqda qazılmış tunellərlə həyata keçirilir.Sovrulmanın həyata keçirilməsi zamanı qurğunun işləmə müddəti 8-10 saatdan az olmamalıdır. Pambığın öz-özünə qızışması zamanı havanın tayadan sovrulması xam pambığın ölçülən nöqtələrində havanın temperaturu ətraf mühitin temperaturasına çatana qədər həyata keçirilir.

Tədqiqat işlərinin nəticələrinə uyğun olaraq, pambıq zavodları və onların tədarükməntəqələri qəbul edilmiş xam pambığı seleksiya və sənaye sortu üzrə eyni partiyalara komplektləşdirməli,tədarük edilmiş xam pambığı düzgün saxlamalı və ya xam pambığın korlanamsının və itkisinin qarşısını alan tədbirləri həyata keçirməli və quruducu təmizləyici sexlərin fasiləsiz işinə təmin etməlidirlər.

Toxumluq xam pambığın saxlanamsı onun keyfiyyət göstəriciləri olan sortundan, nəmliyindən və qəbulundan asılı olmayaraq, anbara yığılması və saxlanılmasının müasir texologiyası praktiki olaraq eynilə adi pambıqda olduğu kimi həyata keçirilir. Toxumluq xam pambıq dinc vəziyyətində,yəni tayda olsa da, həyat prosesi dayanmır, ləng də olsa daima rüşrymn hüceyrəsinin həyatını təmin edən maddələr mübadiləsi gedir. Belə ki, adı çıkilən mübadilənin düzgün gedişatı,tamlqıla toxumların cücərmə anından əvvəl hansı mühit şərtləri altında olmasından asılıdır. Mübadilə prosesi ətraf mühitdən,yəni taya saxlanma temperaturundan asılı olaraq sürətlə və ya ləng gedə bilər. Toxumların saxlanma müddətində daha əlverişli şərait yaratmaqla onların keyfiyyətini yaxşılaşdırılması effektini də gözləmək olar [1].

Uzun illər aparılmış tədqiqatlar əsasında yığımdan sonrakı profilaktikadan keçməyən toxumların əkilməsi zamanı cücərtilərin nizamsız olması, vaxta görə uzaldılması və xam pambığın yığılmasının müxtəlif fazalarda baş verməsi müşahidə olunur.

Toxumluq xam pambıqda yüksək sıxlığın nəticəsində havanın toxumlara girişi çətinləşir və onunla əlaqədar toxumlar yalnız onlarda nəmliyin miqdarının azaldılması şəraitində saxlanıla bilər.

Tayaya yığılmış temperatur komplektləşdirnə dövründə maksimal hava temperaturuna çatır, xüsusi ilə də o mərkəzdə yüksək səviyyədə qalır. Bu cür yüksək temperaturun sabit saxlanılması tayanın mərkəzində havalandırmanın tamamilə olmamasına dəlalət edir. Tayanın özünün mərkəzində və əsasında saxlanılan toxumluq xam pambığın daha az məhsuldarlığa malik olması 5-6 aydan artıq saxlama müddəti zamanı yüksək temperaturun mənfi təsiri ilə izah olunur. Saxlanma zamanı xam pambığın nəmliyi nə qədər yüksək olsa, bir o qədər də əkin vaxtına toxumların toxumların cücərmə enerjisi aşağı düşür. Nəticə etibarı ilə, xam pambığın nəmliyi 12% dən çox olduqda toxumların yetişmə prosesi ləngiyir.

Nəmliyi 9-10% olan əkin pambığı üçün optimal saxlanma şəraiti 18-24⁰ C temperaturdur. Hətta 28⁰ C temperaturda 9%-lik nəmliyində xam pambığı uzun müddət (5-6 ay) saxlamaq arzu olunan deyil.

Təzə yığılmış toxumları 40-50⁰ C temperaturda qeyri davamlı qızmaya və ya günəş vasitəsilə qurutmaya məruz qoyduqda,yetişmə dövrünü kəskin şəkildə qısaltmaq olar. Toxumların münasib vaxtda qış qurutması onalrın tarlada cücərmə qabiliyyətini, həyat qabiliyyətini və davamlılığını artırır.

Uzun müddətli və ya qısa müddətli qurutma,toxumların parametrlərinə müsbət təsir göstəriri o şərtlə ki, o əkindən əvvəl yerinə yetirilsin. Saxlanmaya gətirilən toxumluq xam pambığın nəmliyinin 9%-dən artıq olmaması bütün çiyid kütləsi təbəqəsinin bərabər olması,eləcə də mütləq şəkildə günəş və ya termik qurutma texnologiyasının həyata keçirilməsi aparılan tədqiqatlar nəticəsində mümkün olmuşdur.

Lakin mövcud qəbuletmə praktikasında toxumluq xam pambığın komplektləşdirilməsi və saxlanması xüsusi metodika üzrə həyata keçirilmir və nizamlanmış texnoloji prosesdə bütün əkin kütləsinin bərabər şəkildə nəmliyini təmin edən və toxumların yetişməsinə şərait yaradan və pambıq məhsullarının keyfiyyətli şəkildə saxlanılmasını təmin edən texnika və texnologiya nəzərdə tutulmayıb.

Təcrübi araşdırmalarımızın nəticələri göstərir ki, xam pambığın toxumunun öz-özünə yetişməsi prosesinin meydana gəlməsi zamanı tayanın cismindən havanın profilaktik sovrulması nəticəsində fiziki-mexaniki xüsusiyyətlərinni saxlanması şərti ilə saxlanılan xam pambığın yüksək keyfiyyəti təmin edilir.

2.5 Xam pambığın qurudulması zamanı nəmliliyin dəyişməsinin kinetikasının hesablama metodlarının hazırlanması

Pambığın emalının texnoloji prosesi xam pambığın nəmliliyinə çox həssasdır.Emal zamanı bu parametrin cüzi dəyişməsi lifin və çiyidin keyfiyyətinə kəskin təsir edir.Buna görə qurutma prosesinin kinetikasının analitik aslılıqlarının çıxarılması mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qurutma prosesinin kinetikası dedikdə adətən orta nəmliyin və zamana görə orta temperaturun dəyişməsi nəzərdə tutulur.Qurutma prosesinin kinetikasının bu qanunauyğunluqları qurutma zamanı materialdan buxarlanan nəmliyin miqdarını və istilik sərfini hesablamağa imkan verir.[8]

Nəm materialın qızdırılması və qurudulması zamanı nəmliyin və temperaturun analitik təyini məsələsi mürəkkəb məsələdir və müəyyən sərhəd şərtləri daxilində qarşılıqlı asılı olan kütlə və istilik köçürmənin qeyri-xətti parabolik və ya hiperbolik diferensial tənliklər sisteminin həlli ilə əlaqədardır.Bundan başqa materalın bir sıra tipli fiziki və kütlə-daşınma xarakteristikaları tələb olunur ki,hal-hazırda ədəbiyyatlarda bu məlumatlar çox azdır.

Bundan başqa bir sıra hallarda ətraf mühitin qurudulan materialın səthi ilə qarşılıqlı təsirini riyazi şəkildə ifadə etmək çətinlik törədir.

Qurutma prosesinin nəzəriyyəsindən məlumdur ki, nəm materialın qurutma prosesi qızdırılma periodunda qurudulmanın sabit sürətindən asılıdır^{. /52/} Qurutma prosesinin periodunu təsvir etmək üçün nəm materialların qurutma sürətinin müəyyən təqribi düsturları verilmişdir. ^/53/ Bu mənbədə xam pambığın rütubətliliyinin zaman görə dəyişməsini ifadə etmək üçün qurutma sürətilə nəmlilik arasında xətti asılılıqdan istifadə olunur. Bununla yanaşı, qurutmanın verilmə sürətinin periodu 2 zonaya bölünür və qurutma sürəti əyrilərindən bir zonadan başqa zonaya keçid nöqtəsini təyin etmək çətindir. Xam pambığın qurutma prosesinin kinetikasını ifadə etmək üçün Q.K.Filonenko tərəfindən təklif olunmuş gətirilmiş qurutma sürəti metodunun tətbiqinin mümkünlüyünü nəzərdən keçirək. Qeyd edək ki, bu işlərdə xam pambıq bircins material kimi baxılır. Liflərin və toxumların qurutma kinetikasını ifadə etmək üçün kinetik tənliklərdən istifadə olunmur. 2-cisi kinetik tənliklərə daxil olan parametrləri təyin etmək üçün L.V.Likov tərəfindən təklif olunan qrafiki analitik metoddan istifadə olunur ki, bu da hesablamalarda böyük xətalara və böyük çətinliklərə gətirib çıxarır.3-cüsü qızdırma periodu,sabit və qızdırma sürətinin enmə dövrü də daxil olmaqla xam pambığın qurutma prosesini bütövlükdə ifadə etmək üçün kinetikanın ümumiləşmiş tənliyi istifadə olunmur.[89]

Xam pambıq öz quruluşuna görə qeyri bircins materialdır və üç əsas komponentdən-lifdən, qabıqdan və toxumun nüvəsindən ibarətdir. Komponentlərin kimyəvi tərkibi müxtəlif olduğundan onalrın nəm çəkmə xassələri də müxtəlifdir. Pambıq lifləri və toxumalarınqabığı kapilyar-məsaməli materiallara aiddir.

Toxumun nüvəsi kolloid dispers vəziyyətdə olan müxtəlif maddələrin zülallarından təşkil olunmuşdur.Onu kolloid materiallara aid etmək olar. Bundan başqa nəmin xam pambığın komponentləri ilə əlaqələrinin forması da müxtəlifdir. Pambıq toxumlarında adsorbsiya,osmotik və struktur nəmliyi,pambıq liflərində adsorbsiya və kapilyar nəmlik,həmçinin islatma nəmliyi,kolloid-kapilyar cisim olan xam pambıqda isə nəmliyin bütün növləri mövcuddur.Pambığın komponentlərindən nəmliyin uzaqlaşdırılması qeyri-bərabər proses olduğuna görə və materialın sərhəd səthlərinin konvektiv istilik mübadilə proseslərinin çətinləşdiyinə görə xam pambığın qurutma prosesinin analitik tədqiqi zamanı lif və çiyid üçün nəmlik mübadiləsi ayrı ayrılıqda baxılmalıdır. Bununla əlaqədar bütün komponentlərin bərabər qurumasına nail olmaq üçün quruma kinetikasının xam pambığın qeyri bircinsliliyini nəzərə almaqla öyrənilməlidir.

Beləliklə növbəti tədqiqat aşağıdakılardan ibarətdir:

1) Qızdırılma periodunda kinetik əyrilərin tədqiqi və kinetik tənliklərin qurulması

2) Xam pambığın və onun komponentlərinin qurutma prosesi kinetikasını təyini

3)Vahid ümumiləşdirilmiş tənliklər əsasında xam pambığın və onun komponentlərinin bütün qurutma prosesi kinetikasının hesablanamsının yeni metodlarının işlənib hazırlnması

4)kinetik tənliklərə daxil olan parametrləri təyin etmək üçün analitik metodların işlənib hazırlanması

5)Buntlarda saxlama şəraitində olan xam pambığın başlanğıc xarakteristikalarından asılı olan qurutma əmsallarını hesablamaq üçün empirik formulaların qurulması.
III. Anbarlarda xam pambığın öz-özünə qizişma prosesinin nəzəri əsaslari

3.1 Xam-pambığın sıxlığının hava keçirmə qabiliyyətinə təsirinin tədqiqi.

Xam-pambığın keyfiyyətli saxlanmasına təsir edən əsas amillərdən biri onun sıxlığıdır. Taylara vurulmuş xam-pambığın sıxlığı müxtəlif olduqca onlardan keçən havaya olan müqavimət də müxtəlif olur.[6]

Bu müqavimətin xarakterini müəyyən etmək üçün nəzəri və təcrübi tədqiqatlar aparılmışdır.Tədqiqatların parametrlərini optimallaşdırmaq üçün hava axınının təzyiqi onun, xam-pambıq layından keçməsindən sonra qiymətləndirilmişdir. Əsas faktorlar kimi aşağıdakılar qəbul olunmuşdur.

X₁- xam pambığın həcm sıxlığı (600-2100 H/m³)

X₂- havanın təzyiqi (500-2400Пa)

X₃- pambıq layının qalınlığı (0,01-01m)

Tədqiqatın eksperiment hissəsi laboratoriya şəraitində hazırlanmış stenddə aparılmışdır. Eksperimentlərin nəticələri reqressiya analizi yolu ilə tədqiq edilmişdir. Tədqiqatların planlaşdırma matrisası və nəticələri cədvəl 3-də verilmişdir.

Cədvəl 3

	Planlaçdirma matrisası			İşçi matrisa			Y			Y
	X1	X2	X3	X1	X2	X3	I	II	III
1	-	-	-	600	500	0,01	97	106,8	113,7	106,2
2	+	-	-	2400	500	0,01	49.0	53,9	45,1	49,0
3	-	+	-	600	2400	0,01	408,5	420,6	414,5	414,5
4	+	+	-	2400	2400	0,01	254,6	267,5	275,1	284,5
5	-	-	+	600	500	0,10	15,2	23,5	20,1	19,1
6	+	-	+	2400	2400	0,10	9,8	14,7	13,5	13,9
7	-	+	+	600	500	0,10	88,6	104,3	103,1	92,5
8	+	+	+	2400	2400	0,10	44,1	48,0	42,3	44,1

Y= 13,9-3.2X₁+8,0X₂-8,6X₃-1,6X₁X₂+1,8X₁X₃-5,4X₂X₃+0,54X₁X₂X₃ (1)

Riyazi model göstərir ki, filtrasiya prosesini optimallaşdırmaq üçün Y-max şəraiti yaradılmalıdır. Başqa sözlə aerodinamik müqavimət azalmalıdır.

Reqressiya tənliyində olan əmsallara istinad edərək demək olar ki, prosesin optimallaşdırılması kifayət qədər mürəkkəbdir. Buna baxmayaraq əmsalların qiyməti göstərir ki, sıxlıq artdıqca aerodinamik müqavimət artır.

Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, xam-pambıq layının qalınlığının hava axınına təsirini öyrənmək üçün daha yüksək təzyiqdən istifadə etmək lazımdır. (10200 П_а)

Hava axının pambıq layına təsirinin mənbəədən pambığa qədər olan məsafədən asılılığını öyrənmək üçün müxtəlif məsafələrdən havanın pambıq layına təsiri öyrənilmişdir. Tədqiqatların nəticələri göstərir ki, hava axınının mənbəəsindən pambıq layına qədər olan məsafə 10 mm olanda havanın təzyiqi 7,6%, 100 mm olanda isə 98,0% azalır. Hava axınının pambıq layından keçməsinə bu layın qalınlığı da təsir edir. Belə ki, pambıq layının qalınlığı 0,01 m olduqda hava təzyiqi 95,6-97,0 % aşağı düşür.

Müxtəlif qalınlıqlı pambıq layından hava axınının keçməsinin nəticələri cədvəl 2-də göstərilmişdir.

Cədvəl .4

Havanın təzyiqi, Pa	Xam-pambıq layının qalınlığı, m
	0,01	0,02	0,03	0,10	0,15
Hava axınının xam-pambıqsız təzyiqinin azaldılması:
Pa	9055	3507,9	81,3	11,2	-
%	7,7	65,5	87,0	91,1	-
Həcmi sıxlıq P= 600 H/m^3
1-ci vəziyyət	450,1	410,2	372,4	138	21,0
2-ci vəziyyət	422,5	393,1	364,1	110,1	21,0
3-cü vəziyyət	437,5	402,8	367,2	124,1	21,0
P1 orta	337,0	402,1	387,9	124,1	21,0
Təzyiqin aşağı düşməsi
Pa	9381	9395	9451,3	9684,1	9801,1
%	95,8	97,2	96,5	98,92	99,8
P1 orta	221,7	170,1	148,2	71,31	30,2
p= 2400 H /m^3
Pa	9581,3	9637,0	9685,0	9723,3	9783,4
%	97,9	98,5	98,7	99,4	99,8

Xam-pambıq layında qalınlığı 0,1 m olduqda hava axının itməsi 98,9% təşkil edir.

Xam-pambıq layının qalınlığının aerodinamiq müqavimətə təsirini öyrənmək üçün təcrübi tədqiqatların nəticələri ən az kvadratlar metodu ilə analiz olunmuş və aşağıdakı nəticələr alınmışdır.

P₁ = 3,84 - 0,03∙ h p = 600 H/m³

P₂ = 1,50 - 0,0∙1h p = 2400 H/m³

Burada: P₁- hava axınının xam-pambıq layında təzyiqi, p- xam-pambığın həcmi sıxlığı, H/m³, h- xam-pambıq layının hündürlüyü.

Xam-pambıq tayasının aerodinamik hava keçirmə qabiliyyətinin,tayanın sıxlığından asılılığını öyrənmək istiqamətində aparılan eksperimentlərin nəticəsini ən kiçik kvadratlar metodu ilə analiz edib aşağıdakı empirik tənliyi alarıq.

P₁ = 25,8-0,9 p (2)

(2) tənliyini həll edərək hava axının keçməsi üçün xam-pambıq layının sıxlığının minimal və maksimal hədlərini müəyyən etmək olar. Belə ki, pambıq layının sıxlığı 2800 H/m³ çatdıqda laydan hava keçmir.

Cədvəl .5

Xam-pambığın həcm sıxlığı H/m^3	Havanın təzyiqi P1 (Pa)	Təzyiqin aşağı düşməsi %
600	210,3	95,8
750	157,0	96,9
1500	84,1	98,5
2400	51,0	99,1

Tədqiqatların nəticələri göstərir ki(Cədvəl.5), hava axını xam-pambıq layında məcburi keçdikdə sərhəd zonasında hava axınının təzyiqi kəskin aşağı düşür. Təzyiqin aşağı düşməsi, başqa sözlə hava axınının enerjisi xam-pambıq layına daxil olan havanın hərəkətə gətirilməsinə sərf olunur.