AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ нурлана ялийева sovet döVRÜ azərbaycan əDƏBİyyati
Yüklə 2,78 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Qarabağın taleyi v ə pessimist motivlər.
- Xilaskar təbiət mövzusu.
- ELÇİN (1943) H əyatı və fəaliyyəti
- Bir gecənin tarixçəsi” povesti
- «Mahmud və Məryəm» romanı
- Ədəbiyyat
|
Kənddə burjualaşmanın təsviri. İsi Məlikzadənin kənd mühitindəki əsas qəhrəmanları torpaq adamlarından çox, burada çalışan orta ziyalılardan – musiqiçilərdən, həkimlərdən, müəllimlərdən və başqalarından ibarət idi. Onun povestləri çox zaman belə adamların taleyi üzərində qurulur. Bu rayon ziyalıları çürüməkdə olan sovet çinovnik mühitinin qəddarlığı ilə toqquşurlar, kənddə yeni ağaların nəcibliyə və təmizliyə düşmənliyi ideyası bədii araşdırmaların əsas predmeti olur. İsi Məlikzadənin göstərdiyi rayon ziyalılarının çoxu xarakterinin başlıca keyfiyyəti ilə onun əsas qəhrəmanına – sadəlövh və təmiz kənd başlanğıcına və insanına bağlı idilər. Ona görə ziyalı, ya da əməkçi insanı qəhrəman seçəndə yazıçının başlıca mənəvi problemi – təmizlik və mühit, şəffaf kənd adamı və şəhər tülkülüyü, məmur qəddarlığı mövzusu dəyişməz olaraq qalırdı. Yaradıcılığının son on beş ilində, 1980-ci ildən sonra şəhər mühiti yazıçını daha az maraqlandırır və o, əsas diqqətini kənddə gedən sosial və mənəvi proseslər üzərində cəmləşdirirdi. 70-ci illərdə Azərbaycan kəndi sürətlə inkişaf edir, burada nəhəng aqrar-sənaye kompleksi formalaşırdı. Üzümçülüyün, şərabçılığın, barama və tütün istehsalının, konserv sənayesinin, pambıqçılığın inkişafı Azərbaycan rayonlarına ümumittifaq büdcəsindən külli miqdarda kapitalın, milyonlarla maddi vəsaitin axıb gəlməsinə səbəb olurdu. Kənd təsərrüfatı inkişaf etdikcə, aqrar-sənaye kompleksi yüksəldikcə, kənddə yeni bir sahibkar sinfi formalaşır, qeyri-rəsmi sərvət toplayır, vəzifələr tutur və partiya məmurları ilə əlbir olurdu. Bu sinif, əslində kəndin yeni mülkiyyətçi sinfi idi və kənd yerlərində həyatın bütün sahələrinə nəzarət edir, Bakı məmurlarına pul ötürməklə onlarla hakimiyyətə şərik olmağa çalışırdı. İsi Məlikzadə bu sinfi kəndin mülkiyyətçisi kimi görürdü və bu baxış nəinki doğru, obyektiv idi, üstəlik bütün 70-80-ci illər nəsri və bütün ədəbiyyatımız üçün böyük əhəmiyyətə malik idi. Çünki yazıçı onların simasında kəndin yeni qəhrəmanını tapmışdı. Bu, kəndin əsl sahibi olan sahibkar, kapitalist sinif idi.
Kolxoz və sovxoz sədrlərinin obrazları sovet dövrü nəsrində çox geniş yayılmışdı və bir qayda olaraq müsbət təsvir olunurdu . Yalnız şəxsiyyətə pərəstişin, Stalin üsuli-idarəsinin ifşasından sonra təsərrüfat rəhbərlərinin çoxlu mənfi obrazları ortaya çıxdı və bunları Mirzə İbrahimovun «Böyük dayağ»ında, İsa Hüseynovun povestlərində görməyə başladıq. Stalinizmin tənqidi dövründə bu sədrlər yarıtmaz bir iş üsulunu təmsil edən, amansız, xalqdan uzaq düşmüş adamlar kimi təsvir olunurdular. Sözü gedən prosesləri gözəl bilən İsi Məlikzadə kənddə gedən neqativ proseslərin epik təsvirinə yox, yığcam pritça-povest formasına üstünlük verirdi. Neqativ halların, harınlamış, gözü ayağının altını görməyən kolxoz və sovxoz rəhbərlərinin iri mənfi planda təsviri çox gurultulu nəticələr verə bilər və yazıçıya da həm maddi, həm də mənəvi cəhətdən ziyan gətirərdi. Bundan qaçmaq üçün pritça-povestlər çox əlverişli idi: onlar formaca kiçik povest olsa da, məzmunca əhatəli bir sosial oçerkə bənzəyirdilər. Neqativ hallardan, rüşvətdən, oğurluqdan söhbət gedəndə isə yazıçı eyham və işarələrdən istifadə edir, neqativ proseslərin həqiqi mənzərəsi əsərlərdəki təsvirlərdən kənarda qalırdı. Eyni üsuldan «Çəhrayı dəftər», «Evin kişisi», «İki günün qonağı» povestlərdə istifadə edilmişdir. «Quyu» povesti bu silsilənin ən uğurlu nümunəsi idi və dərc olunandan sonra tənqid tərəfindən yüksək qiymət aldı. Əsərin belə qarşılanması təsadüfi deyildi: yazıçı özü də rayon mərkəzini təsvir edən, buradakı yeni pul hökmranlığını əks etdirən sinfi bədii şəkildə araşdıran əsərlərinin daxili bütövlüyünü hiss etmişdi. Yazıçı saydığımız əsərlərin bir fikir əsasında yazıldığını, bir-birini tamamladığını yaxşı anlamışdı. Nəticədə, onun sosioloji oçerk xarakterli povestləri yazmaqda, onların kompozisiyasını qurmaqda, hadisələri növbələşdirməkdə ustalığı da inkişaf edib yüksək həddə çatmışdı. Ona görə «Quyu» təkcə povest-pritça yox, həm də oçerk-pritça kimi səciyyələndirilə bilir. Burada yazıçının neqativ faktları bədiiləşdirmək ustalığı artıq daha yüksək bir səviyyədədir. «Quyu» povestini yazıçı üçün səciyyəvi olan «sadəlövh və yırtıcı dünya» mövqeyindən də oxumaq olar: əsər məhz bu məntiqlə qurulub. Povestin qəhrəmanı Umud da Qaçayın (“Evin kişisi”) bir variantıdır, onun kimi təcrübəsiz gəncdir. Umud da tanımadığı sərt pul dünyasının bütün sirlərini özü üçün aydınlaşdırandan sonra povest bitir, pritça tamamlanır. Amma Qaçaydan fərqli olaraq Umud əsərin sonunda ona bağışlanmış motosikldə divara dəyir. Şübhə yoxdur ki, o sağ qalır və hətta kolxoz sədri Xalıqın qızı ilə evlənəcək. Povestin sonluğunda bu barədə heç bir işarə yoxdur, amma mühüm detal var. Zədə alsa da, Umud hürən itin Patron olduğunu və onun Piri tərəfindən azdırılandan sonra qayıtdığını dərk edir. Patronun qayıtması Xalıqın həyətindəki həyatın əvvəlki kimi davam edəcəyinə işarədir. Xalıq xalq malını talamaq peşəsində, Mingəçevirdə arvad saxlamaq yolunda davam edəcək, evdəki eşq macərasına mane olmasın deyə Solmazı Umudun evinə ötürəcəklər, Umud isə sədr Xalıqın rəmzi quyusundan çıxa bilməyib onların həyatının iştirakçılarından biri olacaq. Ona görə tam əminliklə demək olar ki, yazıçı Umudun şəxsində sadəlövh aləmdən çıxıb pul hakimiyyətinə tərəf gedən, bu hakimiyyətə müttəfiq və şərik olmaq yolunu tutan bir gəncin obrazını yaradıb. Beləliklə, yazıçı illər keçdikcə, kəndin sadəlövh aləminin necə parçalandığını, çox asanlıqla müxtəlif sosial kateqoriyalara ayrıldığını göstərir. Belə nəticə yazıçı üçün, onun kənddə gedən təbəqələşməyə münasibəti üçün çox vacib idi. «Quyu» povestini yeni sinfi təmsil edən kolxoz sədri Xalıqın sosioloji oçerki kimi də oxumaq olar. Sədrin əməllərinə və ailəsinə münasibətdə yazıçı əsər boyu zərgər dəqiqliyi və həssaslığı ilə yırtıcı sahibkara çevrilmiş bir sədrin obrazını yaradır. Maraqlıdır ki, yazıçı Xalıqın insan maskasını sadəlövhlərlə eyni təbiətli təsvir edir. Yəni sədr nə vaxtsa Umud kimi sadəlövh adamlardan olmuşdur, amma pul mühitinə düşəndən sonra o, dəyişilmiş, bir ağa ədası ilə yaşamağa başlamışdır. Xalıq kolxozun sürüsündən, Umudun qardaşından istədiyi qədər heyvan aparıb rüşvət verir və ali təhsil alır, üstəlik də elmi iş yazdırır. Hətta çoban Kamran da görür ki, təhsil alan Xalıq yox, qoyunlardır. Xalıq pulla elmi iş yazdırır və elmi rəhbərlə görüş adı ilə Mingəçevirdə ikinci arvad saxlayır. Xalıqın ailəsi əxlaqi baxımdan dağılmış, eybəcər hala düşmüşdür. Bu da təzə sahibkarların ailə həyatı üçün səciyyəvi idi. Evə dolan pul ailənin içində də insanların varlığına hakim kəsilir, onları dəyişir, onların həyata münasibətinə öz möhürünü qoyur. Pul hakimiyyətdir və təzə ağaların evində arvadların da hakimiyyətini yaradır. Xalıqın solğun bənizli arvadı Əsli ərinin sürücüsü Porsuq Piri ilə eşqbazlıq edir. Bunu Xalıq bilməmiş deyil. Necə ki, Əsli də ərinin başqa qadınlarla eyş-işrətdə olduğunu bilir. Xalıq əxlaqsız arvadı Əslinin dilsiz qulu təsirini bağışlayır. Lakin bu zahirən belədir. Əslində Xalıq özü üçün qurduğu ikili həyatı qorumaq üçün hər bir naza dözür. Bu dözümün bahası onun öz sərbəstliyidir. Xalıqın evində pozğunluq, şəhvət düşkünlüyü o həddə çatıb ki, Əsli sürücü ilə eşq macərasının davam etməsi xatirinə Ağdamda oxuyan qızı Solmazı adi vaxtlarda «anqır, tayını tap!» səviyyəsində uzaq bildiyi Umuda verməyə qərarlıdır. 70-ci illərə qədər kənddə hakimiyyətə nəzarət edən rayon partiya təşkilatlarının birinci katibləri idi. Lakin 70-ci illərin sonlarından Azərbaycan kəndində partiya hakimiyyətindən də güclü bir hakimiyyət – pul hakimiyyəti yaranırdı. Həmin pul hakimiyyəti hər şeyi satın ala bilirdi və alırdı. O cümlədən rayon partiya komitələrinin rəhbərlərini də satın alırdılar. Bu mənada, İsi Məlikzadə kəndin yeni sahibi olan sinfi nəinki ədəbiyyata gətirir, həm də onu hərtərəfli araşdırır, kənd həyatının müxtəlif sahələrində onun fəaliyyətini qələmə alırdı. Yazıçı göstərir ki, bu təzə ağalar kənddə hər şeyi – hətta prokuroru, milisi və başqa hüquq-mühafizə orqanlarını da ələ alıblar.
İsi Məlikzadənin «Ağrı» (1986) adlı ayrıca hekayəsi də vardır. Bu hekayə İsi Məlikzadənin yetkinlik dövrünə xas bir yazıdır və müəllifin 80-ci illərin ikinci yarısına aid əsərləri üçün səciyyəvi olan dərin bədbinlik notları və ovqatları ilə seçilir. Biz bu hekayəni yazıçının avtobioqrafik yazılarından sayırıq. Çünki hekayədə müəllifin yazının əsas qəhrəmanı olan Şərifə çox dərin və aşkar rəğbəti əsərin ilk cümlələrindən hiss olunur. İsi Məlikzadənin 1989-cu ildə Moskva ətrafındakı Peredelkino yaradıcılıq evində yazdığı bir neçə hekayə kimi, bu əsərdə də ağır bir tragizm vardır. Bu tragizmin ən yüksək nöqtəsində dayanan əsər müəllifin həmin 1989-cu ildə, cəmiyyətin parçalanması prosesləri getdiyi bir vaxtda yazdığı hekayələrin ən yaxşısı, şübhəsiz ki, «Yaşasın demokratiya» (1989) adlı hekayədir. Həcm etibarilə bu əsər cəmi dörd kitab səhifəsidir. Lakin məzmun etibarilə zamanı ifadə edən ən parlaq ədəbi abidələrdən biridir. İsi Məlikzadə bu hekayəni Ağcabədidə yazmış və güman ki, gözü ilə gördüyü hadisələri qələmə almış, onlara «qan» motivi ilə bağlı pritçavari, şərti bir məna vermişdir. Qarabağ konflikti ilə bağlı Bakıda baş verən siyasi proseslərə, mitinqlərə, cəmiyyətin əks partiya və təşkilatlara parçalanmasına yazıçı çox ehtiyatlı, konservativ, bir sıra məqamlarda isə neqativ münasibət bəsləyirdi. Belə fikir ənənəsinin yazıçının ayrı-ayrı əsərlərində məna xətti kimi, xalq hərəkatının perspektivlərinə bədbin münasibət kimi ifadə olunduğunu görürük. Lakin həyat özü yazıçıya bu ideyaları, «inqilabi və milli» proseslərin perspektivinə münasibəti birmənalı olaraq ifadə etmək üçün imkan yaratdı və hazır bir süjet verdi. 1989-cu ilin yayında yazıçı Ağcabədidə, doğma vətənində olanda Yovşanlı kəndində əhali ilə kənardan gətirilmiş kolxoz sədri arasındakı konflikti müşahidə etmiş və onun əsasında sözügedən hekayəni yazmışdır. Yovşanlı kəndinin kənardan gəlmə kolxoz sədri Nəzərə qarşı elliklə mübarizəsi iki damla su kimi Bakıda gedən «xalq hərəkatına» bənzəyir. Hər ikisi «gəlmələrə» qarşı yönəlib və guya xalqın özünün özünü idarə etməsi tələbinə bağlıdır. Əslində isə Yovşanlıda demokratiya ilə bağlı heç nə yoxdur. Kənddəki tayfalar vəfat etmiş kolxoz sədrinin yerini – vəzifəsini bölə bilmirlər. Münaqişə uzananda isə rayon rəhbərliyi Yovşanlıya kənardan kolxoz sədri göndərir. Təzə sədr Nəzər həm də elmlər namizədidir. 1989-cu ildə artıq Bakıda kommunist hakimiyyətinin sarsıldığı vaxtda rayon və kəndlərdə də hakimiyyətlə hesablaşmamaq halları var idi, demokratiya pərdəsi altında gəlirli vəzifələri bölmək uğrunda mübarizə gedirdi. Belə bir qeyri-sabit siyasi şəraitdə təzə sədr Yovşanlı kəndində nizam-intizam yaratmaq, laxlamış təsərrüfatda işləri qaydaya salmaq istəyir. Bu işdə milisin gücündən istifadə edən təzə sədr kəndin elliklə ona qarşı qalxması ilə üzləşir və kənddən qaçır. O, kənd adamlarını milisə verdiyi üçün camaat onun qaldığı evi mühasirəyə alır: Nəzərin evdə olub-olmadığı da bilinmir. Amma milis rəisi milisioner Əliqulunu yollayır ki, həm yovşanlılar Nəzəri tutub özbaşına cəzalandırmasınlar, həm də onun qaldığı «finski» evi qəzəbli camaat yandırmasın. Hekayədə «xalq hərəkatının» ancaq üç-dörd xırda epizodu öz əksini tapmışdır. Lakin bu epizodlar yazıda böyük tarixi prosesin bədii-şərti modelini yaratmağa imkan verir. Milisioner Əliqulu həmin dövrdə Moskvadan hələ tam asılı olan Azərbaycan hökumətini xatırladır. Əliqulu da o vaxtkı hökumət kimi həm rəislərindən (Moskvadan) qorxur, həm də möhtəşəm xalq hərəkatından çəkinir və buna görə qəti bir hərəkət etmək gücündən məhrumdur. Əliqulu ikitirəli vəziyyətdə qalıb kimin üstün və haqlı çıxacağını gözləyir. Onun kütləyə dediyi sözlərin heç biri səmimi deyil. «Xalq hərəkatı»nda, demokratiya uğrunda mübarizə edənlərin içində əsas adam ordenli briqadir Qəzənfərdir. Bütün hərəkatı və etirazları təşkil edən, istiqamətləndirən odur. O, xalqa müraciətlə deyir: «Yoldaşlar! İki-üç il qabaq biz beləcə yığışıb ürəyimizi boşalda bilmirdik! İndi səksən doqquzuncu ildi! Ölkədə aşkarlıq, demokratiya elan olunub! Bizə azadlıq verilib! Biz dərdimizi ucadan, özü də qorxmadan deyə bilərik! Biz Nəzər kimilərlə qanun dairəsində haqq-hesab çəkə bilərik! Yaşasın demokratiya, yoldaşlar! Yaşasın demokratiya!» Əlbəttə, bu sözləri oxuyanda yazıçının 1989-cu ilin yayında Bakıda Lenin meydanında gedən mitinqləri, orada boşboğazlıq edən məsuliyyətsiz siyasətbazları nəzərdə tutduğu şəksiz-şübhəsiz aydın olur. Lakin bu sözləri deyən adamın öz şəxsi məqsədləri var: ordenli briqadir Qəzənfər özü Yovşanlıda kolxoz sədri olmaq istəyir. Onun dəfələrlə «yaşasın demokratiya» deməsində məqsəd ancaq gözdən pərdə asmaq, təzə sədrdən narazı olan kənd camaatının etirazından, sadəlövh hisslərindən istifadə etməkdir. Əlbəttə, belə gizli, tamahkar niyyətlər xalq hərəkatının, Qarabağ müharibəsinin faciəli, acı məğlubiyyətlə, torpaqların itirilməsi ilə başa çatacaq tragediyasını əks etdirirdi. Çünki alçaq və xırda niyyətlər artıq xalq hərəkatına yol tapmış, onu daxildən və çox dərindən parçalamışdı. Həmin parçalanmanın arxasında böyük öndərimiz H.Ə.Əliyevin qeyd etdiyi şəxsi məqsədlər dururdu. Hekayədə ən qiymətli obraz xalq kütləsinin özü, onun qəzəb və etirazlarının forması, qeyri-mütəşəkkilliyidir. Nəzəri günün günorta çağı daş-qalaq etmək istəyən kütlənin içində əsas söz və əməl sahibləri ordenli briqadir Qəzənfərin adamlarıdır. Qaçmış sədrin boş evinə daş atanlar, abırsız sözlər yazanlar, hər vəchlə qan çıxarmaq istəyənlər onun adamlarıdır. Yazıçı mütəşəkkil olmayan, öz sadiq liderlərini yetişdirməmiş, hələ kütlə halında olan xalqın faciəsini, Qarabağ müharibəsinin nəticələrini əvvəlcədən görür və bunun üçün narahat olurdu. Qarabağ müharibəsinin artıq başlandığı ildə İsi Məlikzadənin ovqatında qan və ölüm motivləri get-gedə qabarıqlaşır. Bu tragizm əhval-ruhiyyəsi daha çox İsi Məlikzadənin Qarabağ müharibəsinin perspektivləri ilə bağlı bədbin gözləntilərindən irəli gəlirdi. Yazıçı həqiqi və böyük bir fəhm ilə, sanki bütün varlığı ilə, şüurunun bütün qatları ilə xalqımız üçün tragik itkilərin yaxınlaşdığını duyurdu. Hekayənin parlaq, çoxmənalı, hələ 1989-cu ildə Qarabağ ətrafında bizi gözləyən faciələri proqnoz edən, öncədən görən sonluğu dövrün ədəbi prosesində əsl hadisə idi. Xüsusilə demokratiya ilə bağlı cəmiyyətin o zamankı gözləntiləri yazıçı tərəfindən kütlə obrazı və onun fonunda qiymətləndirilir. Yazıçının yaradıcılığında ilk dəfə olaraq «sadəlövhlük», kənd təmizliyi mənfi obraz kimi görünür. Bu isə İsi Məlikzadənin həyata, kəndə xas əxlaqi dəyərlərə münasibətində bir addım, bir həqiqət anı idi. «Yaşasın demokratiya!» hekayəsinin bədii və fikri uğuru onda idi ki, burada hərəkat dövründə ilk dəfə olaraq kütlənin mənfi obrazı ilə rastlaşırıq. Qarabağ müharibəsi başladıqdan sonra kütlə obrazı hələ ictimai fikirdə romantik bir obraz idi, az qala xalq obrazına yaxın bir məna yükü daşıyırdı. O zaman kütlənin mənfi obrazını yaratmaq, onda müsbət enerji və xalqın birliyini göstərmək iqtidarından başqa – böyük bir mənfi, dağıdıcı, xaos törədici potensialın olduğunu görmək – yazıçının vətəndaşlıq hünəri idi. Hekayəyə fikir və bədii baxımdan yekunu milisioner Əliqulu ölmüş itin belindən «Nəzər» yazılmış ağ parçanı aça-aça dediyi sözlərlə vurur: «Mən Yovşanlılara bələdəm: qan görməsələr, rahat olmurlar.» Yazıçının adi milis nəfərinin dili ilə səsləndirdiyi fikir əsərin əsas fəlsəfi nəticəsi idi. Hakimiyyət sahibləri çox qədim zamanlardan kütləvi üsyanları, etirazları, qiyamları məhz qan göstərmək, qan tökməklə yatırıblar. Bu qantökmələr isə həmişə insanların – kütlələrin iştirak etdiyi, toplaşdığı meydanlarda kütləvi edamlar təşkil etməklə icra edilib. Hər qiyamdan sonra kütləvi və kütlə üçün nəzərdə tutulan canlı edamlar təşkil edilmişdir. Bu da insan tarixinin bir sifəti və bir qanunudur.
«Dədə palıd» İsi Məlikzadənin «sadəlövh insan - qəddar dünya» əksliyi üzrə yazdığı sonuncu povest idi. Yazıçının sonuncu sadəlövh qəhrəmanı Bağır kişi onun təbiətə sitayiş edən təzə qəhrəmanı Nurcabbarla əks qütbdə dururlar və hətta Nurcabbar Bağır kişinin gözünü açmaq istəyir, onu nağıllarından birinə salır. Nurcabbar nəinki sadəlövh deyildir, o özünə görə böyük iddialıdır və bu iddianın bir tezisi də onun təbiətin dilini bilməsi, təbiətlə danışmasıdır. Müəyyən nöqteyi-nəzərdən, Nurcabbarda peyğəmbərlik iddiası vardır. Nurcabbarda təbiətə mistik bir inam var. Canavarlarla vuruşduğunu yuxuda görəndən sonra o, oyanır və qan-tər içində Kürün qırağına dərdini deməyə gedir. Nurcabbar əbədiliyi də təbiətdə görür, çünki insan nəsilləri ölüb getsə də, Kür axır, meşələr durur, ay yenə hər axşam öz gümüşü nurunu adamların üstünə səpələyir... Beləliklə, təbiət İsi Məlikzadənin dünyagörüşünün, həyata, əbədiyyətə, insan münasibətlərinə baxışının yeni pozitiv bünövrəsi olur. Əslində, təbiət – sadəlövh insan probleminin daha geniş, daha fəlsəfi bir miqyasda dərk edilməsi təşəbbüsü idi. Bu təşəbbüsə ehtiyac ondan doğurdu ki, həyatı və insanları daha dərindən dərk etdikcə İsi Məlikzadə üçün həyatın pozitiv istinad nöqtəsini insan məhfumunda görmək və bu inamı saxlamaq get-gedə daha çətin olurdu. Ən çox ona görə ki, sadəlövhlük – əməldə xeyirdən çox şərə xidmət edir. Yazıçının nifrət etdiyi mütiliyin, yazıqlığın, fağırlığın, mənasız qəddarlığın kökündə də çox zaman sadəlövhlük durur. Təbiətin mənəvi xilaskar kimi, təmənnasızlıq və təmizlik başlanğıcı kimi təqdiminə yazıçı hələ 1978-ci ildə yazdığı «Yaşıl gecə» povestində təşəbbüs etmişdi. Formal olaraq, yazılış tarixi etibarilə bu povest rayon mərkəzinin sosioloji-bədii təhlilinə həsr olunmuş silsiləyə aiddir. Lakin həmin silsilənin ideya-problem əsasları bu povestdə o qədər də qüvvətli deyildir. Əksinə, burada Qəribin xəstəliyinin əks qütbü kimi qoruq mövzusu, burada baş verən hadisələr aparıcıdır. «Yaşıl gecə»də rayon mərkəzindəki mənəvi deqradasiya mövzusu aparıcı olsa da, burada artıq yırtıcı sahibkar sinfin nümayəndəsi obrazı, böyük sərvət sahibi olan məmur obrazı yoxdur. 1980-ci ildə «Azərbaycan» jurnalından gedəndən sonra yazıçı açıq-aşkar bədbinləşmişdi və nisbətən az yazırdı. O, ən böhranlı vaxtlarında ata ocağına – Ağcabədidəki evlərinə üz tuturdu. 1982-1983-cü illərdə yazıçı fasilələrlə yaşadığı Ağcabədidə özünün ən parlaq əsərlərindən birini – «Gümüşgöl əfsanəsi» povestini yazdı. Bu əsər onun insan və təbiət, düzlük və xəyanət, istedad və mühit barədə ağır düşüncələrinin nəticəsi idi. Buradakı ağrılı məqamların hamısında avtobioqrafik nöqtələr var idi. Yazıçı gözəl xalq əfsanəsindən, əslində öz ömrünün, taleyinin ağrılı nəticələrini ifadə etmək üçün istifadə etmişdir. İsi Məlikzadə, əslində bütün yaradıcılığı ilə bir şeyi yazmışdı – özünün ürəyi istəyən təbii həyatla yaşaya bilməməyinin tarixçəsini. «Gümüşgöl əfsanəsi» əslində bu tarixçənin fəlsəfi hissəsi idi. Yazıçı yığcam bir povestdə bütün yaradıcılığı ilə dediklərini ümumi bir əfsanə şəklinə salmışdı. Povestdə üç əsas qəhrəman – Orxan, Ağbəyim və Bənövşə üç müxtəlif taleyi əks etdirir. Lakin bu talelərin hamısı təbiət və təbii həyat problemi ilə bağlıdır. Orxan – itirilmiş təbiət və təbiilik problemi ilə bağlıdır. Yazıçı özünə bənzərlikləri uzaqlaşdırmaq üçün onu kəndli balası kimi yox, İçərişəhərdə doğulub ərsəyə gəlmiş bir ziyalı kimi təsvir edir. Orxan mövzusu qlobal bir mövzudur. O, təbiiliyi və təbiəti itirmiş müasir insanın, urbanizasiyanın süni bir həyata məhkum etdiyi şəhər adamının obrazıdır. Orxanda yazıçının öz bioqrafiyasından gələn əsas cəhət – tam ürəyinə yatan təbii bir həyat axtarışıdır. Əslində, bu axtarış dediyimiz şey müasir insanın mənəvi müvazinətini pozan əsas problemdir. İnsanlar ləzzətli, gözü sevindirən şeylərlə dolu həyat ardınca şəhərə gəliblər və böyük şəhərlər tikiblər. Amma şəhərdə yaşayandan sonra məlum olur ki, ləzzətlər də, gözü sevindirən şeylər də nəsə sünidir, yaddır – bir sözlə, təbii deyil. Orxanın həyat dramında bu kolliziyanın ifadəsini görürük. Yazıçı onu bir şəhər tipi kimi də bütün təfərrüatı ilə qələmə almışdır. O, İçərişəhərdə köhnə məhəllədə doğulub, ali təhsilli xalçaşünas alimdir. Anası Fatma həkim sahə həkimidir, oğluna «Jiquli» də alıb. Orxan xalçaçılıq üzrə elmi iş yazır. Elmi rəhbəri Xürrəm müəllim ona məsləhət bilir ki, daim kəndləri gəzsin və el sənətkarlarını, savadı olmayan istedadlı xalçaçıları tapsın, onların təcrübəsindən, rəng və ilmə üslubundan öyrənsin. Lakin o, dağ kəndinə gəlib romantik bir macəraya düşür. Orxanın yaşadığı macəra insanın təbiilik istəklərinin ziddiyyətli təbiətini ortaya çıxarır: mütləq təbiilik əxlaqla və mədəniyyətlə əkslik yaradır. Əsərdəki tragizmin məzmunu belədir. «Qırmızı yağış» ailə tarixçəsi kimi yazılsa da, əslində, tərəkəmə ailə tərzinin tamam sıradan çıxdığını bədii şəkildə göstərən əhatəli bir romandır. Ələm əsərin sonunda qarısı ilə tək qalır: onun yeganə təsəllisi uşaqlıqda olduğu kimi çomaq götürüb qoyun otarmaq, təbiətlə çölçü ünsiyyətinin feyzini aramaqdır. Romanın sonunda Ələmi öz balaca sürüsü ilə dar bir yolda görürük: bu yol pambıq və üzüm sahələrinin tutduğu Muğan çöllərində Yovşanlı camaatı üçün qalan yeganə örüşdür. Ələm bu yolla heyvanlarını sürüb sərbəst, boş örüşə çıxmaq istəyir, lakin yol bitəndə üfüqdə qırmızı buludlar görünür. Bir azdan möcüzə baş verir: qırmızı yağış yağmağa başlayır. Bu yağış – yazıçının digər əsərlərində gördüyümüz fəlakət, yaxınlaşan faciə motivinin yeni variantda təkrarıdır. Bu romanın yazıldığı 1984-cü ildə bu faciəyə artıq dörd il qalmışdı. «Qırmızı yağış» İsi Məlikzadənin kəndin sosioloji-bədii təhlilinə həsr olunmuş povestlər silsiləsinə də aid edilə bilər. Çünki burada təbiət və təbiilik mövzusu ilə yanaşı, 70-80-ci illərdə rayon mühitində baş verən qanunsuz, qəddar proseslər də öz əksini tapmışdır. İsi Məlikzadənin yığcam povestlərində 60-70-ci illərdə Sovet cəmiyyətinin daxilində gedən mənəvi və əxlaqi deqradasiya, məmur və təsərrüfat rəhbərlərinin burjualaşmış bir sinfə çevrilməsi, korrupsiyanın dövlət mexanizminin ayrılmaz bir ünsürünə dönməsi prosesi dövrün hər hansı digər yazıçısından daha aydın və birmənalı şəkildə əksini tapmışdır. Yazıçının ilk baxışda sadəlövh görünən əsərlərində sosial təhlil və öncəgörmə qabiliyyəti müasirlərindən daha yüksək və əyani idi. Sosial proseslərin qovşağı olan balaca rayon mərkəzinin timsalında yazıçı bütün Azərbaycan cəmiyyətinin sosial oçerklərini yaratmışdır. Lakin təəssüflə qeyd etməliyik ki, dövrün tənqidi onun yaradıcılığına lazımi qiymət verə bilməmişdir.
Əliyeva N. “İsi Məlikzadənin yaradıcılığında qəhrəman axtarışları” (monoqrafiya), “Zamanın sözü” kitabında, B, 2006. Abbasova S. İsi Məlikzadənin yaradıcılığı, Nurlan, 2004. İsmayılov Y. İsi Məlikzadə - söz sərrafı, nəsr ustası, B., 2007. ELÇİN (1943) H  əyatı və fəaliyyəti. Elçin İlyas oğlu Əfəndiyev 1943-cü ildə Bakıda doğulmuşdur. O, görkəmli yazıçı İlyas Əfəndiyevin böyük oğludur. Orta məktəbi Bakıda bitirdikdən sonra Elçin atasının yolu ilə getməyə qərar verir. O, gözünü açandan ədəbi mühitdə olmuş, atasının dostu və həmkarı olan yazıçı və şairlərlə ünsiyyətdə böyümüşdür. Ona görə yeniyetmə vaxtlarından yazılar yazmağa başlamış, atası kimi populyar bir insan olmağı arzulamışdı. Hələ 1959-cu ildə 16 yaşı olanda “Azərbaycan gəncləri” qəzetində “O inanırdı” adlı ilk hekayəsi çıxmışdır. Lakin onun yaradıcılığının yetkin dövrü 1973-cü ildə çapdan çıxmış “Gümüşü, narıncı, məxməri” adlı kitabçası ilə başlanır.
Bu kitaba qədər cavan yazıçının üç kitabı çıxmışdı: birinci kitabı 23 yaşında, ikincisi isə 1969-cu ildə işıq üzü görmüşdü. Həmin ildə yazıçının «SOS» adlı balaca povesti də ayrıca kitab şəklində çap olundu. Oxucular tərəfindən maraqla qarşılanan bu povest həyat materialının təzəliyi ilə seçilirdi. Amma bu əsər müəllifin həyata nüfuzunun keyfiyyəti cəhətdən ədibin sonrakı əsərlərindən zəif idi. Elçin 1960-1965-ci illərdə ADU-nun Filologiya fakültəsində təhsil almış, təhsilini bitirdikdən sonra Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda əvvəlcə kiçik, sonra isə böyük elmi işçi işləmişdir (1969-1975). Burada çalışarkən Elçinin ədəbiyyatşünas kimi elmi istedadı da özünü qabarıq göstərdi: müstəqil və sağlam düşüncə qabiliyyəti, elmi fikrə həssaslıq ətrafdakıların diqqətini cəlb edirdi. Tənqid tarixçisi olan akademik Kamal Talıbzadə Elçinə də bu istiqamətdə mövzu təklif etdi: «Azərbaycan bədii nəsri tənqiddə (1945-1965)». Bu çox çətin və mübahisəli mövzu idi: 50-ci illərdə çoxlu nəsr diskussiyaları olmuşdu. Onların predmeti olan yazıçılar da, tənqidçilər də hələ fəaliyyətdə idilər. Cavan bir alimin onların mübahisələrinə qiymət verməsi o zaman üçün riskli bir hadisə idi. Amma Elçin bundan çəkinmədi: söhbət onun uşaqlıqdan ardıcıl oxuduğu əsərlərdən gedirdi. Onların ən yaxşıları isə onun atasının «Körpüsalanlar», «Söyüdlü arx» kimi əsərləri idi. O özü də bu mübahisələrin içində böyümüşdü. Elçin bu mürəkkəb mövzunu qısa bir vaxtda araşdırıb öz dissertasiyasını yazdı. O, 1945-1965-ci illərin həm nəsrinə, həm də tənqidinə obyektiv və tənqidi qiymət verdi. Onun müdafiəsi uğurla keçdi. 1974-cü ildə Heydər Əliyev Yazıçılar İttifaqına yeni sədr təyin etdi: onun məqsədi sədri dəyişmək yox, Yazıçılar İttifaqında islahatlar aparmaq idi. 1934-cü ildən 1974-cü ilə qədər bu təşkilat fasiləsiz olaraq bir neçə titullu yazıçının cəmiyyətinə çevrilmişdi. Onların hamısı İttifaqa öz mülkiyyəti kimi baxırdı. H.Əliyev İttifaqı cavanlaşdırmaq və müasirləşdirmək istəyirdi. Bu niyyətlə 1976-cı ildə gənc şair olan Cabir Novruz və Elçin də Yazıçılar İttifaqının katibi seçildilər. Bu hadisə baş verəndə Elçinin 32 yaşı var idi. Elçin namizədlik dissertasiyasında təsdiq etməyə çalışdığı ədəbi prinsipləri müdafiə etməyə başladı. Tənqiddə bu, qocalar və cavanlar mübahisəsi adlansa da, əslində məsələ başqa idi. Elçin və onun təmsil etdiyi cavan ədiblər nəsli partiya işinə çevrilmiş rəsmi ədəbiyyata qarşı idilər. Cavanlar müasir ədəbiyyatın siyasi xidmətçi rolundan çıxmasını, həqiqi bir insanşünaslığa və demokratik düşüncəyə çevrilməsini istəyirdilər. Bu mübarizə də çox zaman açıq yox, pərdəarxası, örtülü formada gedirdi. Elçin katib postunda ilk növbədə ədəbi tənqidi cavanlaşdırmağa və müstəqilləşdirməyə çalışırdı. Onun himayəsi ilə 70-ci illərin ikinci yarısında tənqidə Aydın Məmmədov, Rəhim Əliyev, Nadir Cabbarov, Şirindil Alışanov, Kamal Abdullayev kimi cavan tənqidçilər gəldilər. Bu vulqar sosioloji tənqidə ciddi bir zərbə oldu. Cavan tənqidçilər ilk növbədə cavan yazıçılar: Ə.Əylisli, Elçin, İ.Məlikzadə və başqaları barədə yazırdılar. Bu yazılar bəzən sərt tənqidi olur və ədəbiyyatın mənzərəsini dəyişməklə qocaları qəzəbləndirirdi. O zaman hər xalq yazıçısının öz tənqidçi-tərifçiləri var idi; onlar Elçinin rəhbərliyi ilə gedən yeniləşməyə müqavimət göstərir, yuxarı partiya rəhbərliyinə bolşevik ritorikası ilə dolu şikayətlər yazırdılar. Cavanların tənqidi isə çılpaq siyasi ittihamlara çevrilirdi: guya onlar partiyalılıq prinsiplərindən uzaqlaşırlar, guya partiya tələblərinə qarşı gedirlər, ideyasızlığı yayırlar və s. Amma ümumilikdə 1975-1985-ci illərdə Yazıçılar İttifaqında aparılan gəncləşdirmə siyasəti, həqiqi ədəbiyyat uğrunda mübarizə ədəbi mühitin mənzərəsini dəyişdi. Həqiqi, namuslu, siyasətbazlıqdan uzaq olan böyük bir ədəbi nəsil ədəbiyyata gəldi və burada möhkəmləndi. Yuxarıdan idarə olunan bu proseslərin ədəbiyyat kimi mühafizəkar bir mühitdə həyata keçirilməsində Elçinin ciddi iştirakı oldu. 1982-ci ildə Elçin SSRİ Komsomolu mükafatına layiq görüldü. 1987-ci ildə yazıçı Xaricdə Yaşayan Həmvətənlərlə Azərbaycan Mədəni Əlaqələr Cəmiyyətinin sədri seçildi. Sovetlərin dağılması ərəfəsində yazıçı xalqımızın səsinin, Dağlıq Qarabağ uğrunda mübarizənin bütün dünyaya çatdırılması üçün yorulmadan çalışdı. Bu illərdə yazıçı dünyanın əksər ölkələrində səyahətdə olmuş, səmərəli ictimai fəaliyyət göstərmişdir. 1993-cü ildə Elçin Azərbaycan Nazirlər Kabineti sədrinin Humanitar sahələr üzrə müavini təyin edildi. Ədib tənqidçi və alim qələmini yerə qoymur, Üzeyir Hacıbəyov barədə doktorluq işi yazıb müdafiə edir. Elçin 1984-cü ildə Əməkdar İncəsənət Xadimi, 2003-cü ildə isə 60 illik yubileyi münasibəti ilə Xalq Yazıçısı fəxri adı almış, Şərəf Nişanı, Xalqlar Dostluğu və Azərbaycanın «İstiqlal» ordeni ilə təltif olunmuşdur. Yaradıcılığı. 1970-1980-ci illərdə Azərbaycan nəsrinin yeniləşməsi prosesində Elçinin bir nasir kimi özünəməxsus xidmətləri vardır. O, fəal bir tənqidçi kimi də ədəbiyyatda mühafizəkarlığa, siyasətbazlığa qarşı mübarizə aparmışdır. Yaradıcılığının ilk addımlarından başlayaraq Elçinin əsərlərində iki mövzu və iki cür qəhrəmanlar diqqəti cəlb edir. Onlardan birincisi yazıçının 1950-ci illərdə keçmiş uşaqlıq xatirələri ilə bağlı insanlar, ikincisi isə ziyalı mühitinin nümayəndələridir. Elçin anasını çox erkən itirmiş, kiçik vaxtlarından mehrini böyüdüyü 50-ci illər Bakı məhəlləsinə, oradakı qonşu uşaqlarına salmışdı. Bütün qohum və tanışlar gözəl, istiqanlı uşaq olan Elçini çox sevirdilər, o, neçə-neçə evdə əziz adam kimi qarşılanırdı. Elçin böyüdükcə başı təhsilə, ədəbi işə qarışır və bu adamlardan uzaqlaşırdı. Lakin onlar onun yaddaşında və həyata münasibətində həmişəlik yer tutmuşlar. Ona görə yazıçı 70-ci illər yaradıcılığında dəfələrlə bu insanların obrazlarına müraciət edir, onların sadə, mərd, xeyirxah xüsusiyyətlərini ədəbiyyata gətirirdi. “Bir gecənin tarixçəsi” povesti belə bir povest idi. Burada yazıçı furqon sürən Məmmədağanın və onun məhəllə qonşusu Məsməxanımın obrazlarını yaradır, onların mürəkkəb münasibətləri barədə söz açır. Yazıçı bu sadə, zəhmətkeş, qədirbilən adamlarda yüksək mənəvi keyfiyyətlər: həssaslıq, fədakarlıq, yaxşı mənada təəssübkeşlik tapır. Özləri kasıb və köməksiz olan bu adamlar hər cür fədakarlığa, verdikləri sözün dalında durmağa, qonşuya əl tutmağa həmişə hazırdırlar. «Bir gecənin tarixçəsi» povesti yazıçının istedadının başlıca keyfiyyətlərini qabarıq əks etdirən və ona şöhrət gətirən əsərlərindən birincisidir. Özünəxas həyat materialı, orijinal xarakterlər, dərin psixologizm, insan talelərinə baxış təzəliyi bu povestdə parlaq şəkildə özünü göstərirdi. Povestdə yaradılan Mirzoppa obrazı o zamankı nəsr üçün yenilik idi, sadə insan xarakterinin dərin və fəlsəfi mənalı yozumu idi. Mirzoppa Bakının köhnə bir yerində məhəlləbaşılıq iddiasında olan bir insandır. O vaxtkı nəsr üçün ən çoxu xuliqan kimi təqdim oluna bilən bu insanın daxili aləmində yazıçı dərin ziddiyyətlərlə yanaşı, işıqlı tərəflər tapır. Hamıya qəddar adam kimi görünmək istəyən Mirzoppa şikəst qonşu uşağı Duduya mistik bir məhəbbət və mərhəmət hissləri bəsləyir. O, hətta özü də bu hissləri məhəllə qonşularından gizlətməyə çalışır. Elçin xarakterin bu ziddiyyətində fəlsəfi bir dialektika görür: insan qəddarlığı və insan mərhəməti ayrılmazdır. Heç kəsi xalis qəddar hesab etmək mümkün deyil, çünki yeri düşəndə qəddar adamlar da mərhəmət göstərmək ehtiyacı hiss edirlər, hətta ağlamaq da istəyirlər. Elçinin uşaqlıq xatirələri əsasında yazdığı əsərlərdə köhnə Bakının sadə, sərt koloriti var. Yazıçı özü də bu koloriti sevir, ona sadiqdir və bu koloritdən müəyyən cizgilərin daşıyıcısı olması ilə fəxr edir. Bu koloritdə zamanı ötmüş, mühafizəkar, bəzən hətta eybəcər xüsusiyyətlər də vardır. Lakin yazıçı hər bir mühafizəkarlıqda yaşayan əxlaqı, qədirbilənliyi görür, tərənnüm edir və qiymətləndirir. Elçin yaradıcılığındakı uşaqlıq dövrü obrazı daha bir köklü funksiya daşıyır: ziyalı mühitində və ziyalı həyatında gördüyü dərin bir fənalıq və mənasızlıq hissinə qarşı durur və yazıçı dünyagörüşünün nikbin qütbünü təşkil edir. Həyatın müvəqqətiliyi və mənasızlığı ideyası yazıçının bütün əsərlərində az-çox özünü büruzə vermişdir. Ekzistensialist ədəbiyyatla yaxşı tanışlıqdan sonra bu motivlər daha da güclənmişdir. «Bu dünyada qatarlar gedər», «Poçt şöbəsində xəyal» kimi əsərlərində bu ovqatlar güclüdür. Elçinin bədbin qəhrəmanları əksərən ziyalılardır. Sağlam, təbii insan əməyindən uzaq düşməklə onların içində, ömründə boşluq yaranıb. Ədibin əksər əsərlərində bu boşluğu qabarıq göstərən bir, üç, beş günün hadisələri təsvir olunur. Belə dar zaman kəsiyində yazıçı həyatdakı boşluğu, ölümlə gələn mənasızlığı açıb göstərməyə çalışır. Lakin yazıçının uşaqlıq xatirələrindən gələn sadə, fədakar, təmənnasız insan obrazları həmişə bu ovqatlara qarşı işıqlı bir qütb kimi durur. “Dolça” povesti. Yazıçı bu əsərini fəlsəfi pritça-povest şəklində yazmışdır. Bu janr bədii ümumiləşdirmənin çətin üsulu olmaqla yanaşı, böyük həyat həqiqətlərini bədii şəkildə ifadə etməyə imkan verir. 70-ci illərin sonlarından başlayaraq cəmiyyətdə qütbləşmə güclənirdi: məmurların bir qismi rüşvət, fırıldaq, xalq malını oğurlamaq yolu ilə varlanıb harınlayır, ətraf insanlara da təsirini göstərirdi. Cəmiyyətdə tamahkarlıq, xeyir dalınca qaçmaq əsas sosial qüsura çevrilir, əxlaqi pozğunluğun, meşşanlığın geniş yayılması ilə nəticələnirdi. Dövrün bu eybəcərliklərini yazıçı alleqorik formada − Dolça adlı həyət itinin timsalında əyani şəkildə göstərir. Dolça peşəsi avtobus sürmək olan zəhmətkeş, fədakar bir insanın həyət itidir. Həmin həyət dənizə yaxın və yay istirahəti üçün əlverişli olduğundan şəhərli tanışlar həyət sahibindən xahiş edirlər ki, öz ikimərtəbəli evində onlara istirahət üçün otaq ayırsın. Ev sahibi razılaşır. Kirayəçilər bir ay hər axşam ocaq qalayıb kabab bişirir və aləmi tüstüyə verirlər, səhərə qədər çalıb oynayırlar. Onlar köçəndən sonra qəribə hadisə baş verir: Dolça südəmər vaxtından böyüdüyü həyəti tərk edib yaxınlıqdakı kababxanada məskən salır və daha sahibinin həyətinə ayaq basmır. Nəyə görə? Ona görə ki, Dolça artıq ancaq kabab sümüyü yeməyə öyrəşib, daha ona atılan çörəkləri yemir. Yazıçı əsərdə insanın itin əxlaqını pozmasını göstərə bilmişdir. Lakin bu hələ əsərin fikrinin hamısı deyildir. Əsərin əsas qəhrəmanı əslində Dolça deyil, hər gün kabab sümüyü sormağa öyrəşmiş pozğun insanlardır. Sahibinə nəfsə görə xəyanət − it təbiətinə aid olan hadisədir. Lakin bu mənəvi qüsur Dolçaya kimdən keçir? Əlbəttə, harın insanlardan, vücudunu qarnına güzəştə getmiş gödən qullarından. «Dolça» povesti yazıçının insanlara xəbərdarlığıdır: harınlamaq, öz qarnının quluna çevrilmək itlərin belə, əxlaqını pozan bir eybəcərlikdir, cəmiyyət üçün təhlükəli olan çürüdücü virusdur. Yazıçı deyir ki, mənəvi dəyərlərdən uzaqlaşıb ancaq yeməklə yaşayan müftəxor, pozğun insanlar itdən də keyfiyyətsiz məxluqlara çevriliblər. Əslində Dolça itin yox, öz mənini maddi dəyərlərə satmış kommunist məmur sinfinin obrazıdır. Onlar insan cildində dolçalardır. «Dolça» povesti əsasında gözəl bir ssenari yazılmış və bədii film çəkilmişdir. «Dolça» povestində də sadə, zəhmətkeş adamlar, yazıçının uşaqlıq aləminin sakinləri mədəniyyət cildinə girmiş meşşan eybəcərliyinə qarşı müsbət, işıqlı bir qütb kimi durur. «Dolça» sovet cəmiyyətində gedən əxlaqi ikiləşməyə, kommunist əxlaqının çürüklüyünə qarşı yazılmış ən sərt satirik əsərlərdən biridir.
Roman «Əsli və Kərəm» adlı xalq məhəbbət dastanının süjeti əsasında yazılmış, lakin qəhrəmanlar yeni Mahmud və Məryəm adları ilə təqdim olunmuşdur. 80-ci illərdə folklor poetikasından istifadə bütün Azərbaycan nəsri üçün səciyyəvi idi: müəyyən mənada bu həm də sosialist realizmi sxemlərindən kənara can atmanın əlaməti idi. Folklor şərtiliyi yazıçıya müəyyən yaradıcı sərbəstlik verdiyinə görə, Elçinin də folklor süjetindən istifadədə əsas niyyəti hadisələri universal zaman kəsiyində göstərmək istəməsidir. Mahmud müsəlman, Məryəm isə xristian qızıdır. Lakin bu macəranın dastanda olduğu kimi baş vermə zamanı aydın deyil. Yazıçı demək istəyir ki, insan azadlığına və məhəbbətinə münasibətdə qəddarlıq, əsassız ayrı-seçkilik bütün zamanlar üçün eyni dərəcədə səciyyəvidir. Roman el aşığı Sazlı Abdullanın Gəncə hakimi Qara Bəşir tərəfindən qətlə yetirilməsi epizodu ilə başlanır. Aşıq hakimə ağ olub, onun sözündən çıxıb, onun oğlunun toyunu çalmaqdan imtina edib. Buna görə şəhər meydanında onun başını vururlar. Amma Sazlı Abdulla nə tərəddüd edir, nə də imdad istəyir. Onun üçün həyat eşqdən ibarətdir, eşqdən kənar olan şeylər isə mənasızdır. Yazıçı insan həyatını iki qismə: məhəbbətə və bütün yerdə qalanlara ayırır. Eşq romanda həm də hər bir insanın öz içində tapmalı olduğu fərdi həqiqətidir. İnsanlar bu həqiqəti tapandan sonra zəmanədən qüvvətli olurlar. İnsan bu həqiqəti ilə əbədilik qazanır. Bəlkə elə buna görə faciəli hadisələr baş verəndə əsərdə simvolik qara sazın səsi peyda olur. Romanın əsas qəhrəmanı Mahmuddur. Müxtəlif simalarda hadisələrə qarışan bu qəhrəman təbii insanın azadlıq rəmzidir. Onun sazı təbiətin və məhəbbətin səsidir. Həyatın məğzi, insanın doğulmasında məqsəd elə bu səsdədir. Azad və təbii insan iradəsinə qarşı olan hakimiyyət, qaniçən cəmiyyət, cəlladlıqla çörək qazanan adamlar həyatda müvəqqəti mənasızlıq xidmətçiləridir. İnsan qəddarlığının əsas kökünü humanist yazıçı müəyyən insanların məhəbbətin təbii səsini eşidə bilməməsi ilə əlaqələndirir. Bu halda insan yer üzündəki missiyasını itirir, öz içində olan həqiqətə qarşı kor olaraq özünü cəmiyyət müstəvisində axtarır. Bu, insanlıq yolundan, eşq yolundan sapmadır. Yazıçı sosial şərə qarşı çarə axtarır və bunun yolunu insanların öz daxili səsinə qulaq asmasında görür. Mahmudun sazından qopan nəğmələr ona görə qüdrətlidir ki, insanları eşq və mərhəmət yoluna dəvət edir. «Mahmud və Məryəm» Elçinin dünyagörüşündə yeni bir səhifə idi: burada o, öz yaradıcılığı və bütün nəsrimiz üçün yeni olan bir sıra ideyalar tapır, dünyanı özünəxas şəkildə strukturlaşdırır. Bu strukturun və ideyaların bəzilərini yazıçı iki romanda - «Ağ dəvə» və «Ölüm hökmü» romanlarında inkişaf etdirməyə çalışmışdır. Bunlar da yazıçının yaradıcılığında fəlsəfi problematikanın uğurlu bədii həlli idi. Lakin «Mahmud və Məryəm»in bədii dil, təhkiyə və poetika gözəlliyi yazıçının bütün yaradıcılığında və nəsrimizdə bir zirvə təşkil edir. Ədəbiyyat: Paşayeva N. İnsan bədii tədqiq obyekti kimi, B., 2003. Yusifli V., Yusifli C. Bu nə sehrdir belə, B., 1999.
Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
əyatı və elmi fəaliyyəti. 1960-1970-ci illərdə ərsəyə gələn tənqidçilər nəslinin ən istedadlı nümayəndələrindən biri Yaşar Qarayev olmuşdur. O, ədəbiyyatşünaslıq və tənqiddə vulqar sosiologizmin qalıqlarına qarşı bir nəzəriyyəçi və tənqidçi kimi ardıcıl mübarizə aparmış, elmdə də müasirlik meyarlarının təbliğatçısı olmuşdur.