Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti A.Ş.İbrahiMov, Z. A. abdulova, L. N. mehdiyeva mikologiya (dərslik)

 

Pas göbələkləri sırası – Uredinales 

Pas göbələklərinə ali bitkilər üzərində parazit həyat tərzi 

keçirən nümayəndələr daxildir. Bu göbələklər ardıcıl surətdə 

müxtəlif sporlar əmələgətirmə xüsusiyyətləri ilə sürmə 

göbələklərindən fərqlənirlər. Axırda  əmələ  gələn  sporlar 

teleytosporlar adlanır. Onlar qışı keçirdikdən sonra inkişaf 

edərək dördhüceyrəli fraqmobazidi əmələ gətirirlər. Göbələyin 

inkişaf tsikli əsasən iki sahib bitki üzərində gedir. 

Pas göbələklərinin endofit mitseliləri sahib bitkinin 

hüceyrəarası  məsamələrində yerləşərək haustorilər  əmələ 

gətirirlər. Mitselilər daxilində çoxlu miqdarda narıncı  rəngli 

yağ damlaları müşahidə edilir. Onlara bəzən sporların daxilində 

də  təsadüf olunur, nəticədə pas göbələyi ilə  xəstələnmiş bitki 

üzərində narıncı pas ləkəsinə bənzər yastıqcıqlar, zolaqlar və s. 

yaranır. Pas göbələkləri öz adını məhz buradan götürmüşlər. Bu 

sıranın tipik nümayəndəsinin (Puccinia graminis) yabanı  və 

mədəni dənli bitkilərində tam inkişaf tsiklini izləmək 

mümkündür. Göbələyin inkişafı iki sahib bitkidə – zirincdə və 

taxıl bitkilərində gedir. Yayda zirinc yarpaqları üzərində narıncı 

ləkələr  əmələ  gəlir. Göbələyin mitseliləri sahib bitkinin 

hüceyrəarası  məsamələrinə daxil olur və haustorilər verir. 

Mitselilər xəstə toxuma daxilində inkişaf edərək yarpağın alt və 

üst hissəsinə yaxın yerlərdə sporlar əmələ gətirirlər. Üst hissədə 

piknida adlanan yuvacıqlar, altda isə etsidilər inkişaf edir. İlk 

---

 

  dövrdə bir-birinə  bənzər, yarpağın  ətli hissəsində haploid 

mitselilərdən ibarət kürəyə  bənzər kütlə  əmələ  gəlir. Sonralar 

yarpağın  ətli hissəsinə yaxın piknida inkişaf edir. Burada 

spordaşıyıcılar, kiçik kürəşəkilli piknosporlar və ya spermasiya 

formalaşır. Bu zaman təzyiqə  məruz qaldığı üçün yarpaq 

epidermisi partlayır və üst tərəfdə hiflərdən ibarət perifizlər 

əmələ  gətirir. Peknidadan perifizlər arasına çoxlu miqdarda 

piknospora malik şirin maye ifraz olunur ki, bu da kiçik 

həşaratları özünə  cəlb edir. Nəticədə sporlar həşaratlar 

vasitəsilə yayılır. Piknisporlar digər bitkilərə  xəstəlik 

keçirməkdə iştirak etmirlər. 

Etsidilər əmələ gələrkən iki hissəyə bölünür. Birinci  hissə 

aşağı epidermisə doğru yönəlir və az protoplazmalı qovuğa 

bənzər hüceyrələrdən ibarətdir. İkinci hissə isə yarpağın daxili 

toxumasına doğru istiqamətlənərək çoxlu protoplazması olan 

hüceyrələrdən təşkil olunmuşdur. Burada təknüvəli 

hüceyrələrin birləşməsi nəticəsində diploid hüceyrələr yığını 

əmələ  gəlir. Bu hüceyrələr etsidinin dibində yerləşir və bazal 

hüceyrə adlanırlar. Bazal hüceyrələrdən yaz sporları  və ya 

etsidiosporlar zənciri yaranır. Etsidiosporlar təzyiq göstərərək 

yarpağın alt hissəsinin epidermisini partladır və xaricə çıxırlar 

(şəkil 61).