Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

Fitə. Monqol istilasına qədər Azərbaycan şəhərlərində, ən çox isə Xoy, Naxçıvan, Urmiya 
və  Uşniyədə istehsal olunan ipək parçalardan biri də fitə  olmuşdur.
99
  Ərəb mənşəli bu istilah, 
görünür, həmin parçanın hamamda fitə  məqsədi ilə istifadə olunması ilə bağlı yaranmışdır.
100
 
Maraqlı haldır ki, fitə  təkcə ipəkdən deyil, pambıqdan da toxunurdu. Hətta bəzən bezi qırmızı 
rəngə boyamaqla hasil edilən şilə də fitə məqsədi ilə istifadə edilirdi. 
Yüngül və nazik ipək parça növü olan fitə istehsal texnikası baxımından  kisəyini 
xatırladırdı. Son orta əsr mənbələrində fitə istehsalı  mərkəzləri arasında Təbriz,  Ərdəbil və 
Şamaxı şəhərlərinin adı xüsusi olaraq vurğulanırdı.
101
 
Alaca. Orta əsrlərdə  Ərdəbildə «alaca» adlanan zolaqlı  rəngli, ucuz ipək parça növü 
toxunduğu yenə də o dövrün mənbələrindən bəlli olur.
102
 
XIX  əsrin  əvvəllərində Rusiya tərəfindən işğal olunandan sonra Azərbaycanın sosial-
iqtisadi vəziyyətinin dəyişməsi ilə  əlaqədar olaraq, yuxarıda adları  çəkilən  ənənəvi ipək parça 
növlərinin bir qisminin istehsalı dayanmış, bir qismi isə başqa adlarla toxunmağa başlamışdır. 
Bu işdə iki amil, işğaldan sonra Azərbaycanın başlıca toxuculuq mərkəzlərində ümumən şəhər 
təsərrüfatının, o cümlədən, toxucu karxanalarının tənəzzülə  uğraması  və xaricdən, xüsusilə, 
Avropa və Rusiyadan ucuz manufaktura malları  və fabrikdə toxunma parçaların idxalının 
güclənməsi mühüm rol oynamışdır. Maşınlı  sənaye istehsalı olan və daha mükəmməl toxuma 
texnikasına malik manufaktura mallarının rəqabətinə tab gətirməyən kustar şərbafxana 
məhsulları öz müştərilərini itirdiyindən tədricən tənəzzülə uğrayıb aradan çıxırdı. Bununla belə, 
XIX əsrdə Azərbaycanın bir sıra şərbaflıq mərkəzlərində ipək karxanaları ənənə gücü hesabına, 
rəqabət şəraitində də olsa, öz fəaliyyətlərini hələ də davam etdirirdilər. 
XIX  əsrdə  Şamaxı  şəhəri və onun ətraf kəndləri (Basqal, Mücü və b.) yenə  də karxana 
toxuculuğunun, xüsusilə, ipək parça istehsalının başlıca mərkəzi olaraq qalmaqda idi. Belə bir 
faktı xatırlatmaq kifayətdir ki, 1843-cü ildə  təkcə  Şamaxı  şəhərində 220 şərbaf karxanası 
işləməkdə idi.
103
 
XIX əsrin 30-cu illərindən bəhs edən bir mənbədə Köhnə Şamaxıda
104
 ipək parça toxuyan 
650 dəzgah,  Şirvanın başlıca  şərbaf kəndləri sayılan  Əlvənd, Zərdab, Ağsu və Basqalda 50 
ipəktoxuma dəzgahı  fəaliyyətdə idi.
105
 Bu dəzgahlarda  ənənəvi ipək parça növləri olan darayı, 
tafta, mov, ipək örtük, örpək, kəlağayı, zolaqlı çadra, cecim  və digər ipək parçalar toxunurdu. 
Bunların arasında  Şamaxının mov və darayısı  ən yuksək keyfiyyətli parçalar sayılırdı.
106
 
Mənbənin yazdığına görə,  Şamaxı karxanalarının ipək malları keçmişdə o qədər böyük şan-
şöhrət qazanmışdı ki, hətta  İran parçaları arasında onlar ən yüksək keyfiyyətli ipək məmulatı 
hesab olunurdu.
107
 
Mənbədə  Şamaxı  şərbafxanalarında toxunan ipək parçaların  ənənəvi ölçüləri, onların 
istehsalına sərf olunan xam ipəyin miqdarı, maliyyə məsrəfləri və qiymətləri barədə də müfəssəl 
məlumat verilir. Məsələn, 32 misqal xalis xam ipəkdən hər birinin uzunluğu 3 arşın olan 26 ədəd 
tafta toxunurdu.
108
 Yaxud 30 misqal xam ipəkdən hər birinin uzunluğu 7 arşın olan 11 ədəd 
darayı toxunurdu. 38 misqal xam ipəkdən hər bir tikəsinin uzunu 7 arşın olan 26 ədəd böyük 
ölçülü mov, 30 misqal ipəkdən yenə 30 ədəd orta ölçülü mov toxumaq olurdu.
109
 
 Mənbələrdən göründüyü kimi, o zaman kəlağayı  və çarşab (örtük), həmçinin,  ədədi 

---

 
69
qaydada toxunurdu. Mənbənin yazdığına görə, 54 misqal xalis ipək telindən hər birinin uzunu 
2,25 arşın, eni 1,75 arşın olan 34 ədəd kələğayı hasilə gəlirdi.
110
 
Şamaxı karxanalarında toxunan ipək parçalar, xüsusilə, darayı  və tafta yerli bazarlarda 
satılmaqdan başqa, Moskva, Həştərxan, Tiflis, Bakı, Quba, Dərbənd,  Şəki,  Şuşa  şəhərlərinə 
göndərilir, kələğayı  və çarşab isə bütün bunlardan əlavə, həm də Türkiyə  və  İrana ixrac 
olunurdu.
111
 
XIX  əsrin ilk qərinəsində  Gəncədə satılan  Şamaxıya məxsus ipək parçalardan bəhs 
olunarkən onların ölçüləri, rəng və bəzək çeşidləri, habelə toxuma texnikası barədə ötəri, lakin 
olduqca gərəkli məlumat verilir. Bu məlumatlardan aydın olur ki, o zaman Şamaxıda eni 1 arşın, 
uzunu 10 arşın olan zolaqlı rəngli mov parça toxunulurmuş. Yaxud, darayının «cüfttel» adlanan, 
eni 1,25 arşın, uzunu 10 arşına çatan tünd yaşıl və mavi rəngli növləri istehsal olunurmuş. 
Şamaxı taftası müxtəlif rənglərdə olmaqla, eni 4 çərək, uzunu 4 arşın ölçüdə toxunurmuş. 
Kələğayı alabəzək olmaqla, eni və uzunu 1 arşından 2,5 arşınadək müxtəlif ölçülərdə 
toxunulurmuş. Yorğan üzü 2,5 arşın eni və 3 arşın uzunu olmaqla, həmçinin,  ədədi qaydada 
istehsal olunurmuş.
112
 
İpək parça istehsalı Azərbaycanın digər şəhərlərində də davam etdirilirdi. XIX əsrin 30-cu 
illərində təkcə Şuşa şəhərində 132 toxucu dəzgahı olan 42 şərbaf karxanası fəaliyyət göstərirdi. 
1829-cu ildə həmin karxanalarda 7200 ədəd müxtəlif növ ipək parça, 740 ədəd kələğayı, 6100 
ədəd kəmsənfə toxunmuşdur. İpək parçaların (darayı, çadra, kəmsənfə və s.) hər topunun eni 4 
çərəkdən 1 arşınadək, uzunu isə 25 arşın ölçülərdə toxunurdu.
113
  
Kəmsənfə pambıq qatışıq qırmızı parça olub, uzatması ipək telindən, atmacı isə pambıq 
sapdan toxunur, əsasən də köynək və şalvar tikmək üçün işlənirdi.
114
  
Həmin dövrdən bəhs edən digər bir mənbədə vaxtilə  Dərbənd  şəhərində ipək parça 
toxumaq üçün 200 dəzgah olduğu və  həmin dəzgahlarda müxtəlif rənglərdə  tafta  və  darayı 
toxunduğu, habelə  həmin parçaların keyfiyyət etibarı ilə  Şamaxı mallarından heç də geri 
qalmadığı xəbər verilir.
115
 
Yuxarıda gətirilən faktlardan göründüyü kimi, Azərbaycanın ənənəvi ipək parçalarının bir 
qismi  (atlaz, tafta, darayı, mov, qanovuz, yorğanüzü, çarşab, çadra, kəlağayı  ) XIX əsrin 
sonlarına, başqa sözlə, yerli şərbaf karxanaları  tənəzzülə  uğrayıb aradan çıxana qədər davam 
etmişdir. Bunların arasında təkcə kəlağayı istehsalı uzunömürlü və davamlı olmuşdur. 
Azərbaycanın kustar ipək parça istehsalının tənəzzülə  uğramasının başlıca səbəblərindən 
biri maddi-texniki baxımdan zəif olan yerli şərbafxanaların Rusiyadan ixrac olunan ucuz və 
yaraşıqlı parçaların rəqabətinə dözməməsi olmuşdur. Bu işdə xarici bazarda xam ipəyə  və 
barama məhsuluna tələbatın artması ilə  əlaqədar yerli bazarlarda ipəyin qiymətinin kəskin 
surətdə bahalaşması da mühüm rol oynamışdır. Belə şəraitdə yerli şərbaflar üçün elə bir mənfəət 
götürə bilmədikləri kustar ipək parçaları toxuyub satmaqdansa, heç bir zəhmət çəkmədən onu 
xammal halında satmaq sərfəli idi. Xam ipək məhsulunun qiymətinin bahalaşması  nəticəsində 
məhdud maliyyə  məsrəfinə malik olan və heç bir yerdən kredit yardımı ala bilməyən yerli 
şərbaflar öz fəaliyyətlərini əvvəlki miqyasda davam etdirmək imkanından məhrum olmuşdular. 
Belə  şəraitdə onlar ya ipək parça istehsalını azaltmaq məcburiyyətində qalır, ya da karxananı 
tamam bağlamalı olurdular.
116
 
Azərbaycanın ənənəvi ipək parça toxuculuğunda kəskin tənəzzül XIX əsrin 90-cı illərinin 
ortalarında başla mışdır.
117
 Bakı qubernatorunun 1882-ci ilə dair hesabatında bildirilirdi ki, 
əvvəllər külli miqdarda istehsal olunan ipək parçalar demək olar ki, daha hazırlanmır və xaricə 
ixrac olunmur, yaxud çox məhdud miqdarda göndərilir. Buranın yüksək keyfiyyətli  mov  və 
qanovuz parçaları xarici fabriklərin çox vaxt Zaqafqaziya baramasından toxunan aşağı 
keyfiyyətli, bekar malları ilə əvəz olunmuşdur. Əgər Zaqafqaziyanın həmin xam ipəyi yerlərdə 
emal olunub toxunsa, əhali bundan külli miqdarda gəlir götürə bilər, dövləti isə xaricdən ipək 
parça idxal etmək xərclərindən azad edərdi.
118
 Lakin bu hal baş verə bilməmiş, Azərbaycanın 
başlıca  şərbaflıq mərkəzi olan Şamaxı  qəzasında ipək parça istehsalının tənəzzülü davam 
etmişdir. S.İ.Qulişambarov Azərbaycanın ənənəvi ipək parça istehsalının bu dövrki tənəzzülünün 
əsas səbəbini Moskvanın fabrik mallarının, xüsusilə  də, Asiya məzmunlu nəqşlərə malik 
parçalarının burada peyda olmasında görürdü. Moskva ipək parçalarının idxalı nəticəsində yerli 

---

 
70
parçalar o dərəcədə qiymətdən düşmüşdür ki, bu karxanaların nə üçün hələ də işləməsi təəccüb 
doğurur.
119
 Həmin fikri görkəmli ipəkçilik mütəxəssisi N.N.Şavrov da səsləndirərək yazırdı ki, 
yerli parçaların satışı olduqca məhdud səciyyə daşımaqla, Moskvanın ucuz və yüksək keyfiyyətli 
toxuma məhsulları tərəfindən sıxışdırılıb istifadədən çıxarılırdı.
120
 
Bir zamanlar Azərbaycana  şan-şöhrət qazandıran  ənənəvi ipək parça istehsalının düçar 
olduğu acınacaqlı taleyinə acıyan H.B.Zərdabi yazırdı: Şirvan xanlarının keçmiş paytaxtı Şamaxı 
şəhəri həmişə ipək toxuculuğunun mərkəzi olmuşdur.  Şamaxılılar sözün əsl mənasında elə 
beləcə, kəndlərdə olduğu kimi, ipək toxumaqla məşğul olan adi kustarlar deyildilər, onlar yalnız 
bu sənətlə yaşayan peşəkar toxuculardır. Ona görə  də fabrikin yerli ipək toxuculuğuna mənfi 
təsiri kəndlərdə  və  Şamaxı  şəhərində eyni deyildi. Kənd kustarları ipək toxuma fəaliyyətlərini 
tərk edib, kənd təsərrüfatı ilə  məşğul olmağa başladıqları halda, şamaxılılar ucuz fabrik 
məhsulları  tərəfindən sıxışdırılan mov və qanovuz istehsalını dayandırmış, bunun əvəzində