Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti A.Ş.İbrahiMov, Z. A. abdulova, L. N. mehdiyeva mikologiya (dərslik)

3.3.3. Metabolizmin ferment sistemləri. 

Digər 

orqanizmlərdə olduğu kimi, göbələklərdə  də qidalanma və 

maddələr mübadiləsi fermentlərsiz həyata keçirilə bilməz. 

Məlumdur ki, fermentlər, metabolik proseslərdə spesifik üzvi 

katalizatorlardır. Göbələklər heterotrof qidalanma 

xüsusiyyətinə malik olduqlarından onlarda çox güclü ferment 

sistemləri vardır. Bu fermentlərin bəziləri xarici mühitə ifraz 

olunur ki, bunlara ekzofermentlər deyilir. Göbələk hüceyrəsinin 

daxilində qalan fermentlər isə endofermentlər adlanır. Bunlar 

arasında fərq ondadır ki, ekzofermentlər hüceyrə membranın-

dan asanlıqla xarici mühitə çıxdıqları halda, endofermentlər isə 

membrandan keçə bilmirlər. Lakin ferment sistemlərinin endo-

və ekzofermentlərə bölünməsi yalnız  şərti xarakter daşıyır. 

Odur ki, hüceyrə quruluşu ilə əlaqədar olan hər hansı ferment 

həm endoferment, həm də ekzoferment kimi fəaliyyət göstərə 

bilər. Endofermentlərin, ekzofermentələrə çevrilməsi həm fer-

ment molekulunun böyüklüyündən, həm də hüceyrə membran-

ının keçiricilik dərəcəsindən asılıdır. Ekzofermentlərə, məsələn, 

amilaza aiddir. Bu ferment nişastanı maltozaya qədər, digər 

ferment maltaza isə, maltozanı iki molekul qlükozaya qədər 

parçalayır. Bu tipli fermentlər, mühitin komponentlərini 

göbələklərin qidalanmasından ötrü bir növ hazırlayırlar. 

Mitsellərdə  də maddələrin  əmələ  gəlməsi hüceyrənin quruluş 

elementləri ilə  əlaqədar olan fermentlərin köməyilə  həyata 

keçirilir. Hüceyrənin tərkib hissələrindən müəyyən maddələrin 

 

  sintezi və ya onların parçalanması eyni fermentlər tərəfindən 

də ola bilər. Sintetik proseslərin reallaşması üçün fermentin 

konsentrasiyası kifayət qədər olmalıdır. Beləliklə, yağın sintez-

ini, qliserin və yağ turşularından, saxarozanı isə, qlükoza və 

fruktoza vasitəsilə almaq mümkündür. Təbii halda fermentlərin 

bu cür yüksək konsentrasiyası, onların hüceyrə quruluşlarında 

adsorbsiya olunmaları sayəsində  əldə edilir. Göbələk 

fermentləri də, digər orqanizmlərdəki kimi zülali maddələrdən 

ibarətdir. Mürəkkəb zülallarda – proteidlərdə spesifik zülalla 

yanaşı, həm də spesifik qeyri-zülal komponenti də iştirak edir. 

Zülal komponenti – apoferment, qeyri-zülal komponenti isə – 

koferment adlanır. Koferment kimi, vitaminlər, nukleotidlər, 

lipidlər və s. maddələr iştirak edir. Bir sıra fermentlərin 

kofermentində mikroelementlər də olur. Fermentin hər iki kom-

ponenti, öz aralarında adətən ekvivalent nisbətdə meydana çıxır. 

Fermentlərin bəziləri təmiz kristallik halda alınmışdır.  İlk dəfə 

kristallik halda alınan ferment ureaza olmuşdur. Məlumdur ki, 

bu ferment sidik cövhərini CO

2

 və NH

3

-ə qədər parçalayır. 

Sadə, birkomponentli fermentlərə – proteinlərə: pepsin və 

tripsini də aid edirlər. Hər iki ferment yalnız zülaldan ibarətdir. 

Ümumiyyətlə, apofermentlərin tərkibi adi aminturşularından 

təşkil olunur ki, bu da zülallar üçün xarakterikdir və proteolitik 

fermentlərin təsiri altında dərhal parçalanır.  Əgər koferment 

digər apofermentlə birləşirsə, onda yeni ferment molekulu 

əmələ gələr. 

Fermentləri, quruluşlarına görə  təsnifat baxımından aşa-

ğıdakı qruplara bölürlər: 

1) Katalitik aktivliyi, tərkibində dissosiasiya olunan və ya 

olunmayan metal ionunun olması ilə əlaqədar fermentlər; 

2) Prostetik qrupu alçaqmolekulu birləşmələrdən ibarət olan 

fermentlər; 

3) Birkomponentli – yalnız zülaldan ibarət olan fermentlər; 

4) Prostetik qrupu alçaqmolekullu olub, metalla kompleks 

halında birləşən fermentlər; 

---

 

 

5) Prostetik qrupu alçaqmolekullu olan, lakin metalla kom-

pleks halında birləşməyən fermentlər. 

Əgər fiziki baxımdan fermentlər, endo-və ekzofermentlərə 

bölünürsə, kimyəvi təsnifata görə onlar funksiyalarına görə 

qruplara bölünür. Təsir xarakterinə görə fermentlərin  əsas 

sinifləri barəsində  əvvəldə (tənəffüs bölməsində) ümumi və 

qısa məlumat verilmişdir. Bu barədə  aşağıda bir qədər  ətraflı 

məlumat verilməsi məqsədəuyğundur. 

1) 

Hidrolitik fermentlər - hidrolazalar: 

a) Proteazalar və peptidazalar (zülalları  və peptidləri par-

çalayanlar); b) Karbohidrazalar (karbohidratları  və digər 

azotsuz birləşmələri parçalayanlar); c) Lipazalar (yağları 

parçalayanlar); ç) Fosfotazalar (fosfor turşuları efirlərini 

parçalayanlar). 

2) Oksidaza və reduktazalar: 

a) Oksidazalar və dehidrazalar (oksidləşdirici fermentlər); 

b) hidrogenazalar və ya reduktazalar (reduksiyaedici 

fermentlər); c) Desmolazalar (substratda molekuldaxili də-

yişikliklər yaradır). 

Xüsusi təyinatlı fermentlərdən isə bunları göstərmək olar: 

1) Karboksilazalar (CO

2

-ni qoparan fermentlər); 

2) Dezaminazalar (aminturşularından NH

2 

- qrupunu 

qoparan fermentlər); 

3) Ureazalar (sidik cövhərini ammoniyak (NH

3

) və karbon 

qazına – CO

2

 parçalayan fermentlər). 

Fermentlərin hər biri həm təsir etdiyi substrata, həm də 

həyata keçirdikləri reaksiyalara görə spesifikdir. Fermentlərin 

təsnifatında bəzən onların təsir etdikləri şərait də nəzərə alınır, 

lakin bu halda fermentlərin miqdarı  təxminən sonsuzluq kimi 

nəzərdə tutulur. Fermentlər, konstitutiv və adaptiv olmaqla da 

bir-birlərindən fərqlənir. Birincilər, qidalanma şəraitindən asılı 

olmayaraq göbələk mitsellərində  həmişə olurlar, yəni onların 

hüceyrədaxilində sintezi tənzim olunmur. İkincilər – adartiv 

fermentlər isə, mühitin müəyyən təsirləri zamanı  əmələ  gəlir, 

 

  məsələn, orqanizm üçün adi hesab olunan qida mənbəyi ol-

madıqda və ya həmin fermentlər üçün spesifik olan substratlar 

olmayan hallarda bu tipli fermentlər sintez olunmurlar.