AZƏrbaycan respublikasinin prezidenti yaninda döVLƏT İdarəÇİLİk akademiyasi

Fəsil 10. Federal tipli dövlət idarəçiliyi olan ölkələrdə 

dövlət qulluğu mədəniyyəti 

 

ABŞ 

 

XIX  əsrdə Amerika federativ sisteminin təşəkkülü xüsusiyyətləri. 

ABŞ-da dövlət idarəçiliyinin mərkəzləşdirilməsi prosesini stimullaş-

dıran əsas amillər. ABŞ-da hakimiyyətin “balkanlaşdırılması”. Ame-

rikada dövlət idarəçiliyi strukturları və funksiyaları. ABŞ-da federal 

bürokratiyanın təşkilinin milli xüsusiyyətləri. Federal agentliklər, fe-

deral korporasiyalar və müstəqil daimi agentliklər. Karter administ-

rasiyasının işləyib hazırladığı, 1978-ci il Dövlət qulluğunun islahatı 

haqqında qanun. Personalı idarəetmə bürosu və xidmətlər sisteminin 

müdafiəsi üzrə Şuranın prinsipləri. Vəzifələrin Baş sxeminin 18 kate-

qoriyası. “Xüsusi xidmətin” mahiyyəti. “Hamilik sistemi və ya əldə 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

463

etmə sistemi”. Xidməti fəaliyyət nəticələrinin qiymətləndirməsi rolu-

nun artması. Qulluqda irəliyə çəkilmə və ixtisas standartları. Dövlət 

qulluqçularının seçilməsi zamanı favoritizmin və diskriminasiyanın 

qarşısının alınması. Vəzifələrin müsabiqədənkənar tutulması şərtləri. 

Hüquqi institut olan inzibatçıların təyinat sistemi (1978-ci il). 1978-ci il 

Mülki qulluq islahatı haqqında qanunla icazə verilmiş siyasi fəaliy-

yətlə bağlı məmurların fəaliyyəti. Xidmətlər sisteminin müdafiəsi üz-

rə Şuranın inzibati ədliyyə funksiyaları

. ABŞ-da dövlət qulluğunun etik 

məcəlləsi.  

 

Məlum olduğu kimi, tarixən Amerika federativ sistemi, müəyyən iqtisadi 

muxtariyyət və  ştatların geniş siyasi səlahiyyətlərini nəzərdə tutan, güclü 

yerli özünüidarə ənənələrinə malikdir. Bu onunla şərtlənir ki, tarixən ştatlar 

Amerika  İttifaqının yaranmasından  əvvəl olmuşlar və, geniş sənayeləşmə-

nin başlanğıcına və Şimalın Cənub üzərindəki qələbəsinədək ölkənin böyük 

bir  ərazisində  ştatlar və qraflıqlar dövlət hakimiyyəti orqanlarını  təmsil 

edirdilər. XIX əsrdə “azad kapitalizm” şəraitində ABŞ-ın inzibati idarəçilik 

aparatı təsərrüfat tələbatlarının məhdudluğunu və dövlət təsərrüfat fəaliyyə-

ti mexanizminin desentralizasiyasını əks etdirirdi: dövlətin mədaxilini təşkil 

edən maliyyə gəlirlərinin əsas hissəsi ştatların və yerli hakimiyyətlərin büd-

cələri vasitəsi ilə reallaşdırılırdı. Konstitusiyaya əsasən ştatların xüsusiləş-

miş hakimiyyətlərini birləşdirən siyasi sistemin yaradılması ideyası - müs-

təmləkə dövrünün sonunda ölkədə federalizmin inkişafı üçün güclü mühaki-

mə oldu. Ölkədə genişlənən kəskin siyasi debatlar nəticəsində qəbul edildi 

ki, milli hökumət və federal administrasiya - milli iqtisadiyyatın tənzimlən-

məsi, xarici siyasət, müdafiə, əhalinin vətəndaş hüquqlarının qorunması ki-

mi strateji problemlərlə məşğul olacaqdır. Mərkəzlə ştatlar arasındakı səla-

hiyyətlər bölgüsünün konstitusiya qeyri-müəyyənliyinə görə  uzun müddət 

müstəqil dövlətə xas olan bir sıra funksiyalar, o cümlədən - pul nişanları-

nın emissiyası hüququ, vergi qoyulması, hərbi birləşmələrin formalaşdırıl-

ması, xarici ticarət üzərində nəzarət ştatlarda qaldı. 1781-ci ildə Konfede-

rasiya maddələrinin Amerikanın bütün ştatları tərəfindən siyasi təsdiqi nəti-

cəsində dövlətin ən mühüm funksiyaları konqresə verildi. Ştatlar isə ticarə-

tin tənzimlənməsi, vergi qoyulması, konstitusiya və inzibati hüquq kimi 

müstəsna səlahiyyətləri özündə saxladı. ABŞ konstitusiyasına 1868-ci ildə 

qəbul edilən 10 və 11-ci əlavə düzəlişlərlə federasiyalar və ştatlar arasında 

hüquqların və səlahiyyətlərin daha aydın bölgüsü qeyd edildi. Buna baxma-

yaraq Amerika regional ənənələri, hal-hazırda da dövlət siyasətinin hazır-

lanmasına güclü təsir göstərir.  

Fuad Məmmədov

 

 

464

Güclü desentralizasiya olunmuş dövlət aparatının təkamülünə XIX əsrin 

sonu - XX əsrin əvvəlində istehsal qüvvələrinin inkişafı böyük təsir göstər-

mişdir. Ölkədə dövlət idarəçiliyinin mərkəzləşdirilməsi prosesini stimullaş-

dıran başlıca amilləri - əmək və kapitalın ümummilli bazarının formalaşdı-

rılması, bank sistemi, vahid pul tədavülü, milli standartların işlənib hazır-

lanması, ştatlar arasında dəmir yollarının və ticarətin inkişaf etdirilməsi idi. 

Vahid milli bazarın inkişafına can atan iri kapitalın maraqları, həmçinin 

ştat hökumətlərinin artmaqda olan milli miqyaslı problemləri həll etməyə 

qabil olmaması inteqrasiya tendensiyalarının xeyrinə idi. Mərkəzləşmə tə-

ləbatları ilə idarəetmə parçalanması arasındakı  əlaqənin kəsilməsini  1929-

1932-ci illərin “böyük depressiyası” təsdiqlədi. O, dövlət aparatının büdcə 

və idarəetmə resurslarının mərkəzləşdirilmə  səviyyəsinin sosial-iqtisadi 

problemlərin miqyası və kapitalın mərkəzləşdirilmə dərəcəsi ilə uyğunsuz-

luğunu göstərdi. Bu tarixi şəraitdə ABŞ prezidenti Franklin Rezvelt tərəfin-

dən hazırlanmış “yeni kurs”, iqtisadiyyata dövlət müdaxiləsinin və federal 

hökumət çərçivəsində, mühüm büdcə, inzibati və idarə vasitələri və resurs-

larının təmərküzləşdirilməsi miqyasının genişləndirilməsi imkanlarını açdı. 

Konstitusiyaya edilən 16-cı  əlavə düzəlişə uyğun olaraq, Vaşinqton vergi 

qoyma sahəsində böyük səlahiyyətlər əldə etdi, mərkəzi administrasiya isə 

öz fəaliyyətini geniş surətdə sosial proqramlara, iqtisadi tənzimləmə və və-

təndaş qanunvericiliyinə şamil etdi. Dövlət idarəçiliyinin mərkəzləşdirilmə-

sinə yönəldilmiş bu yeniliklər nəticəsində 1940-cı ildə Vaşinqtonun büdcəsi, 

Amerikada  ştatların və yerli hakimiyyət orqanlarının yekun məsariflərini 

ilk dəfə ötüb keçdi, yerli hakimiyyətlər isə, 1982-ci il üçün onların ümumi 

gəlirinin artıq dörddə birini təşkil edən federal dotasiyalardan asılı olmağa 

başladılar. Belə dövlət siyasətinin qanunauyğun nəticəsi, nəinki büdcənin 

əsas bölüşdürücüsünə, həm də ölkədə həyat fəaliyyəti standartlarını müəy-

yən edən subyektə çevrilən federal administrasiyanın gücünün və nüfuzu-

nun artması oldu. Buna baxmayaraq, ABŞ-ın dövlət idarəçiliyi mədəniyyə-

tində  mərkəzi dövlət administrasiyası ilə  ştatların hakimiyyətləri arasında 

hakimiyyət balansının tapılması problemi indiyə qədər açıq qalır. Yerli tə-

ləbatları nivelirləmənin (tarazlamanın) öhdəsindən gəlmək üçün hələ prezi-

dentlər R. Nikson və R. Reyqan “məqsədli” dotasiyalardan yerli hakimiy-

yətlərin “gəlirlərində iştiraka” keçidin təmin edilməsi vasitəsilə inzibati ha-

kimiyyətin və nəzarətin bir hissəsinin ştatların özünə qaytarılmasını nəzər-

də tutan, azeffektli olan “yeni federalizm” proqramları  qəbul etmişdilər. 

Ştatların ehtiyacları üçün vəsaitlərin bölüşdürülməsi texnologiyaları haq-

qında məsələ, Amerikanın ümumdövlət probleminin - federal sistemdə mər-

kəzi administrasiya ilə  ştatların hakimiyyətləri arasında balans problemi-

nin həll edilməməsini özündə əks etdirərək, bu gün də aktual olaraq qalır. 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

465

Hakimiyyət strukturlarının çoxluğu ilə şərtlənən, federasiyada hakimiyyətin 

“balkanlaşdırılması” problemi, ABŞ-ın dövlət idarəçiliyi sistemi üçün az 

aktual olmayan problemdir.  Belə  vəziyyət yurisdiksiya xüsusunda, kimin 

inzibati hakimiyyətinin və hansı situasiyalarda tətbiq edilməsi haqqında 

münaqişələrə gətirib çıxarır.  

Amerikada dövlət idarəçiliyi strukturu və funksiyaları aşağıdakı şəkildə 

görünür. Hökumət departamentlərinin əsas funksiyası qanunverici və icrae-

dici siyasətin həyata keçirilməsidir. Bu zaman hər bir departament, bir qay-

da olaraq, daha çox ümumi siyasi neytral terminlərlə ifadə edilən, konqre-

sin təsislərini interpretasiya edən və konkretləşdirən qərarları özünün müs-

təqil qəbul etmək hüququna malikdir. Belə qərarlar bir çox hallarda bürok-

ratiyanın özünün yaxud dövlətin ali icra hakimiyyəti nümayəndələrinin ma-

raqlarını əks etdirir. Hökumət departamentləri, adətən peşəkar məmurların, 

az-az hallarda  - təyin edilmiş simanın rəhbərlik etdiyi bürolara bölünür. 

Büro rəhbərləri mövcud qanunvericilik və inzibati siyasət çərçivəsində fəa-

liyyət göstərməyə borclu olsalar da, onlar böyük diskresion hakimiyyətə 

malikdirlər. Hökumət departamentləri yerli hakimiyyət orqanlarını dəstək-

ləyir və bütün idarələr səviyyəsində vahid inzibati siyasətin reallaşdırılma-

sına yardım edirlər. Ölkədə ümumi struktura malik, lakin özünün funksiya-

ları  və ölçüləri ilə  fərqlənən 14 hökumət departamenti fəaliyyət göstərir. 

Məsuliyyətli məmurların daimi dövlət qulluqçuları olduğu Birləşmiş Krallı-

ğın dövlət qulluğundan fərqli olaraq, ABŞ-da müvafiq məmurlar siyasi tə-

yinat alırlar. Hər bir departamentin başında senatın təqdiri ilə prezident tə-

rəfindən təyin edilmiş katib durur. Katibin müavinləri və köməkçiləri də si-

yasi təyinat alırlar.  

ABŞ-da federal bürokratiyanın təşkil edilməsi özünün milli xüsusiyyətlə-

rinə malikdir. Amerikanın dövlət siyasəti federal agentliklər, federal korpo-

rasiyalar və müstəqil daimi agentliklərlə reallaşdırılır. Federal agentliklər 

bir qayda olaraq sosial mədəniyyətin konkret sahəsinin fəaliyyəti və inkişa-

fının, insanın həyat fəaliyyətinin müəyyən sahəsininin təmin edilməsi ilə 

bağlı hər hansı strateji vəzifəni yerinə yetirir. Agentliyin funksiyaları siyasi, 

ideoloji, elmi, informativ, beynəlxalq və ya digər xarakter daşıya bilər. 

Onlara, məsələn, ABŞ-ın Açıq İdeoloji İnformasiya Agentliyi və ya siyasi 

cəhətdən neytral Aeronavtika və Kosmik Məkanın Tədqiqi üzrə Milli 

Agentliyi (NASA) və başqaları aiddir. Hər bir agentliyə administrator baş-

çılıq edir ki, onu da ABŞ prezidenti təyin edir və vəzifədən götürür. Höku-

mətin  federal korporasiyaları  dövlət agentlikləri və dövlətdən maddi yar-

dım alan xüsusi biznes müəssisələrinin birgə strukturudur. Onlara ABŞ-ın 

Milli Poçt xidməti, Eksport-import bankı  və digərləri aiddir. Korporasiya 

başçıları da senatın razılığı ilə prezident tərəfindən təyin edilirlər. Bununla 

Fuad Məmmədov

 

 

466

bərabər onlar nisbi muxtariyyətə malikdirlər və müəyyən fəaliyyət sahəsi 

üçün qanunverici hakimiyyət tərəfindən ayrılan fondları necə  və  nə üçün 

bölməyi təyin edən qərarlar qəbul edə bilərlər.  Müstəqil daimi agentliklər 

ictimai rifahın inkişaf maraqları ilə bağlı olan xüsusi biznesin iqtisadi tən-

zimlənməsi funksiyasını yerinə yetirirlər. Bu, ilk növbədə konqres tərəfin-

dən əhəmiyyətli səlahiyyətin verildiyi və məhkəmələrin dəstəklədiyi nüvə, 

energetika və digər komissiyalardır.  

Amerika bürokratlarının fəaliyyəti Dövlət qulluğu haqqında Qanunla 

tənzimlənir. Ölkənin ali hökumət məmurları tərəfindən dövlət idarəçiliyinin 

qeyri-effektivliyinin etiraf edilməsindən sonra, XX əsrin 70-ci illərinin so-

nunda ABŞ-ın dövlət qulluğu institutu ciddi islahatlara məruz qaldı. 1978-

ci ildə konqress, Karter administrasiyasının işləyib hazırladığı Dövlət qullu-

ğunun islahatı haqqında qanun qəbul etdi. Buna uyğun olaraq, mülki qul-

luq Komissiyası  ləğv edildi, onun funksiyaları isə 1979-cu il yanvarın       

1-dən fəaliyyətə başlayan Personalı idarəetmə Bürosu və Xidmətlər sistemi-

nin mühafizəsi üzrə Şura arasında bölüşdürüldü. Personalın idarə edilməsi 

Bürosunun  əsas funksiyası kimi inzibati-dövlət idarəçiliyi aparatında kadr 

işinin mərkəzləşdirilməsi və koordinasiyasının təmin edilməsi müəyyən 

edilmişdi. Büronun kompetensiyasına qulluqçuların vəzifəyə təyin edilməsi 

və onların xidməti irəliləyişi, onların əməyinin qiymətləndirilməsi, ixtisası-

nın artırılması, təşviqi və tənbehi, kadr işinin təkmilləşdirilməsi üzrə tövsi-

yələrin işlənib hazırlanması daxildir. Xidmətlər sisteminin mühafizəsi üzrə 

Şuranın kompetensiyasına - işə ğötürmə, işdən azad etmə və xidmətin keçilmə-

si sahəsində aşağıdakı qanunvericiliklə möhkəmləndirilmiş “xidmətlər sistemi-

nə” uyğun olaraq, qanunların gözlənilməsinin təmin edilməsi daxildir:  

  ədalətli və açıq yarışda seçilmə və biliklər, bacarıqlar və qabiliyyət-

lər  əsasında irəli çəkilmə ilə  cəmiyyətin bütün seqmentlərindən 

qulluqçuların işə cəlb edilməsi;  

  siyasi baxışlarından, irqindən, dərisinin rəngindən, dinindən, milli 

mənşəyindən, cinsindən, ailə statusundan, yaşından və əlilliyindən 

asılı olmayaraq, şəxsi həyatın məxfiliyinə və konstitusiya hüquqla-

rına lazımi hörmətlə, personalın idarə edilməsi prosesində  ədalətli 

və qərəzsiz münasibət; 

  özəl sektor işçilərinin, təşviqlə və işin çox yaxşı icrasının etirafı ilə 

birləşmədə, həm milli, həm də yerli səviyyəli ödəməni nəzərə al-

maqla, bərabər dəyərli işə görə bərabər ödəniş; 

  düzgün davranışın və ictimai maraq haqqında qayğının yüksək 

standartları; 

  federal işçi qüvvəsinin aktiv və effektiv istifadəsi; 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

467

  yaxşı çalışan qulluqçuların saxlanması, fəaliyyəti adekvat olmayan-

ların işinin yaxşılaşdırılması, və tələb olunan standartları yerinə ye-

tirə bilməyənlər və istəməyənlərlə - ayrılma; 

  effektiv təlim və hazırlıq yolu ilə işin yaxşılaşdırılması; 

  əsassız fəaliyyətlərdən, şəxsi tərəfkeşlik və ya siyasi təhrikdən qul-

luqçuların qorunması; 

  informasiyanın qanuni açıqlanmasına görə qulluqçuların cəzalardan 

müdafiə edilməsi. “Həyəcan siqnalı” vermiş qulluqçuya cəza tətbiq 

edilə bilməz.  

İşin mürəkkəbliyindən və məsuliyyətindən asılı olaraq, həmçinin qərar-

ların qəbul edilməsi və idarəetmə prosesindəki iştirak dərəcəsinə görə Ame-

rika məmurları iyerarxik qaydada Baş vəzifələr sxemininin 18 kateqoriyası 

üzrə bölünmüş vəzifələri tuturlar. 1-4-cü kateqoriyalar - inzibati idarələrdə 

bilavasitə  və ümumi nəzarət altında gündəlik adi işi yerinə yetirən aşağı 

personaldır. Onlardan müstəqil mülahizələrin aparılması ya ümumiyyətlə 

tələb edilmir, ya da “müəyyən edilmiş siyasət və ya prosedurlara uyğun 

olaraq” məhdud şəkildə yol verilir. Dövlət idarəçiliyi aparatında belə işçilə-

rin sayı 1980-ci ildə bütün qulluqçuların ümumi sayının 21,1%-ni təşkil 

edirdi. 5-8-ci kateqoriyalar – ali təhsil müəssisələrinin diplomlarına malik 

və fərdi işə xüsusi biliklər və hazırlıq, qabiliyyətlər tələb edən işi yerinə ye-

tirən yüksək ixtisaslı icraçı personaldır. Onlar özləri inzibati rəhbərlik üzrə 

funksiyaları yerinə yetirməyərək, ümumi nəzarət altında işləyirlər. Dövlət 

idarəçiliyi aparatında belə  işçilərin sayı 1980-ci ildə qulluqçuların ümumi 

sayının 31,1%-ni təşkil edirdi. 9-14-cü kateqoriyalar - fəaliyyəti ümumi in-

zibati nəzarət və rəhbərlik altında keçən orta rəhbər personaldır. 11-ci kate-

qoriyanın qulluqçuları qərarlar çıxarmağı bacarmalıdırlar, 12-ci kateqoriya-

nın – rəhbərlik qabiliyyəti göstərməlidirlər, 13-cü kateqoriyanın – kiçik 

bölmə rəhbərlərinin köməkçiləri ola bilərlər, 14-cü kateqoriyanın qulluçula-

rı – bölmələrə və büroya rəhbərlik edə bilərlər. Dövlət idarəçiliyi aparatında 

belə işçilərin sayı 1980-ci ildə məmurların ümumi sayının 46,6%-ni təşkil 

edirdi. 15-18-ci kateqoriyalar – dövlət müəssisələrinin ali rəhbər tərkibidir. 

Bu, bir qayda olaraq büro və şöbələrin rəhbərləridir. Onların funksiyalarına 

ixtisaslaşdırılmış xüsusi çətinlik və məsuliyyət proqramlarının planlaşdırıl-

ması  və  rəhbərliyi aiddir. Dövlət idarəçiliyi aparatında belə  işçilərin sayı 

1980-ci ildə məmurların ümumi sayının 2,35%-ni təşkil edirdi. Bu qulluq-

çuların məvacibi aşağı kateqoriyalı qulluqçuların məvacibindən orta hesab-

la 750% yüksəkdir.  

Bütün təyinatların müsabiqə imtahanları  əsasında həyata keçirilməsini 

nəzərdə tutan “müsabiqəli” xidmətlərdən başqa,  ABŞ-ın mülki qulluğunda 

ölkə  məmurlarının 10%-nin aid olduğu “xüsusi” xidmət də mövcuddur. 

Fuad Məmmədov

 

 

468

“Xüsusi” xidmət ölkənin mülkü qulluq haqqında Qanun fəaliyyətindən xa-

ric edilmiş  vəzifələri  əhatə edir. Onlara Milli Təhlükəsizlik Agentliyinin, 

MKİ-nin (Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi), FTB-nun (Federal Tədqiqat Bürosu), 

Dövlət departamentinin, beynəlxalq təşkilatlarda ABŞ nümayəndəliklərinin 

qulluqçuları aiddirlər. Bu xidmətlərin təşkili dövlət maraqlarının təmin edil-

məsində xüsusi mühüm rol oynayan, məmurlar üçün daha yüksək məvacib-

də ifadə olunan, siyasi dairələrin imtiyazlı  status  yaratmaq  cəhdi ilə bağlı 

xüsusi prinsiplər üzərində qurulur. 

ABŞ-da dövlət idarəçiliyi mədəniyyəti özünün bir sıra göstəricilərinə gö-

rə Almaniyanın dövlət idarəçiliyi mədəniyyətindən fərqlənir. Belə ki, 

Almaniyadan fərqli olaraq, Amerikada məmurların əksəriyyətinin siyasi fə-

allığı  məhdudlaşdırılmışdır. Yalnız ölkə prezidentinin yaxın ətrafını təşkil 

edən ali vəzifəli şəxslər istisna təşkil edirlər. ABŞ-ın dövlət qulluğu təcrü-

bəsində “hamilik sistemi və ya hasilat sistemi” mövcuddur. O, siyasi xid-

mətlərinə görə yüksək inzibati vəzifələrə təyin edilməni nəzərdə tutur və tə-

rəfdarı olduqları partiya nümayəndəsinin Ağ evdə olduğu müddətdən asılı 

olaraq, yüksək məmurların dövri əvəzlənməsi ilə fərqlənir. Hamilik metodu 

ilə 5% xüsisi mühüm vəzifələr - icraçı idarələr və agentliklərin başçıları, sə-

firlər, konsullar təyin edilirlər. Onlar ölkənin prezidenti tərəfindən “senator 

nəzakəti” adəti əsasında, yəni senatın məsləhəti və razılığı ilə təyin edilir. 

Bununla yanaşı bəzi təyinatlar prezident tərəfindən senatın razılığı olmadan 

həyata keçirilir. Bu - hökumət proqramlarının rəhbərləri, məsləhətçilər, kö-

məkçilər və prezidentin şəxsi katibləridir.  

“Xidmətlər sistemi” prinsipinə uyğun olaraq Amerika məmurlarının ək-

səriyyəti ya müsabiqə imtahanları yolu ilə ya da onların xidməti fəaliyyət 

nəticələrinin illik qiymətləndirilməsi əsasında xidməti pillələrlə irəliləyirlər. 

Bu zaman müsabiqə imtahanları yalnız sıravi vəzifələr üçün tətbiq olundu-

ğu halda, dövlət aparatında kadr siyasətinin əsas vasitəsi əməyin vaxtaşırı 

qiymətləndirilməsi olmuşdur. Xidməti fəaliyyət nəticələrinin qiymətləndiril-

məsinin rolunun yüksəldilməsi onunla şərtlənirdi ki, 1978-ci il Qanununa 

uyğun olaraq o, dövlət qulluqçusunun yenidən hazırlığı, təhsili, təltif edil-

məsi, endirilməsi,  əvvəlki vəzifəsində saxlanılması  və ya kənar edilməsi 

haqqında qərarın qəbul edilməsi üçün əsas olmuşdur. Qanun, əgər bu, milli 

təhlükəsizlik məqsədilə lazımdırsa, hər bir işçinin administrasiya tərəfindən 

ona işdən azad edilməsi haqqında vaxtında bildiriş  təqdim etmə  şərti ilə, 

dövlət qulluğundan azad edilə bilməsini tətbiq edərək, məmurların işdən 

azad edilməsi prosedurunu da asanlaşdırdı. Əgər 1979-cu ilə qədər məmu-

run əməyinin üç qiymətləndirilməsi - əla, qənaətbəxş və qeyri-qənaətbəxş - 

tətbiq edilirdisə də, qanun qəbul edildikdən sonra qiymətləndirmə meyarla-

rının təkmilləşdirilməsində  hər bir idarədə qulluqçuların özlərinin iştirakı 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

469

ilə işlənib hazırlanmış öz sistemi istifadə edilməyə başlandı. İşçinin vəzifə-

də endirilməsinə yönəldilmiş müəyyən tədbir görənədək, rəhbər işindəki 

nöqsanlar barədə qulluqçunu yazılı formada xəbərdarlıq etməyə borcludur. 

Əgər işçi bir il müddətində öz iş göstəricilərini yaxşılaşdırırsa, onda xəbər-

darlıq geri götürülür.  

Qulluqda irəli çəkilmə planına uyğun olaraq, əgər müəyyən bir vəzifəyə 

öz təşkilatından namizəd kifayət deyilsə, dövlət qulluğu müəssisəsi müsabi-

qə elan edir. Bu zaman dövlət qulluğuna qəbul üçün müəyyən edilmiş me-

yarlar işləyir, namizədlərin testdən keçirilməsi isə arzuolunmaz hesab edilir. 

Hər bir idarə özünün ixtisas standartlarını hazırlayır ki, onun əsasında mü-

vafiq işin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsinin minimum tələbləri müəy-

yən edilir. Standartlara və qanunun tələblərinə cavab verən namizədlər mü-

vafiq vəzifə iddiasında ola bilərlər. Daha yüksək ixtisasa malik 3-5 nəfərin 

namizədliyi, yekun qərarı  qəbul edən xüsusi məmur tərəfindən nəzərdən 

keçirilir. ABŞ-da Mülkü qulluq islahatı haqqında qanunda qulluqda irəliyə 

çəkilmə zamanı “xidmətlər sistemi” prinsiplərini pozan rəhbərlərə qarşı 

əsaslı surətdə inzibati ölçülər işlənib hazırlanmışdır. Qanun dövlət qulluq-

çularının seçilməsi zamanı  tərəfkeşliyi və ayrı-seçkiliyi qadağan edir və 

rəhbərlərə qarşı inzibati ölçülərin tətbiqini tələb edir, əgər onlar - namizəd-

lərdən birinin hüququnu tapdalayırlarsa; özü bunu xahiş edən və ya haqqın-

da kadr dəyişikliyi planlaşdırılan işçi üçün - bu şəxs tərəfindən işin yerinə 

yetirilməsinin, onun qabiliyyətlərinin, meyllərinin, ümumi ixtisası və ya xa-

rakterinin, loyallığı və yararlılığının qiymətləndirilməsini təqdim edən ma-

teriallar istisna olunmaqla, hansısa tövsiyələri tələb edir və ya nəzərdən ke-

çirirlərsə; rəsmi səlahiyyətini siyasi fəaliyyətə təhrik üçün istifadə edirlərsə; 

dövlət qulluğuna daxil olmaq üçün insanı şüurlu olaraq aldadır və ya onun 

müsabiqədə iştirak etmək hüququna mane olurlarsa; hər hansı bir namizə-

din şansını pisləşdirmək və ya yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə müsabiqədə işti-

rak etməkdən imtina etmək üçün qulluqçuya təsir göstərirlərsə; hər hansı 

bir vəzifəyə namizədə yaxud qulluqçuya qanunda nəzərdə tutulmayan xü-

susi üstünlük edir və ya imtiyaz verirlərsə; öz agentliyində qohumlarını və-

zifəyə təyin edir və ya vəzifədə irəli çəkirlərsə; öz apellyasiya hüququndan 

istifadə edərək siyasi fəaliyyətlə məşğul olmaqdan imtina edən və ya qanu-

nun, qaydalar və təlimatların pozulmasınu, fondların israf edilməsini, haki-

miyyətdən sui-istifadə edilməsini və ya ictimai sağlamlığa yaxud təhlükə-

sizliyə  əhəmiyyətli və spesifik təhlükəni qanuni şəkildə açıqlayan işçiər 

üçün cəza kimi kadr işi həyata keçirir və ya görməyə çalışırlarsa; personala 

qarşı münasibətdə xidmətlər sistemi prinsipinə birbaşa aid olan qanunun, 

qaydaların və təlimatların pozulması olan işləri həyata keçirir və ya görmə-

yə çalışırlarsa.  

Fuad Məmmədov

 

 

470

ABŞ-da bəzi hallarda vəzifələrin müsabiqədən kənar tutulmasına da yol 

veilir. Bu, stajçılar, şagirdlər, müvəqqəti (120 gün) xarakter daşıyan vəzifə-

lər,  ştatların ixtisarına görə  əvvəlki vəzifəsini itirən və digər müəssisələrə 

keçirilən qulluqçulardan söhbət getdiyi hallarda tətbiq edilir. Məşhur Ame-

rika hüquqşünası və politoloqu O. Stalın qiymətləndirmələrinə görə, təşki-

latda effektiv idarəçilik fəaliyyətinə nail olma məqsədilə, müxtəlif məmur 

kateqoriyaları üçün vəzifə ixtisasları sistemi və “rütbələr sistemi” (yaxud 

administratorları təyinetmə sistemi) düzgün istifadə edilməlidir. Vəzifə ix-

tisasları sisteminin köməyi ilə, vəzifə öhdəlikləri həcminin və bu vəzifədə 

maraqlı olan namizədlərin düzgün təyin edilməsi və seçilməsi vasitəsilə 

aşağı  və orta məmur kateqoriyaları üçün xidməti fəaliyyətin kifayət qədər 

effektiv təşkilinə nail olmaq olar. Yüksək inzibati mövqelərdə effektiv fəa-

liyyətin təmin edilməsi üçün prinsipial baxımdan başqa sistem – “rütbələr 

sistemi” lazımdır. Əgər birinci sistem əməyin maksimal məhsuldarlığını tə-

min edirsə, onda ikinci sistem administrator keyfiyyətlərinin inkişafına və 

işə yaradıcı münasibətə  səbəb olur. Siyasi rəhbərliyə yaxın olan Amerika 

administratorlarının yüksək eşelonunun formalaşdırılmasının  əsasını qoy-

muş administratorları təyinetmə sistemi, prezident Conson tərəfindən 1960-

cı illərin axırında tətbiq edilmişdir. 16-18-ci kateqoriyaya daxil olan yüksək 

administrasiya məmurlarına xüsusi hüquqi status verilmişdir ki, ona üyğun 

olaraq, bu kateqoriyanın istənilən vəzifəli siması bir idarədən digərinə azad 

şəkildə keçirilə bilər. Bütün “ali korpusu” öz ixtiyarına alaraq siyasi rəhbər-

lik kadrları öz mülahizəsinə əsasən yerləşdirə bilərdi ki, bu, administrator-

ların “yüksək təbəqəsini” siyasi rəhbərliyə yaxınlaşdırmalı idi. Bu ona gəti-

rib çıxardı ki, müasir Amerikada yüksək administratorların xidməti, yalnız 

16-18-ci kateqoriyalardan olan qulluqçulardan deyil, həm də qismən “hami-

lik” mövqelərini tutan şəxslərdən formalaşan “məmurların qapalı korpusu-

nu“ ifadə edir. Bu kateqoriya məmurlarının xüsusiləşməsi həm də onlar 

üçün xüsusi maddi stimulların - yüksək məvacib, mükafat sistemi, karyera 

üçün daha geniş imkanların müəyyənləşdirilməsi ilə şərtlənir. Beləliklə, ad-

ministratorların yüksək eşelonunun müəyyən siyasi oriyentasiya proqram-

laşdırılması təmin edilir. Vətəndaş qulluğunun islahatı haqqında 1978-ci il 

Qanunu Amerika məmuruna, siyasi fəaliyyətlə bağlı, aşağıdakı hərəkətləri 

həyata keçirməyə icazə verir: istənilən seçkilərdə qeydiyyatdan keçməyə və 

səs verməyə; siyasi idarəetmədə və ya namizədlərdən birinin tərəfdarı kimi 

siyasi kampaniyalarda fəal iştirak edənədək, xüsusi sima kimi məhdud çər-

civədə və açıq şəkildə bütün siyasi məsələlər və namizədlər üzrə öz rəyini 

ifadə etməyə; siyasi rəmzli nisanlar və ya düymələr daşımağa və ya qeyri-iş 

şəraitində öz şəxsi avtomobilinə etiketlər yapışdırmağa; siyasi partiya və ya 

təşkilatın könüllü kompaniyalarına töhfələr verməyə; əgər bu münaqişə ya-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

471

ratmırsa və ya xidməti vəzifənin yerinə yetirilməsinə mane olmursa, ictimai 

təşkilatda vəzifə tutmağa, hər hansı ictimai təşkilatlara yardım etməyə; ştat qa-

nunvericiliyinə və ya yerli qanunvericiliyə uyğunluqda, seçkilər zamanı partiya 

xarakteri daşımayan dəftərxana və ya məhkəmə funksiyalarını yerinə yetirmə-

yə; bu və ya digər partiya ilə əlaqəli olmayan məsələlər üzrə, məsələn, konsti-

tusiyaya əlavə düzəlişlərin müzakirəsində, referendumlarda, bələdiyyə fərman-

larının bəyənilməsində siyasi fəallıq göstərməyə; siyasi partiyanın və ya digər 

siyasi təşkilatın üzvü olmağa, onun iclaslarında iştirak etməyə, ayrı-ayrı məsə-

lələrə görə səs verməyə, lakin bu təşkilatın idarəçiliyində fəal iştirak etməmə-

yə; siyasi qurultaylarda iştirak etməyə (lakin nümayəndə və ya namizəd kimi 

deyil), partiya fondlarının artırılması tədbirlərində və digər siyasi yığıncaqlarda 

iştirak etməyə, lakin onların hazırlanması və keçirilməsində fəal iştirak etmə-

məyə; öz senatoru və ya konqresmeninə bu və ya digər məsələ üzrə necə səs 

verməli olacağı barədə öz nöqteyi-nəzərini bildirməyə. Mülki qulluq islahatı 

haqqında Qanunun pozulmasına görə  məmur öz işindən,  əməyi ödənilmədən 

30 gün müddətinə uzaqlaşdırıla bilər, fəal siyasi fəaliyyətinə görə isə dövlət 

qulluğundan azad edilə bilər.  

ABŞ-da inzibati ədliyyə funksiyaları Xidmətlər sisteminin müdafiəsi üzrə 

Şura tərəfindən yerinə yetirilir. Şuranın başlıca vəzifəsi qulluqçuların sui-istifa-

dədən və özünü doğrultmayan kadr fəaliyyətlərindən qorunmasıdır. Şura dövlət 

qulluqçularının şikayətləri üzrə qərar və zərurət yarandığı halda məmura və ya 

müəssisəyə münasibətdə islah edilmə və ya intizam tədbirləri haqqında əmrlər 

qəbul edir. Xidmətlər sisteminin müdafiəsi üzrə  Şuranın fəaliyyəti ilə  Xüsusi 

Şura xidmətinin (büro) işi sıx əlaqəlidir ki, onun da vəzifələrinə, qanunla qada-

ğan edilmiş müəyyən kadr siyasəti haqqında təkliflərin aşağıdakı hallarda təd-

qiq edilməsi daxildir: əgər federal idarələrdə qadağan olunmuş kadr siyasəti 

yer almışdırsa; əgər federal qulluqçu qanunun pozulması, düzgün olmayan ida-

rəetmə, israfçılıq, hakimiyyətdən sui-istifadə və ya ictimai rifaha təhlükə haq-

qında “həyəcan siqnalı” verirsə; əgər federal qulluqçular siyasi təzyiqə məruz 

qalırsa, qadağan olunmuş siyasi fəaliyyətə cəlb edilirsə və ya əksinə, onların si-

yasi fəaliyyəti əsassız olaraq məhdudlaşdırılırsa. Xüsusi şuranın fəaliyyəti, ya-

yılması qanunla qadağan edilmiş məxfi informasiyanın açıqlanması hallarından 

başqa, “həyəcan siqnalı” verdiyinə görə hər bir qulluqçunun cəzadan müdafiə-

sini nəzərdə tutur. Xüsusi şura konqresə və prezidentə tədqiqatın nəticələri haq-

qında yazılı hesabat təqdim edir. Bu hesabatın surəti “həyəcan siqnalı” verən 

qulluqçuya verilir.  

Mülki qulluq islahatları haqqında 1978-ci il Qanununa dövlət qulluğu-

nun etik kodeksi də daxildir ki, ona uyğun olaraq, ABŞ-ın hər bir dövlət 

qulluqçusu: 

Fuad Məmmədov

 

 

472

  yüksək mənəvi prinsiplərə və öz ölkəsinə sədaqəti ayrı-ayrı şəxsə, 

partiyaya və ya dövlət departamentinə qarşı loyallıq münasibətindən üstün 

tutmalıdır;  

  ABŞ Konstitusiyasını və ölkənin bütün dövlət orqanlarının qanun-

ları və qərarlarını müdafiə etmək, onların pozulmasında heç vaxt iştirak et-

məməli və ya onların yerinə yetirilməsindən boyun qaçırmamalıdır; 

  tam çəkili günlük ödənişə ğörə tam çəkili günlük iş göstərməli, öz 

öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi üçün maksimal dərəcədə fiziki və əqli qüv-

və sərf etməlidir;  

  tapşırıqların yerinə yetirilməsinin daha effektiv və əlverişli yollarını 

axtarmağa və istifadə etməyə cəhd etməlidir; 

  mükafatlandırmaya ğörə və ya onsuz bəzilərinə xüsusi fayda və im-

tiyazlar verərək, başqalarının hüquq bərabərliyini heç vaxt ədalətsiz olaraq 

pozmamalı; dövlət vəzifələrinin icrasına təsir göstərmək üçün müəyyən in-

sanlar tərəfindən yaradıla biləcək şəraitdə heç bir rifah və üstünlükləri özü 

və ailəsinin üzvləri üçün heç vaxt qəbul etməməlidir;  

  öz xidməti vəzifəsi ilə bağlı heç bir şəxsi vədlər etməməlidir, çünki 

dövlət qulluqçusu ictimai borcla əlaqəli ola biləcək özünün şəxsi sözünə 

malik deyil; 

  xidməti vəzifələrinin yerinə yetirilməsi zamanı  məxfi olaraq alın-

mış informasiyanı heç vaxt şəxsi mənfəət  əldə etmə vasitəsi kimi istifadə 

etməməlidir; 

  nə birbaşa, nə də dolayısı ilə hökumətlə heç bir biznesə cəlb edil-

miş olmamalıdır, belə ki, bu, xidməti vəzifələrin  şüurla yerinə yetirilməsi 

ilə bir araya sığışmır;  

  korrupsiya aşkar edilən hər yerdə onu ifşa etməlidir; 

  dövlət qulluğunun – etibar olduğunu dərk edərək, bu prinsiplərə sə-

daqətli olmalıdır. 

Amerika məmurlarının  əxlaq kodeksi bütün dünyada qəbul edilmiş, 

ümumbəşəri humanist ideallara cavab verən yüksək mənəvi prinsipləri əks 

etdirir. O, dövlət idarəçiliyi mədəniyyətində, cəmiyyətin və dövlətin mənə-

vi sağlamlığında əks olunan korrupsiya və proteksionizm kimi neqativ təza-

hürlərin qarşısının alınması və aradan qaldırılması üçün təyin edilmişdir.  

 

Almaniya 

 

Prussiyada dövlət idarəçiliyinin prioritet dəyərləri. Müasir Alma-

niya bürokratiyası - imtiyazlı siyasi qrup kimi. Almaniyanın mərkəzi 

administrasiyası və torpaq hakimiyyətlərinin fəaliyyət sahəsi. “Rəsmi 

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

473

qulluq” vəzifə kateqoriyalarının formalaşdırılması. Alman “dərəcə-

lər cədvəli”. Siyasi və  fəxri məmurlar. Almaniyada məmurların ha-

zırlığına olan tələblər. 1953-cü il qanunu ilə “hüquqi monopoliya-

nın” pozulması. Vəzifədə irəli çəkilmə sisteminın prinsipləri. İnzibati 

ədliyyə - əsas nəzarət forması kimi.  

 

Almaniya federal tipli dövlət-inzibati idarəçiliyinə malik Avropa ölkələ-

ri arasında ən nüfuzlu hesab edilir. Ölkənin keçmişinə səyahət edərək qeyd 

edək ki, Almaniya bürokratiyasının tarixi öz kökləri ilə ona xas olan itaət-

karlıq, işgüzarlıq və zəhmətsevərlik cəhətlərilə Prussiya aristokrat yunkerli-

yinin tarixi ilə sıx bağlıdır. Bürokrat hazırlığı üçün ilk universitetlər artıq 

XVIII əsrin əvvəlində Prussiya kralı Böyük Fridrix tərəfindən təşkil edilmiş-

dir.  Almaniyanın Prussiya hakimiyyəti altında birləşdirilməsi nəticəsində 

Prussiya inzibati üslubu ölkədə dövlət idarəçiliyinin əsası oldu. Almaniya-

da prioritet dəyər demokratiya prinsipləri deyil, imperatora sədaqət idi. 

Almaniya imperiyasında vətəndaş qulluqçuları “xüsusi təbəqə”, ”ictimai 

maraqları obyektiv və  qərəzsiz həll edənlər” imicinə malik idilər. Dövlət 

aparatı üçün “müstəqillik və partiyadan kənarlılıq” xarakterik idi. Hesab et-

mək qəbul edilmişdir ki, Veymar respublikasının (1919-1933) iflasa uğra-

ma səbəblərindən biri alman bürokratiyasının demokratik mədəniyyət də-

yərlərinə qarşı nifrəti idi. Vəziyyət yalnız Hitler Almaniyasının məğlubiy-

yətindən sonra dəyişdi ki, onun nəticəsində ölkə demokratik mədəniyyətin 

inkişafı yolu ilə getdi. 

Müasir Almaniya bürokratiyası, peşəkar səriştəlilik və maliyyə müstəqil-

liyinin xarakterik olduğu imtiyazlı siyasi qrupdur. Bir çox Qərb ölkələrin-

dən fərqli olaraq, Almaniyada məmur karyerası siyasi xadim karyerasına 

alternativ deyil, əksinə, uğurlu siyasi fəaliyyət üçün ilkin şəraitdir. Beləlik-

lə, Bundestaqa və ya Torpaq parlamentinə seçilən bürokratlar, seçki kom-

paniyası müddətinə iki aylıq məzuniyyət hüququndan istifadə edirlər. De-

putat təminatı ilə yanaşı, onlara öz əsas məvacibinin xeyli hissəsini, həmçi-

nin dövlət qulluqçuları üçün təqaüd almaq hüququ verilir. İkinci dünya mü-

haribəsindən sonra Almaniyada bürokratiyanın inkişafı siyasi partiyaların 

təsiri altında həyata keçirilməyə başladı. Buna aşağıdakı amillər təsir gös-

tərdi: nasizm dövründə “partiyadan kənarlılıq” və siyasi neytrallıq” prinsi-

pinin nüfuzdan salınması; dövlət administrasiyasına münasibətdə “partiya 

hamiliyi” fenomeninin yaranması; partiya üzvlərinin dövlət qulluğunda gö-

rünməsi bürokratiyanın siyasi rejimə loyallıq təminatı kimi; partiyaların 

qərb müttəfiqləri tərəfindən  ən “etibarlı” institut kimi müdafiə edilməsi. 

Dövlət administrasiyası orqanlarına təsir uğrunda partiyaarası mübarizə şə-

Fuad Məmmədov

 

 

474

raitində, müharibədən sonrakı Almaniyada “partiya hamiliyi” prinsipləri 

inkişaf əldə etdilər. Onların arasında dövlət idarəçiliyi orqanlarında partiya-

ların proporsional nümayəndəliyi prinsipinə xüsusi yer məxsusdur. Siyasi 

və inzibati sahələrin sıx qarşılıqlı  təsirini bununla izah etmək lazımdır. 

Alman məmurları siyasi partiyaların fəaliyyətində iştirak etməyin və parla-

ment karyerası əldə etməyin qanuni hüququna malikdir.  

Almaniyada inzibati dövlət idarəçiliyi həm federal səviyyədə, həm də 

ərazilər səviyyəsində həyata keçirilir. Güclü federal administrasiyanın mə-

suliyyət sahəsinə sosial təminat proqramları, vergilərin toplanması, nəqliy-

yat, müdafiə, xarici işlərə nəzarət, kəşfiyyat fəaliyyəti daxildir. Lakin fede-

ral hökumət praktik olaraq yalnız daha ümumi daxili proqramlara nəzarət 

edir. Daxili proqramların böyük hissəsini və hətta vergilərin yığımını mər-

kəzi administrasiya ərazi hökumətləri ilə birgə  həyata keçirir. Torpaqların 

inzibati strukturu federasiyanın müvafiq müəssisələri ilə vahid sistem yarat-

sa da, Almaniyanın hər bir 16 ərazisindən biri öz konstitusiya və idarəçilik 

təşkilatına malikdir. Ərazilərin fəaliyyət sahəsi təhsil, səhiyyə, sosial təmi-

nat, yerli təsərrüfat və polisi əhatə edir. İyerarxik baxımdan, ərazilər dairə-

lərə, onlar isə öz növbəsində - qəzalara, sonuncular isə - icmalara bölünür. 

Ərazi hökuməti dairəyə rəhbərlik üçün regirunqs-prezidenti və dairə admi-

nistrasiyası regirunqs-rəyasətinin üzvlərini təyin edir. Qəzada icra hakimiy-

yəti orqanı vergilər, yerli büdcə  və  qəzanın kommunal təsərrüfatını idarə 

edən landratdır. Şəhər icmasının icra hakimiyyəti başında peşəkar məmur – 

burqomistr və yaxud şəhər şurasının 8-12 il müddətinə təyin etdiyi kollegial 

magistrat durur.  

Almaniyada “rəsmi qulluq” (lakin dövlət qulluğu yox) anlayışı funksio-

nal mənada - ümumdövlət vəzifələrinin yerinə yetirilməsinə yönəldilən fəa-

liyyət kimi, institusional mənada - peşəkar açıq fəaliyyətlə məşğul olan si-

maların müəyyən dairəsi kimi nəzərdən keçirilir. Alman “rəsmi qulluğu”: 

məmurların, qulluqçuların və fəhlələrin, müxtəlif hüquqi təyinat formaları-

na malik üç vəzifə kateqoriyasından ibarətdir. Məmurlar hakimiyyət tərə-

findən dərc edilən təyinat aktına uyğun olaraq vəzifəyə başlayırlar. Onlar 

idarəetmə funksiyalarını yerinə yetirən və xüsusi hüquqi və siyasi status ve-

rilmiş xüsusən etibarlı şəxslər qrupunu təşkil edirlər. Qulluqçular və işçilər 

qulluğa başlamaq haqqında dövlət orqanı ilə bağlanmış müqavilə əsasında 

vəzifəyə təyin edilirlər.  

Almanların “dərəcələr haqqında cədvəli” məmurların:  aşağı  vəzifələri 

(yardımçı-texniki, A1-A5); orta vəzifələri (hökumət katibləri, ober-katiblər, 

qaupt-katiblər A6-A9); I dərəcənin ən yüksək vəzifələrini (hökumət inspek-

torları, regirunqs-atamanlar, A10-A13); II dərəcənin ən yüksək vəzifələrini 

(yüksək hökumət müşavirləri, A14-A16) əhatə edən 16 qrupu nəzərdə tu-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

475

tur. Məmurlara ödəmələrin ölçüsü, strukturu və dinamikası ödəniş haqqın-

da xüsusi qanunla təyin edilir. Məmurların maddi təminatı  əsas məvacib-

dən,  ərazi  əlavəsindən, uşaqlara  əlavələrdən, uzunmüddətli xidmətə görə, 

rütbəyə görə əlavələrdən ibarətdir. Məmur haqqında federal qanuna uyğun 

olaraq, 1971-ci ildən dövlət aparatının məmurlarından başqa, hakimlər, orta 

və ali təhsil müəssisələrinin müəllimləri, hərbi qulluqçular, dövlət bankları, 

poçt, dəmiryol xidməti işçiləri də məmur hesab edilirlər.  

Almaniya məmurları sinfində siyasi və fəxri məmurlar xüsusi qrup təşkil 

edirlər. Siyasi məmurlara: federal nazirliklərdə, federal kansler və federal 

prezident idarələrində stats-katiblər; nazirliklərin, federal kansler və federal 

prezident idarələrinin, federal mətbuat və informasiya idarələrinin, Bundes-

taq və Bundesrat administrasiyaları şöbələrinin rəhbərləri, torpaq nazirliklə-

ri və  dəftərxanaların rəhbərləri (dövlət müşavirləri)  aiddirlər. Hələ XIX 

əsrdə yaranan siyasi məmurlar institutunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, 

hökumətlə  və ya ayrıca götürülmüş nazirlə birlikdə, administrasiya əmək-

daşları vəzifəyə gəlirlər və onların platformaları ilə əlaqədar olan vəzifələ-

rindən gedirlər. Belə yanaşma hökumət kabinetinin dəyişdirilməsinin səbəb 

olduğu siyasi təsislər və inkişaf proqramlarının reallaşdırılmasını  təmin 

edir. Bürokratiya ilə hökumət arasında daha yaxşı qarşılıqlı  əlaqələrin tə-

min edilməsi məqsədi ilə Almaniyada, dövlət administrasiyasının ali həlqə-

sində “sakit inqilab” adlandırılan personal yerdəyişmələri praktikası tətbiq 

edilir. Bu praktika siyasi oriyentasiyası bu və ya digər hökumətə uyğun gəl-

məyən məmurlar arasında lazımi yerdəyişmələrin həyata keçirilməsinə im-

kan verir. Fəxri məmurlara daimi və seçilmiş konsullar aid edilirlər. Fəxri 

məmurlar institutu mülki peşəyə malik simalardan ibarətdir ki, onları ödə-

nişsiz və xüsusi sosial təminata iddia etmək hüququ olmadan, fəxri vəzifəyə 

təyin edirlər.  

Müasir Almaniyada mülki işçilər ölkənin müxtəlif universitetlərinin sonun-

cu kurslarında hazırlıq keçirlər.  Almaniyada məmurların hazırlığı  və onların 

vəzifədə  gələcək irəliləməsi sistemi ənənəvi alman doktrinasına  əsaslanır ki, 

ona uyğun olaraq, məmur - dövlət qulluqçusu, orqanı və nümayəndəsi, onun 

ideyaları kimi nəzərdən keçirilir. Hər bir almanın dövlət fəaliyyəti ilə məşğul 

olmağa konstitusiya hüququna baxmayaraq, məmur haqqında qanun bu vəzifə-

yə iddia etmək üçün lazım olan xüsusi keyfiyyətləri nəzərdə tutur. Bu xüsusi 

keyfiyyətlərə aşağıdakılar aiddir: alman vətəndaşlığı, siyasi etibar, hər şeydən 

əvvəl, konstitusiya quruluşunun müdafiəsi uğrunda çıxış etməyə hazır olmaq, 

müvafiq peşə hazırlığı. Belə hazırlığın növü və formatı xidməti iyerarxiya sə-

viyyəsindən asılı olaraq müəyyən edilir.  

Müxtəlif vəzifə  dərəcələrinə müxtəlif hazırlıq tələbləri təqdim edilir. 

Aşağı  səviyyədə  qulluq üçün xalq məktəbinin müvəffəqiyyətlə bitirilməsi 

Fuad Məmmədov

 

 

476

və hazırlıq xidmətinin keçilməsi lazımdır. Orta səviyyəli vəzifəyə daxil ol-

maq üçün xalq məktəbini müvəffəqiyyətlə bitirməklə yanaşı bir il ərzində 

xidməti hazırlıq keçilməsi və orta səviyyənin tələbi üzrə xüsusi imtahanın 

verilməsi də  tələb olunur. I dərəcənin  ən yüksək səviyyədə  xidmətinə orta 

məktəbi müvəffəqiyyətlə bitirən, 3 illik xüsusi hazırlıq keçən və bu səviy-

yənin tələbi üzrə imtahan verən şəxslər buraxılırlar. Nəhayət, II dərəcənin 

ən yüksək səviyyədə xidmətinə - birinci dövlət imtahanını verən, 2 il ərzində 

hazırlıq xidməti keçən və 2-ci imtahanı verən ali təhsilli şəxslər buraxılırlar. 

1968-ci ilin xüsusi qətnaməsi ilə, bir çox xidmət növləri üçün yaş həddi 50 

yaş müəyyən edilmişdir.  Nazirlik administrasiyalarına məmurların qəbul 

edilməsinin prioritet ixtisasları  ədliyyə, iqtisadiyyat və sosial elmlərdir. 

Əgər XIX əsrdən başlayaraq Almaniyanın dövlət idarəçiliyi sistemində bir 

qayda olaraq hüquqşünas peşəsi üstünlük təşkil edirdisə də, bu gün bu ənə-

nə çox dəyişmişdir. 1953-cü il qanunu “hüquqi monopoliyanı” pozaraq, 

dövlət qulluğunda rəhbər vəzifələri tutmaq üçün iqtisadiyyat və ictimai 

elmlər sahəsində təhsili qənaətbəxş hesab etdi. Almaniyanın ali məmurları 

partiyaların, müxtəlif birliklərin, ictimai və iqtisadi təşkilatların rəhbərli-

yində geniş təmsil olunurlar ki, bu da nəinki cəmiyyətin müxtəlif strukturla-

rının fəaliyyət koordinasiyasına, həm də informasiya mənbələrinin geniş-

lənməsinə və dövlət administrasiyasında aparıcı vəzifələrə personalın seçil-

məsinə imkan yaradır. Sosial mənşə nöqteyi-nəzərindən, dövlətin rəhbər iş-

çilərinin sırası 2/3 hissə “yuxarı orta təbəqə” – ali məmurlar və rəhbər qul-

luqçular, azad peşə nümayəndələri və  zəngin kommersantlar, 1/4 hissə 

“aşağı təbəqə” - orta və aşağı kateqoriyalı məmurlar, qulluqçular, sənətkar-

lar, kəndlilər içərisindən tamamlanır. 

Qulluqda irəliləmə sistemi Almaniya qanunları ilə ciddi şəkildə qaydaya 

salınmışdır. O, iki prinsip üzərində qurulur: ixtisasartırma və qulluqda təd-

riclə irəliləmə.  İxtisas ya xüsusi yoxlama və müvafiq qiymətləndirmə ilə 

yaxud xüsusi imtahan verilməsi ilə  təsdiq edilməlidir. Tədriclə irəliləmə 

prinsipi iyerarxiya pillələrindən ötüb keçmək imkanını aradan qaldırır. Bu 

qaydalardan istisnalar yalnız Federal komissiyanın kadrlar üzrə xüsusi ica-

zəsi ilə ola bilər. Bürokratların orta və ali qruplarında  qulluqda  irəliləmə 

hər bir vəzifə üçün ayrıca tənzimlənir. Əgər məmurun fəaliyyəti “çox yax-

şı” kimi qiymətləndirilirsə, burada qəbul edilmiş qaydalardan kənara çıx-

malar ola bilər. Aşağı vəzifə qruplarında iş “tam qənaətbəxş” kimi qiymət-

ləndirildiyi halda, yüksəlmə 8 ildən sonra, “yaxşı” qiymətləndirildiyi halda 

- 6 ildən sonra həyata keçirilir. Əgər vəzifəyə təyin edilən iddiaçının 40 ya-

şı yoxdursa, o, nazirin xüsusi icazəsi ilə yüksəldilə bilər. Qulluqda irəliləmə 

və ya məmurların əməyinin ödənilməsində dövlət tərəfindən öz öhdəlikləri-

nin yerinə yetirilmədiyi halda, sonuncular müvafiq Mülki Məcəllədə nəzər-

İdarəetmə mədəniyyəti 

 

477

də tutulan zərərin ödənilməsini tələb edə bilərlər. Qulluqda irəliləmə zama-

nı bürokratların siyasi statusu xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Məmur haqqın-

da qanuna görə siyasi məmurlar dövlət üçün xüsusi əhəmiyyətlidirlər. Siya-

si məmurun  qulluqda  irəliləməsində  əsas meyar, onun tərəfindən ayrıca 

partiyaya deyil, bütün xalqa xidmət kimi başa düşülən “sədaqət (sadiqlik) 

öhdəliklərinin” həyata keçirilməsidir. Siyasi məmur partiya maraqlarını de-

yil, ümummilli maraqları  əldə  rəhbər tutmalı  və ümumi rifahın qayğısına 

qalmalıdır. 

 Bürokratların fəaliyyətinə nəzarətin əsas forması inzibati ədliyyədir ki, 

onun fəaliyyəti Almaniyada qanunun üstünlüyü və dövlətin demokratlaşdı-

rılmasının siyasi əhəmiyyətlilik amili kimi nəzərdən keçirilir. 1960-cı ildən 

etibarən o, xüsusi inzibati məhkəmələr sistemi kimi fəaliyyət göstərir. Üç 

instansiyalı struktura malik inzibati məhkəmələrin kompetensiyasına bü-

rokratların statusu, onların təyinatı, hüquqları, maliyyə ödənişi borcu, sosial 

təminatı, işdən azad edilməsi və təqaüd məsələlərinin nəzərdən keçirilməsi 

daxildir. Birinci instansiya məhkəmələri bir qayda olaraq böyük şəhərlərdə 

yaradılır. İşlər, müxtəlif idarələrin cəlb edilmiş bürokratlarından, üç peşəkar 

hakim və iki iclasçı heyətində  məhkəmə kollegiyaları tərəfindən nəzərdən 

keçirilir. İkinci instansiya məhkəmələri - ali inzibati ərazi məhkəmələridir. 

Onlar - hər birinə sədr, iki hakim və üç iclasçı daxil olan bir sıra palatalar-

dan ibarətdir. Bunlar birinci instansiya məhkəmələrinin qərarına münasibət-

də  təftiş  məhkəmələridir.  Üçüncü instansiya məhkəməsi  bir neçə senatdan 

ibarət Federal inzibati məhkəmədir. Bu instansiyanın bütün hakimləri, fede-

ral daxili işlər nazirinin sədrliyi ilə xüsusi komissiya tərəfindən peşəkar ha-

kimlərdən seçilir.