Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

 
 Qablar 
Azərbaycan  əhalisinin ev məişətində  işlənən qablar və  mətbəx ləvazimatı XIX əsrə  gəlib 
çatana qədər böyük təkamül yolu keçmişdir.  Şəhər və  kənd  əhalisinin ev məişətində  gərək olan 
mətbəx qabları və ev avadanlığı xammalın səciyyəsinə görə daş, ağac, saxsı, metal, dəri və hörmə-
toxuma olmaqla müxtəlif tipoloji qruplara ayrılır. 
Daş  məmulatı.  Əvvəlki tarixi dövrlərdən fərqli olaraq, XIX əsrdə daş  ən sərfəli tikinti 
materialına çevrilmişdir. Bununla belə, o, hələ  təsərrüfat və ev məişətində özünün əməli 
əhəmiyyətini itirməmişdir. Ev məişətində hələ də onlardan müxtəlif məqsədlərlə istifadə olunurdu. 
Su daşı, xırman daşı, kirkirə, hovuz, axur, həvəng, dibək, yalaq, qıstab və s. daş məmulatı keçmiş 
məişətdə hələ də qalmaqda idi.  
Daş  məmulatının hazırlanması tarixi çox qədim dövrlərə gedib çıxır. Daş dövrünü sonu və 
erkən metal dövrünə  keçid mərhələsində daş qablar peyda daş buta, çam, dən daşları, kirkirə, dibək 
və s. aşkar olunmuşdur. 
Daş məmulatının hazırlanması tarixi çox qədim dövrlərə gətirib çıxarır. Daş dövrünün sonu və 
erkən  metal dövrünə keçid mərhələsində daş qablar peyda olmağa başlamışdır. Arxeoloji qazıntılar 
zamanı daş buta, cam, dən daşları, kirkirə, dibək və s. aşkar olunmuşdur. K.Xatisov XIX əsrin 
sonlarında Zaqafqaziyada daşişləmə  sənətinin  ən çox inkişaf etdiyi istehsal mərkəzləri arasında 
Bakı, Naxçıvan, Qazax, Cəbrayıl və Şamaxı qəzalarını xüsusi olaraq qeyd edir.
48
 
Ənənəvi daş  məmulatı içərisində  su daşı xüsusi yer tuturdu. Su daşı «gəvək» adlanan 
məsaməli daş növündən düzəldilirdi. Həcmindən asılı olaraq belə daşlar 15-20 litrədək su tuturdu. 
Adətən, daşdan süzülən su damcılarını toplamaq üçün onun alt hissəsi sferik formada düzəldilirdi. 
Süzülmüş suyu bir yerə toplamaq üçün su daşı kürsüsayağı  ağac çərçivə üzərində quraşdırılır və 
onun altında iri tutumlu saxsı və ya mis qab qoyulurdu. Çox vaxt süzülmüş suyun sərin qalmasını 
təmin etmək üçün su damcıları  çərçivənin altında basdırılmış saxsı küpə tökülürdü. Bununla da 
süzülmüş suyun sərin qalması  təmin edilirdi. XIX əsrdə su daşı başlıca olaraq, Azərbaycanın 
düzənlik, qismən isə bulaq suyu çatışmayan dağətəyi yaşayış məskənlərində geniş yayılmışdı. Aran 
kəndlərində bulanıq çay (arx) suyunu süzmək üçün su daşı əvəzsiz durultma vasitəsi sayılırdı. 
Dibək.  Ev məişətində tez-tez təsadüf edilən dibək nisbətən bərk daş növündən yonulub 
hazırlanırdı. Daş dibək forma etibarı ilə su daşını xatırlatsa da, ondan xeyli kiçik olurdu. Dibəyin 
müxtəlif ölçülü növləri fərqli məqsədlərlə istifadə olunmuşdur. Onun kiçik ölçülü növü əzmə 
məqsədi ilə həvəng kimi işlənmişdir. Bu halda ona daş və ya ağacdan «dəstək» əlavə edilirdi. Belə 
halda o, «həvəng-dəstək» adlanırdı. 
Dibəyin böyük ölçülü növü «dibçək» adlanmaqla yalaq, yaxud ev quşları üçün su qabı kimi 
işlənirdi. 
Ənənəvi daş  məmulatı arasında dən  əzmə  və  dən üyütmə vasitələri xüsusi yer tuturdu. 
Bunların arasında qayıqvari dən daşı («əzmə») və kirkirə (əl dəyirmanı) kütləvi səciyyə daşıması ilə 
fərqlənirdi. Keçmiş ev məişətində daş məmulatının bu növlərinə bütün ailələrdə rast gəlinirdi. 

---

 
191
Kütləvi məişət aləti sayılan kirkirə forma və quruluş etibarı ilə başlıca dənüyütmə vasitəsi 
olan  dəyirman daşı ilə eyni idi. Əslində tipoloji baxımdan dəyirman daşı kirkirədən törəmə olub 
onun davamı kimi meydana gəlmişdir. Təsadüfi deyil ki, köçəbə  məişətində un hasil etmək üçün 
başlıca üyütmə vasitəsi olduğundan çox vaxt kirkirə  «əl dəyirmanı» adlanırdı. Bu fakt bir daha 
onların arasında mənşə əlaqəsindən soraq verir. Kirkirə və dəyirman daşları yalnız ölçülərinə görə 
bir-birindən fərqlənirdi. Bunların hər ikisi girdə və yastı formada olub ortası oyuq şəkildə yonulub 
düzəldilirdi. Bundan əlavə, kirkirəni fırladan dəstək dəyirman daşında təvərənin köməyi ilə üst 
daşını  fırladan mərkəzi oxa çevrilmişdir.  İşləmə qaydasına görə, həm kirkirə, həm də  dəyirman 
daşının alt daşı sabit qalırdı. Bütün bu xüsusiyyətlər dəyirman daşının tipoloji cəhətdən kirkirədən 
törəndiyi və onun tipoloji davamı olduğuna dəlalət edir. 
Azərbaycanın bir sıra bölgələrində daşdan «girgino» adlanan yuvarlaq formalı  damdaşı  və 
xırmandaşı düzəldilməsi ənənəsi yaxın keçmişədək davam etməkdə idi. 
Daş  mədənlərinə yaxın olan kəndlərdə daşdan, həmçinin,  hovuz, nov, novça (şırdan),  axur, 
qıstab və s. hazırlandığı qeydə alınmışdır.