Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Saxsı qablar. Azərbaycanda dulusçuluq sənəti çox qədim tarixə malik olmuşdur. Saxsı 
məmulatı istehsalı özünün əməli  əhəmiyyətini sonralar, o cümlədən XIX əsr və XX əsrin 
əvvəllərində də qoruyub saxlamışdır. Ev məişətinin elə bir sahəsi yox idi ki, orada dulus məmulatı 
işlənməsin. Bu cəhət orta əsrlərdə Azərbaycanda olmuş Avropa səyyahlarının da diqqətini cəlb 
etmişdir.
53
  Zəngin çeşidə malik olan dulus məmulatı, hər  şeydən öncə, məişət ehtiyaclarını təmin 
etməkdən irəli gəlmişdir. Ona görə  də, Azərbaycanın dulus ustaları  əhalinin zəruri məişət və 
təsərrüfat ehtiyaclarını ödəmək üçün müxtəlif növ saxsı məmulatı istehsal etmişlər.  
İstifadə məqsədlərindən asılı olaraq ənənəvi dulus məmulatı aşağıdakı qruplara ayrılır: 
I.  Ərzaq məhsullarının emalı, hazırlanması  və saxlanmasında işlənən saxsı  məmulatı geniş 
çeşidə malik olub aşağıdakı tipoloji qruplara ayrılır: 
1.
 
çörəkbişirmə vasitələri: təndir, kürə, xərək, firni, sac, külçəbasan, xaş dopusu, xəmir fəşiri; 
2.
 
xörəkbişirmə vasitələri: çölmək, küvəc, piti dopusu, mətbəx küpəsi, kiranə (kiyə), manqal; 
3.
 
mətbəx qabları:  küpə (bəkməz, bal, yağ küpəsi),  bəsti,  bərni, qalqa, bəqqə, badya, xeyrə, 
kərəğan, əngənək, dəndənə,  həlimdan, aşsüzən, süzək, qapaq (duvaq); 
4.
 
süfrə qabları:  ləngəri, boşqab, kasa, piyalə,  şərbəti, masqura, nəlbəki  (bölmə), nimçə, 
qənddan, duzqabı, duşbərəxor, yəxnikeş; 
5.
 
ağartı qabları: sərnic, goduş, yağ küpəsi, bal küpəsi, pendir küpəsi, maya küpəsi, nehrə, çalası 
(maya) dopusu; 
6.
 
təsərrüfat küpləri: kür, küpcə, xum, ximçə, ləh, şəhrəng. 
II. Məişət müxəlləfatı: kürsü manqalı, silvic, daxıl, dibçək, qəlyənbaşı, çıraq (qaraçıraq), qıf, 
mey qazanı, quyubaşı. 
III. Su qabları: səhəng, güyüm, fərş, bardaq, kuzə, qur-qur, qum-quma, kürni, sovça, çürdək, 
(aftafa), ləyən, parç (tayqulp), dolça, gülabdan. 
IV. Su kəməri üçün saxsı məmulatı: bulaq sərnici (sugözü), tüng, lülə, novça.
54
 
Mətbəx qabları arasında çölmək, qazança, güvəc, müxtəlif ölçülü piti dopuları, çilovsüzən, 
həlimdan və s. ləziz milli xörəklərin hazırlanmasında müstəsna əhəmiyyət kəsb edirdi. Bu qablarda 
bişirilən xörəklərin tamı mis qabları üstələyirdi. 
Ənənəvi xörək və çörəkbişirmə vasitələri olan kürə, təndir, sac, manqal və s. saxsı məmulatı 
qədim tarixə malik olmaqla, bir sıra etnoqrafik bölgələrdə əməli əhəmiyyətini hələ də itirməmişdir. 
Əsrlər boyu kənd və şəhər əhalisinin keçmiş təsərrüfat və ev məişətində mühüm yer tutmuş kürənin 
bir neçə tipoloji növü: xörək kürəsi, kürsü kürəsi, zəfəran kürəsi, dulus kürəsi, zərgər kürəsi, misgər 
kürəsi, dəmirçi kürəsi və s. yaranmışdır. 
Keçmiş ev məişətində, xüsusilə aran kəndlərində hər bir ailədə müxtəlif böyüklükdə küplərə 
təsadüf edilirdi. Su küpləri çox vaxt mətbəxdə yerə basdırılardı. Ayda bir-iki dəfə su küpü 
təmizlənib yuyulur və sonra yenidən doldurulurdu. Su küpünə taxta qapaq, onun üstünə isə mis 

---

 
193
birəlli (parç, tayqulp) qoyurdular. Küpdən su birəlli ilə götürülərdi.  
Kiçik ölçülü küplər bərni, qalqa, bəqqə adlanmaqla müxtəlif məqsədlərdə işlənirdi. Pendir və 
ya şor küpəsi nisbətən böyük olurdu. 
Təsərrüfat küpləri forma və həcm etibarilə bir-birindən seçilən müxtəlif tipoloji növləri (küp, 
ləh, ximçə, bərni, qalqa, küpə) zəmanəmizədək gəlib çatmışdır. 
Lənkəran-Astara bölgəsində su quyularını  kənar çirkab sularından mühafizə etmək üçün 
«quyubaşı» adlanan çəlləkvari saxsı məmulatı geniş yayılmışdır. 
Azərbaycan  əhalisinin məişətində istifadə olunan dulus məmulatı arasında  maye qabları 
özünün əməli əhəmiyyətini uzun müddət qoruyub saxlamışdır. 
Su səhəngi  (bardaq, cürdək). Keçmişdə içməli su ya bulaqdan gətirilər, ya da kəndirlə 
quyulardan çəkilərdi. Ona görə də, hər bir ailədə su daşımaq üçün saxsı səhənglər işlənərdi. Ölçü 
etibarı ilə bunlar müxtəlif boyda və formada olardı. «Cürdək» adlanan balaca səhənglər suyu sərin 
saxladığından çöl təsərrüfat işlərində daha çox işlənərdi. Səhəngin nisbətən böyük növü «bardaq» 
adlanırdı. Kiçik ölçülü, uzun boğazlı kuzə şirli bəzəyi ilə seçilirdi. 
Aftafa- Formaca şüşə sürahıya oxşayırdı. Onun gövdəsinin aşağısı nisbətən dar, yuxarıya 
doğru getdikcə gen olub, boğazı yenidən daralırdı. Su axıtmaq üçün ön hissəsində lülək, arxa 
tərəfində  dəstək düzəldilirdi.  Ən çox «əl suyu» vermək üçün istifadə olunurdu. Kasıb ailələrdə 
avtafada çay qaynadılırdı.  
Ağartı qabları.  XIX  əsr ev məişətində  işlənən saxsı  məmulatının bir qismini ağartı qabları 
təşkil edirdi. Bunların arasında  godus, kasa, yağ bardağı  (bərni),  xeyrə,  qatıq güvəci, masqura 
xüsusi yer tuturdu. Bu qrup qablar tipoloji cəhətdən daha zəngin olmuşdur.
55
 Bunların böyük 
əksəriyyəti özlərinin əməli-məişət əhəmiyyətini uzun müddət qoruyub saxlamışdır.  
 Dəhmərdan – müxtəlif böyüklükdə  və formada (girdə  və uzunsov) olurdu. Böyük ölçülü 
dəhmərdan «xeyrə»ni xatırladır, lakin ondan bir qədər kiçik olurdu. Paxırı çıxmadığı üçün onda çox 
vaxt xörək saxlanar, yumurta çalınar, qaymaq tökülüb saxlanardı. Bunlardan əlavə ona xörək 
çəkilib müştərək yeyilmək üçün süfrə üzərinə qoyulardı.
56
 
Yağ bardağı qulplu və qulpsuz, dar və gen ağızlı olmaqla müxtəlif tipoloji növə malik idi. 
Bunların  əksəriyyətinin içi, bəzilərinin isə  hər iki üzü şirli olurdu. Şirli qab yağlaşovu bayıra 
sızdırmadığından yağı uzun müddət itkisiz saxlayırdı.
57
 
Qatıq güvəci. Ölçü etibarilə güvəclər müxtəlif böyüklükdə hazırlanırdı. Formaca onlar ayaq 
tərəfdən dar olub yuxarı getdikcə genişlənir, ortadan başlayaraq yenidən yığcam  şəkil alırdı. 
Keçmişdə şəhər və oturaq kənd əhalisinin ev məişətində bir qayda olaraq, qatıq güvəcdə çalınardı. 
Kiçik ölçülü küvəclər yemək zamanı  masqura kimi də istifadə olunurdu. Ona qatıq tökülərək 
süfrəyə qoyulurdu. Balaca güvəcdə  bəzən bir nəfərlik qatıq çalınardı.
58
 Keçmişdə, adətən, 
«kəhrikazma»nın qarşısını almaq məqsədi ilə yüksək kalorili yağlı xörəklərin yanında süfrəyə xırda 
masquralarda çalınmış qatıq (kasamas) qoyulurdı. «Kasamas» qatığı keçmiş  məişətdə süfrə 
mədəniyyətinin yüksək göstəricilərindən sayılırdı. 
Xörək güvəci (çölmək). Qazan kimi istifadə olunan xörək güvəcində ən çox bozbaş, fisincan 
bişirilərdi. Bəzən onda səbziqovurma, hətta dəmyəçilov da bişirilərdi.
59
 Naxçıvan bölgəsində xörək 
güvəci «çölmək», Qərbi Azərbaycanda isə «qazan» və ya «tava» adlanırdı. 
Masqura formaca xırda kasaya bənzəməklə, müxtəlif böyüklükdə olurdu. Şirli boya ilə 
bəzədilmiş masquranın rəngləri ağ, göy, güllü, zərli olmaqla, milə-mil, buta və qeyri nəqşlərlə 
bəzədilirdi. Əsasən, xörək yanında içərisinə sirkə-sarımsaq, qatıq tökülüb süfrəyə qoyulurdu. Çox 
vaxt isə bunda «kasamas» deyilən qatıq çalardılar.
60
 
Küpə  mətbəxdə müxtəlif məqsədlərlə  işlədilməkdən  əlavə, soyuqdəymə zamanı «qançır» 
məqsədi ilə xəstənin kürəyinə küpə qoyulardı. Küpəni götürdükdən sonra ülgüclə onun şişkin yerini 
çərtərək qan götürür, yaxud həcəmət qoyulurdu. 
Nehrə. Azərbaycanın  Şərq rayonlarında yağ hasil etmək üçün saxsı nehrələrə üstünlük 
verilirmişdir. Erkən tunc dövründən bəlli olan saxsı nehrələr çox böyük təkamül yolu keçmişdir. 
Saxsı nehrələrin boğazdan azacıq aşağı hissəsində üfüqi vəziyyətdə yerləşən qulpu, onun altında isə 
yağ çalxama prosesində yaranmış qazlı havanın çıxması üçün 1 sm diametrdə kiçik deşik 
qoyulurdu. Saxsı nehrələr xüsusilə oturaq maldarların məişətində geniş yer tutmuşdur.
61
 
Saxsı  məmulatları arasında  məişət müxəlləfatı (dibək, çıraq, qıf, silvic, daxıl, dəmi, manqal 

---

 
194
xüsusi qrup təşkil edirdi. 
Beləliklə, dulus ustaları 50-dən çox növdə müxtəlif formalı qab-qacaq və digər məişət əşyaları 
hazırlayırdılar. Bunların bir qismi XX əsrin əvvəllərində əhalinin ev məişətində hələ də qalmaqda 
idi.