AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

CÜMLƏDƏ SÖZ SIRASININ POZULMASI – ĠNVERSĠYA 
Talıbova G.V. 
Sumqayıt Dövlət Texniki Kolleci 
 
Cümlə bitmiş fikri ifadə edən və hər bir dilin öz daxili qanunları əsasında formalaşan  ən böyük dil 
vahididir. Cümlənin fikir ifadə edə bilməsi üçün onun müxtəlif sözlərdən, cümlə təşkil edən üzvlərdən ibarət 
olması zəruridir. Aqlütinatativ dillərdə olduğu kimi, Azərbaycan dilində də hal şəkilçiləri və və feilin təsrif  
formaları  cümlənin  qurulması  üçün  vacib  amildir.  Cümlə  o  zaman  yaranır  ki,  hər  hansı  bir  fikrin  ifadə 
edilməsi  üçün  zərurət  yaranır.  Görkəmli  filolsof  və  alimlərin  dediyi  kimi,  cümlə  şifahi  və  yazılı  nitqdə 
ünsiyyətin silahı, fikir mübadiləsinin açarıdır.  
Cümlə o zaman yaranır ki, burada bitmiş fikir, predikativlik, intonasiya və modallıq öz əksini tapsın. 
Əslində, bütün bu səciyyəvi əlamətlər haqqında dərsliklərdə və monoqrafik  tədqiqat obyektlərində kifayət 
qədər  məlumat  var.  Tarixən  cümləyə  də  müxtəlif aspektlərdən  yanaşılmış,  saysız  hesabsız  təriflər  mənbəyi 
olmuşdur.  Dionisin fikrinə görə,  sözlərin bitmiş fikir ifadə edən birləşməsi nitqdir. Şaxmatov isə bu fikrə 
istinadən qeyd etmişdir ki, təfəkkürün sözlə ifadəsinə xidmət edən, danışan və dinləyən tərəfindən qrammatk 
vahid kimi dərk olunan nitq vahidinə cümlə deyilir.   F.İ. Buslayevə görə, cümlə sözlə ifadə olunan hökm,  
A.A.Potebiyaya  görə  isə,  psixoloji  hökmlərin  sözlə  ifadəsi  cümlə  adlanır.  A.A.Reformatski  cümləni 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
109 
 
 
predikativ sintaqmı olan ifadə adlanır. Lakin daha konkret və məntiqi yanaşmanı isə V.V. Vinoqradov etmiş 
və cümləyə belə tərif vermişdir: Cümlə hər hansı bir dilin qrammatik qanunları əsasında düzələn dil vahidi 
olub, fikrin formalaşması və ifadə edilməsinə xidmət edən əsas vasitəyə deyilir. Göründüyü kimi, cümlənin 
tərifi haqqında vahid bir fikir yoxdur. Lakin bütün deyilənlərdən belə nəticəyə gəlmək olar ki, cümlə bir dilin 
qanunları əsasında formalaşan, intonasiya cəhətdən bitmiş bir fikri ifadə edən dil vahididir.  
Bildiyimiz  kimi,  hər  bir  dilin  öz  daxili  qanunları  var  və  dil  vahidləri  bu  qanunauyğunluqla  idarə 
olunur.  Azərbaycan  dilinin  də    ədəbi  dil  normalarına  uyğun  olaraq  cümlədə  söz  sırası  mübtəda→xəbər 
formasında  olur.  Məs:  Onlar  tələbədir.  Bu  sıra  normal  sıra  adlanır.  Lakin  bəzən  nitq  daha  emosional  və 
ekspressiv olduqda cümlədə söz sırası dəyışır və qeyri–normal sıra yaranır. Cümlədə baş verən belə sintaktik 
hadisə  inversiya  adlanır.  Inversiya  söz  sırasının  pozulmasıdır.  Qeyd  etməliyik  ki,  ―söz  sırası‖  anlayışı  ilə 
―cümlə  üzvlərinin  sırası‖  anlayışı  fərqlidir  bunları  eyniləşdirmək  olmaz.  Bəzən  inversiyanı  ―cümlə  üzvləri 
sırasının pozulması‖ da adlandıranlar olur. Lakin bu fikrə münasibət olaraq demək olar ki, inversiyanı cümlə 
üzvləri sırasının pozulması adlandırmaq düzgün  deyildir. Çünki üzvlənmə zamanı söz hesab edilən köməkçi 
nitq hissələrinin də yerdəyişməsi baş verir və bu hadisəni cümlə üzvlərinin yerdəyişməsi adlandırmaq doğru 
hesab olunmaz. İnversiyaya, əsasən, şeirlərdə rast gəlinir.  
Niyədir gecənin bu səssizliyi? 
Bütün yatanlarmı dərdsizdir belə? 
Burada  yazılan  ―Niyədir  gecənin  bu  səssizliyi‖  cümləsini  nəzərdən  keçirdikdə  görünür  ki,  xəbər 
cümlənin əvvəllində, mübtəda isə sonda işlənmişdir. Cümlə isə normalda ―Gecənin bu səssizliyi niyədir?‖ 
şəklində olmalıdır. İkinci cümlədə də həmçinin eyni söz sırası pozulmuşdur, yəni inversiya  baş vermişdir.  
Dilimizdə  cümlə  üzvü  vəzifəsində  işlənməyən  sözlər  də  vardır.    Bunlar  köməkçi  nitq  hissələridir  ki, 
onların cümlədə yeri  sərbəstdir. Məsələn modal sözlər istər cümlənin əvvəlində işlət, istər cümlənin sonunda 
heç bir məna dəyişkənliyi  yaratmayacaq. Köməkçi nitq hissələrinin cümlədə yeri sərbət olsa da, nitqimizdə 
daha çox bu sözlərinin özünəməxsus yeri vardır. Məs: 
Dost bilmişik biz, sən demə, 
Pis günə  yoldaş olanları... 
Bu misrada olan ―sən demə‖ modal sözü cümlənin sonunda işləndikdə daha obrazlı, ahəngdar səslənir. 
Nitqimizdə  isə  biz  bu  cümləni  daha  çox  bu  şəkildə  ―sən  demə,  biz  dost  bilmişik‖  kimi  işlənir.  Məhz  bu 
məsələlərə görə inversiyaya ―cümlə üzvlərinin yerini dəyişməsi‖ əvəzinə ―söz sırasınım pozulması‖ tərifini 
vermək daha düzgün olardı. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, inversiyada sözlərin sırası dəyişdikdə mənası dəyişmir. Dilçilikdə söz 
sırasinın  iki  əsas  funksiyası  vardır:    Bunlardan  biri  sintaktik-semantik  funksiya,  digəri  uslubi  funksiyadır. 
Sintaktik-semantik  funksiya  adından  göründüyü  kimi,  cumlədə  söz  sırasının  pozulması  ilə  cümlənin 
mənasının  dəyişməsi  deməkdir.  Bu  hadisə  bir  sıra  dillərdə  olsa  da,  Azərbaycan  dilində  yalnız  mübtəda  ilə 
qeyri-müyyənlik  vasitəsiz  tamamlığın  münasibətində  özünü  göstərir.  Məs:  Canavar  insan  parçalayıb 
cümləsində mübtəda olan ―canavar‖ tamamlıq vəzifəsində işlənən ―insan‖ sözü ilə yerini dəyişdikdə cümlə ― 
İnsan canavar parçalayıb‖ şəklini alır və həm məna dəyişir, həm də cümlə üzvləri sintaktik vəzifəsini dəyişir. 
Bayaq cümlədə mübtəda vəzifəsində işlənən ―canavar‖ sözü yerəni dəyişməklə ―tamamlıq‖ oldu və cümlənin 
mənasını da dəyişdi.  
Söz sırasının digər funksiyası olan üslubi funksiya isə sintaktik-semantik funksiyasının əksi olaraq, söz 
sırası yerini dəyişdikdə məna dəyişmir. İnversiya məhz bu cür sintaktik hadisədir və şeirlərdə ahəngdarlığı 
artırır,  oxucuya,  dinləyiciyə  bədii  zövq  verir.  ―Baxıram  ətrafa  böyüyüb  hamı‖  (B.Vahabzadə)  bu  misrada 
mübtədanın  xəbərdən sonra  işlənməsi  cümlədə  emosionallıq,  ifadəlilik  yaradır  və  inversiya  öz  funksiyasın 
yerinə yetirmiş sayılır. Biz qeyd edirik ki, inversiya, əsasən, şeirlerdə olur. Yalnız bəzən yazıçı sözlərdən öz 
üslubuna  uyğun  şəkildə  istifadə  edir,  hətta  söz  sırasını  belə  pozmaqdan  çəkinmir.  Nitqin  təsir  qüvvəsini 
artırmaq  məqsədilə  sözlərin  adi,  normativ  axarını  dəyişir  ki,  buna  anakoluf  deyilir.  Məs:    Ah  İskəndər, 
İskəndər , axır ki, gəldi İskəndər! 
Ümumiyyətlə, inversiya hadisəsinin öyrənilməsi və tədqiqi həmişə aktual olan məsələlərdəndir. Çünki 
şeir, sənət nümunələri yarandıqca inversiyaya müraciət artacaq  və  bəzən bu  nümunələri emosional gücü, 
əsas qayəsi  məhz inversiya ilə nəzərə çarpacaqdır.    
 
 
 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
110 
 
 
 
ĠNGĠLĠS DĠLĠNDƏ  NĠTQĠN ĠNTONASĠYA  XÜSUSĠYYƏTLƏRĠNƏ DAĠR 
Vəliyeva H. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
İntonasiya  bütöv  bir  dildir.  Bu  o  deməkdir  ki,  yer  üzərində  birtonlu  dil  yoxdur.  Hər  bir  dilin 
özünəməxsus  intonasiya xüsusiyyətləri var. İntonasiya dilçiliyin mühüm şöbəsi olan fonetikanın  ən vacib 
bir hissəsidir. Ona  müxtəlif  cür təriflər verilmişdir. Belə ki, M.A.Sokalova intonasiyanı bütöv bir dil kimi, 
P.Rouç supraseqment  fonologiyanın  ən vacib hissəsi, Azərbaycan dilçisi Ə.M.Dəmirçizadə isə onu nitqin 
ritmik  və  melodik  cərəyanı,  formalaşması  kimi  qiymətləndirmişdir.  Qeyd  olunmalıdır  ki,  intonasiya  çox 
mürəkkəb və rəngarəngir. İntonasiyasız nitq yoxdur və elə bir dil mövcud  deyildir ki, orada intonasiya heç 
bir  rol  oynamasın.  İntonasiya  nitqi  kommunikativ  cəhətdən  tamamlayır  və  müxtəlif  məna  çalarları    ifadə 
edir.  İntonasiyaya  -  danışığın  ahəngi,  səs  tonunun    yüksəlməsi  və  ya    alcaması  ,  danışığın  ritmi  və  nitqin 
tempi,  habelə  intensivliyi,  cümlə  vurğusu,  tembri  və.s  daxildir.  Bu  tərifdən  intonasiyanın  kompenentləri 
haqqında    geniş  məlumat  almaq  olur.  Melodiya,  temp,  tembr,  cümlə  vurğusu  intonasiyanın  əsas 
komponentləridir.  Temp  nisbi  tələffüz  sürətinin,  tembr    isə  danışanın  emosiyasının  ifadəsidir.  Danışan  öz 
seninc və kədərini, razılıq və ya narazılığını ifadə edir. Melodiya ən vacib kompanentdir. O, rabitəli nitqdə 
səsin dəyişməsidir.  
İntonasiya  3  funksiya  yerinə  yetirir:  qrammatik  mənanı  ifadə  etmək  üçün  vasitə  rolunu  oynayır 
(qrammatik funksiya); mətnin mənasının açılmasında vasitə rolunu ifa edir(mətndaxili funksiya); danışanın 
emosianal  vəziyyətinin,  onun  xəbərə  münasibətini  göstərir  (emosional-iradi  funksiya).  İntonasiyanın 
qrammatik xüsusiyyətlərindən  danışıq nitqində daha geniş istifadə olunur. Belə ki, ingilis dilində formaca 
təsdiq olan cümlələr intonasiya vasitəsi ilə sual cümləsinə çevrilə bilir. Məsələn: aşağıdakı cümlələrə nəzər 
salaq.   
 
 
-Going to London? ( Are you going to go to London?-əvəzinə) 
 
 
 
              
Yes 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                
With whom(with whom are you going to go to London) 
-With my family (I am going to go to London with my family). 
       
 
 
 
Bu  misallardan    görünür  ki,  hətta  sözlər  bəzən  işlədilmədikdə  belə,  intonasiya  vasitəsilə  cümlənin 
mənası başa düşülür. İkinci funksiya, yəni mətndaxili funksiya müxtəlif amillərdən, intonasiyadan və fonetik 
xüsusiyyətlərdən  asılı  olur.  Bu  amillərin  sırasına  vurğunun  intensivliyi,  diapazon  genişlənməsi,  ritmin 
pozulması  və  səs  tembrinin    dəyişməsi  kimi  xüsusiyyətlər  daxildir.  Üçüncü  funksiya,  yəni  emosional 
funksiya,  cümlədə  əsas  tonun  diapazonunun  genişlənməsində  və  vurğunun  intensivliyində  özünü  daha 
qabarıq göstərir. Məsələn:  ―How beautiful‖- deməklə  danişan öz heyranlığını ifadə edir. Nüvə intonasiya 
qrupunda  olan  sonuncu  vurğulu  hecaya  deyilir.  Nüvə  nüvə  tonları  ilə  ifadə  olunur.  Müasir  ingilis  dilində 
yeddi nüvə tonu var. 
1) Alçaqdan enən ton (The Low Fall) 
 
 
 
 
2) Alçaqdan qalxan ton (The Low Rise)   
 
 
3) Yüksəkdən enən ton (The High Fall)   
 
 
4) Yüksəkdən qalxan ton (The High Rise)  
 
 
5) Enən-qalxan ton (The Fall-Rise) 
 
 
 
 
6) Qalxıb-enən ton (The Rise-Fall) 
 
 
 
 
7) Qalxıb-enən, qalxan ton (The Rise-Fall-Rise)   
 
Qeyd olunan bu nüvə tonlarını iki cür qruplaşdırmaq olar. 
1) Enən tonlar (alçaqdan enən, yüksəkdən enən və qalxıb enən) 
 
 
 
 
2) Qalxan tonlar (alçaqdan qalxan, yüksəkdən qalxan, enib qalxan, qalxan enən ton) 
 
Hər bir nüvə tonunun özünün ifadə vasitəsi vardır. Alçaq nüvə tonları adi nitqdə işlədilir. Hansı nitqdə 
işləndiyindən  asılı  olmayaraq,    enən  tonlar  bitkinlik,  qətilik,  ciddilik,  süstlük  və  s.  ifadə  edir.  Bu  nüvə 
tonundan nəqli nida cümlələrində, xüsusi suallarda, seçmə sualların ikinci tərəfində, ayırıcı sualların birinci 
tərəfində  istifadə  edilir.  Qalxan  nüvə  tonlarından  isə  qeyri-bitkinlik,  qeyri-qətilik,  təəccüb  və  söhbəti  

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
111 
 
 
genişləndirmək  üçün  istifadə  olunur.  Bu  nüvə  tonlarından  danışanın  diqqətini  özünə  cəlb  etmək  üçün  də 
istifadə oluna bilər. Enib-qalxan və qalxıb-enən ton mürəkkəb nüvə tonlarıdır.  Enib-qalxan nüvə tonundan 
səmimi söhbətlərdə istifadə olunur. 
İngilis dilində danışıqda ən çox istifadə olunan tonlardan biri də mürəkkəb enən qalxan tondur. Enən-
qalxan  tonun  kommunikativ  mərkəzi  enən  tonla  nəzərə  çatdırılan,  lakin  qalxan  ton  tələb  edən  intonasiya 
modellərində müşahidə edilir. Bu ton, əsasən, düzəliş, xəbrdarlıq, qarşılaşdırma, ziddiyət mənaları ifadə edir. 
Bu mürəkkəb nüvə tonu bir və yaxud bir neçə heca üzərində yayıla bilər. 
Bütün  bu  deyilənləri  nəzərə  alaraq  qeyd  etmək  olar  ki,  ünsiyyət  mürəkkəb  bir  prosesdir.  Ünsiyyət 
dedikdə biz danışma, dinləmə və dərk etməni nəzərdə tuturuq. 
 
 
HEYDƏR ƏLĠYEVĠN NĠTQĠNDƏ DĠNĠ TOLERANTLIQ 
Zamanov N.  
Azərbaycan Tibb Universiteti  
 
Bu  gün  Azərbaycan  hökumətinin  din  siyasətinin  prioritet  istiqamətlərindən  biri  məhz  tolerantlıq  və 
multikulturalizmlə bağlıdır. Bir sıra ölkələrdə insani və humanist dəyərlərin azalmasının müşayiət olunduğu 
müasir dövrdə Azərbaycan dünyaya tolerantlıq nümunəsi göstərir. Təsadüfi deyil ki, Prezident İlham Əliyev 
2016-cı  ili  Azərbaycanda  ―Multikulturalizm  ili‖  elan  etmişdir.  Məqalədə  məqsəd  Azərbaycan  dilinin  geniş 
imkanları hesabına dini tolerantlığın Heydər Əliyevin nitqində necə səslənməsini oxucularımızla bölüşmək,  
tolerantlıq məsələlərini araşdırmaqdır.  
Dövlət başçısının tolerant münasibəti Azərbaycanda yaşayan, qeyri-islam dininə mənsub xalqların dini 
bayramlarının  təbrikində  öz  əksini  tapır.  Azərbaycanın  pravoslav  icmasına  ünvanlanmış  təbrik  ―Əziz 
həmvətənlər‖ girişi ilə başlayır, Milad bayramının məzmunu haqqında fikirlər səslənir, ―sülh, əmin-amanlıq, 
nikbinlik‖  sinonim  cərgəsi  ilə  bu  bayramın  rəmzi  mənası  açılır,  ―məhz‖  ədatının  köməyilə  Azərbaycanda 
multikultural  dəyərlərin  toplaşdığı  sinonim  cərgə-  ―mehribanlıq,  əmin-amanlıq,  qarşılıqlı  ehtiram‖-
dəqiqləşdirilir,  dini  tolerantlıq  mühüm  mənəvi  keyfiyyət  kimi  etik  kateqoriyaya  aid  edilir:  ―Əziz 
həmvətənlər!  
İsa  peyğəmbərin  mövludu  ilə  əlamətdar  olan  Milad  bayramı  bütün  dünyada  xristianların  əsas 
bayramlarından  biri  kimi  həmişə  təntənə  ilə  qeyd  olunur.  Xristianlığın  yayıldığı  ilk  ölkələrdən  olan 
Azərbaycan  torpağında  da  Milad  bayramı  sülh,  əmin-amanlıq,  nikbinlik  rəmzi  kimi  geniş  şəkildə  keçirilir. 
Xüsusi geosiyasi məkanda yerləşən ölkəmizdə dinlər və mədəniyyətlər arasında əsrlər boyu yaranmış dialoq 
və  qarşılıqlı  əlaqə  xalqımızda  dini  dözümlülük  və  tolerantlıq  kimi  yüksək  mənəvi  keyfiyyətlər 
formalaşdırmışdır.  Məhz  bunun  sayəsində  də  müxtəlif  dinlərin  nümayəndələri  Azərbaycanda  mehribanlıq, 
əmin-amanlıq,  qarşılıqlı  ehtiram  şəraitində  yaşayaraq  milli-irqi  ayrı-seçkilik,  dini  dözümsüzlük  zəminində 
hər hansı qarşıdurma halları ilə üzləşməmişlər. 
Böyük natiqin nitqlərində təkcə Azərbaycanda yaşayan xalqlara yox, həmçinin Qafqazda məskunlaşan 
müxtəlif dil və din daşıyıcıları olan xalqlara müraciətlər mövcuddur. Bu müraciətlərin girişləri səmimiyyətlə 
yoğrulan ilıq sinonim cərgələrlə, sonluqlarsa dini üslubun tələb etdiyi sadə, sabahkı günə inamlı cümlələrlə 
bitir:  ―Hörmətli  konfrans  iştirakçıları!  Sizi  –qardaş  Gürcüstanın  paytaxtı  Tbilisi  şəhərində  keçirilən 
beynəlxalq  konfransın  iştirakçılarını  səmimi  salamlayır,  hamınıza  sülh,  cansağlığı,  səadət  və  xoşbəxtlik 
arzulayıram. Sonluq: Qoy Ulu Tanrı bölgəmizdə sülhün və əmin-amanlığın bərqərar olmasına, bütün Qafqaz 
xalqları üçün layiqli həyatın təmin olunmasına yönəldilmiş nəcib fəaliyyətinizdə sizə kömək etsin...‖ 
Ulu Öndərin nitqlərində ölkəmizdə yaşayan xalqların tarixi keçmişinə bələdlik  dərin hörmət və təəssüf 
hissi ilə yada salınır, onların həyatı bu gün Azərbaycan xalqının düşdüyü vəziyyətlə müqayisə olunur, eyni 
taleyə  məruz  qalan  ölkə  vətandaşlarını  azərbaycançılıq  ideyası  ətrafında  birləşdirir.  Azərbaycanın  yəhudi 
icmasına  ünvanlanan  müraciətdə  olduğu  kimi:  ―Hörmətli  həmvətənlər!  Hər  il  bütün  mütərəqqi  bəşəriyyət 
tərəfindən  yəhudi  xalqının  müsibəti  və  qəhrəmanlıq  günü  qeyd  olunur,  faşizmin  yəhudilərə  qarşı  həyata 
keçirdiyi soyqırımı siyasətinin günahsız qurbanlarının xatirəsi ürək ağrısı ilə yad edilir. 
İkinci dünya müharibəsi zamanı altı milyon mülki əhali yəhudi xalqına mənsub olduğu üçün dəhşətli 
ayrı-seçkilik  siyasətinə  məruz  qalmış,  qəddarlıqla  kütləvi  surətdə  məhv  edilmişdi.  Faşizmin  bu  qanlı 
cinayətinə  zamanında  hüquqi-siyasi  qiymət  verilsə  də,  faciənin  dəhşətləri  hələ də  tarixin    yaddaşında qara 
ləkə  kimi  yaşamaqdadır.  Təəssüf  ki,  bütövlükdə  bəşər  sivilizasiyasını  hədəf  götürmüş  belə  antiinsani 
aksiyalar  bu  gün  də  təkrar  olunur.  Son  on  dörd  ildə  Ermənistanın  Azərbaycana  hərbi  təcavüzü,  xalqımıza 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
112 
 
 
qarşı  həyata  keçirilən  deportasiya  və  soyqırımı  siyasəti,  misli  görünməmiş  Xocalı  müsibəti  XX  əsrdə 
dünyanın ən böyük milli fəlakətlərindəndir‖. 
Başqa xalqların dininə yüksək insani münasibətin formalaşması öncə xalqların öz dininə sahib çıxması 
ilə sıx əlaqədədir. Bu məqamda da dialektik qanunlara söykənən Heydər Əliyev nitqləri auditoriyaları fəth 
edir:  ―Hər  xalqın  öz  adət-ənənəsi  var,  öz  milli-mənəvi  və  dini  dəyərləri  var.  Biz  öz  milli-mənəvi 
dəyərlərimizlə, öz dini dəyərlərimizlə, adət-ənənələrimizlə fəxr edirik. Bizim xalqımız yüz illərlə, min illərlə 
adət-ənənələrimizi,  milli-mənəvi  dəyərlərimizi  yaradıbdır  və  bunlar  indi  bizim  xalqımızın  mənəviyyatını 
təşkil edən amillərdir.  
Bu fürsətdən istifadə edərək, bir-iki məsələyə də toxunmaq istəyirəm. O da ondan ibarətdir ki, biz öz 
milli-mənəvi  dəyərlərimizi,  adət-ənənələrimizi,  əxlaqi  dəyərlərimizi  bütün  istiqamətlərdə  qorumalıyıq, 
saxlamalıyıq  və  gənc  nəsli  əsrlər  boyu  böyük  sınaqlardan  keçmiş  bu  mənəvi,  əxlaqi  dəyərlər  ruhunda 
tərbiyələndirməliyik‖.  ―Öz‖  təyin  əvəzliyinin  və  ―qorumalıyıq,  saxlamalıyıq,  tərbiyələndirməliyik‖  feilin 
vacib şəklinin köməyilə bütöv xalqlar səfərbər olunur. 
Tolerantlıqla bağlı Heydər Əliyevin dini-fəlsəfi baxışları xüsusi maraq doğurur. Təkallahlılıq ideyası 
poetik  bir  ovqatla  digər  dinlərin    xadimləri  ilə  söhbətdə  özünə  yol  açır.  Moskvanın  və  bütün  Rusiyanın 
Patriarxı  II  Aleksi  və  onu  müşayiət  edən  şəxslərlə  görüşdəki  kimi:  ―Xalqlarımız  müxtəlif  dinlərə 
mənsubdurlar və burada təəccüblü bir şey yoxdur. Çünki dünyada vahid din yoxdur, bir Allah var. Xalqlar 
müxtəlif dinlərə etiqad edirlər, amma bununla belə, dini mənsubiyyətdəki fərq bədxah münasibətləri, ədavət 
və  düşmənçiliyi,  yaxud  xoşagəlməz  daha  nəyisə  heç  zaman  şərtləndirmir‖.  Bu  görüşdə  Ulu  Öndər  dini 
mənsubiyyətin  antietik  dəyərlərə  rəvac  verməməsini  gündəmə  gətirir,  bu  məqamda  XIII  əsr  böyük  İslam 
mütəfəkkiri Mövlana Cəlaləddin Rumi həzrətlərinin və XXI əsr İslami dəyərlərə etiqad edən dövlət başçısı 
Heydər Əliyev dühasının fikir eyniliyini görür, bu eyniliyin heyranlığına düşməyə bilmirsən: 
Gəl-gəl, yenə gəl! Kim olursan-ol, yenə də gəl 
İstər xristian, istər məcusi, istər bütpərəst ol, 
Bizim dərgahımız ümidsizlik dərgahı deyil, 
Tövbəni yüz dəfə pozmuş olsan belə, yenə gəl! 
Dini tolerantlıqdan danışan Ulu Öndəri gah dinşünas alim kimi (Din elədir ki o, bütün əsrlərdə həm 
sıxıntılara,  həm  də  təqiblərə  məruz  qalmışdır),  gah  rəsmi  dövlət  başçısı  (Azərbaycanda  rus  əhali  və 
ümumiyyətlə,  pravoslavlığa  etiqad  etmiş  olanların  və  etiqad  edənlərin  hamısı  hüquq  bərabərliyi  şəraitində 
yaşamışlar), gah da islam filosof-mütəfəkkiri (din həmişə həyata yol açmış, mövcud olmuşdur və indiyədək 
mövcuddur) kimi görürük: ―Ona görə də Azərbaycanda rus əhali və ümumiyyətlə, pravoslavlığa etiqad etmiş 
olanların  və  etiqad  edənlərin  hamısı  hüquq  bərabərliyi  şəraitində  yaşamışlar.  Bu,  keçmiş  vaxtlarda  da 
olmuşdur, bu, Sovet İttifaqı illərində  – dinin yasaq edildiyi, lakin bununla belə, mövcud olduğu illərdə də 
olmuşdur. Əks halda, sizin gördüyünüz bu məbədlər, sadəcə, olmazdı, axı onlar heç də indi tikilməyibdir. Bu 
sözləri məscidlər haqqında da demək olar. Yasaq vardı, din elədir ki, o, bütün əsrlərdə həm sıxıntılara, həm 
də təqiblərə məruz qalmışdır. Bunu istənilən dinin tarixinə aid etmək olar. Lakin bununla belə, din həmişə 
həyata yol açmış, mövcud olmuşdur və indiyədək mövcuddur‖. 
Beləliklə,  vətəndaşlarımızı  ölkədə  yaşayan  xalqların  dini  etiqadına  yüksək  səviyyədə  hörmətə 
səsləyən, bu yolda dövlət stukturlarını, vətəndaş cəmiyyətlərini səfərbər edən Heydər Əliyev  nitqləri bu gün 
də öz aktuallığını saxlayır. Bu nitqlərdəki dərin mənaları açmaqda dilçi alimlərimizin, siyasət və diplomatiya 
sahəsinin əməkdaşlarının birgə fəaliyyətinə ehtiyac duyulur.  
 
 
ЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ ПЛЮРАЛИЗМ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ 
Аббасова У.В. 
Бакинский славянский университет 
 
Глобализация  и  ее  последствия  экономического,  политического,  социального,  языкового  и 
культурного  характера  потребовали  поиска  новых  идеологий,  способных  объяснить  современные 
общественные  процессы.  В  настоящее  время  такой  идеологией  выступает  мультикультурализм. 
Мультикультурализм  сегодня  играет    роль  катализатора,  который  является  путем  решения 
культурного  и  национального  вопросов.  Мультикультурализм    в  начале  XXI  века  действительно 
является глобальным процессом. Сегодня в период глобализации, перед различными государствами 
стоит такие проблема как: ненависть на расовой, этнической и религиозной почве. Только политика 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
113 
 
 
мультикультурализма  способна  решить  эти  проблемы,  и  обеспечить  равенство  для  всех  членов 
общества, через признание  разнообразия и равноправие культур. В социо - политических условиях 
мультикультурализм  -  позитивное  отношение  к  этнокультурным  различиям,  культурному 
плюрализму. С помощью мультикультурализма каждый член общества, независимо от расы, религии 
и  языка,  имеет  право  на  сохранение  и  поддержку  своей  культуры,  культурная  равноценность  и 
толерантность  возводятся    в  ранг  этнических  принципов  гражданского  общества.  Из  всего 
вышесказанного  можно  прийти  к  выводу,  что  мультикультурализм  делает  общество  более 
жизнеспособным.    Лишь  поэтому  сегодня  Азербайджан  так  активно  продвигает  на  первый  план 
политику мультикультурализма и даже превратил ее в образ жизни. 
Азербайджан  исторически  остается  мультикультуральной  страной.  Одним  из  основных 
постулатов  мультикультурализма  в  Азербайджане  является  гармонизация  культур  и  интересов 
различных  этнических  групп  и  конфессий.  Азербайджан  является  страной  лингвистического  и 
культурного  плюрализма.  Азербайджанский  язык  -  это  родной  язык  всех  эмигрантов,  живущих  в 
Азербайджане. Азербайджан  - мультикультуральная и мультирелигиозная страна, где национальная 
политика  ведется  в  духе  традиционной  толерантности  и    гармонического  сосуществования 
различных  этнических  и  религиозных  групп.  Равенство  всех  граждан,  независимо  от  этнической, 
национальной, религиозной и лингвистической принадлежности, обеспечивается Законом. В течение 
многих  веков  люди,  принадлежавшие    различным  меньшинствам,  живут  в  Азербайджанской 
Республике  в  мире  и  гармонии  с  азербайджанским  народом.  Это  мультикультуральное,  мульти 
этническое  наследство  сохранилось  в  Азербайджане  до  сегодняшнего  дня,  так  как  Азербайджан 
исторически  мультиэтническое  общество.  Национальные  меньшинства  составляют  3.4%  населения 
Азербайджанской Республики. Лезгины, талыши, русские, авары, таты, курды, удины, евреи, ингилои 
являются национальными меньшинствами, которые живут в Азербайджанской Республике. 
Согласно  Статье  25,  Конституция  Азербайджанской  Республики  обеспечивает  равенство, 
уважение прав и свободу всем людям, независимо от расовой, национальной, языковой и этнической 
принадлежности.  Согласно  статье  6,  Закона  Азербайджанской  республики  об  образовании  от  7-го 
октября  1992  года  и  статье  3,  Закона  Азербайджанской  Республики  о  государственном  языке, 
образование можно получить на языках национальных меньшинств.  
Согласно Указу Президента Азербайджанской Республики от 16-го сентября 1992-го года «по 
защите  прав  и  свобод,  государственной  поддержке  развития  языка  и  культуры  национальных 
меньшинств  и  этнических  групп,  живущих  в  Азербайджане  стремится  к  будущему 
усовершенствованию  отношений  между  меньшинствами  и  повышению  уровня  их  вовлеченности  в 
юридическую  сферу.  Представители  национальных  меньшинств  используют  азербайджанский  или 
русский  язык  в  общении  с  государственными  организациями.  Они  свободно  общаются  на  своем 
родном  языке  как  между  собой  так  и  в  общественных  местах,  где  они  составляют  большинство 
населения.  Любой  представитель  национальных  меньшинств  может  говорить  на  любом  языке  во 
время судебных процессов. Кроме того, на территориях, где национальные меньшинства составляют 
основное  население,  созданы  высшие  учебные  заведения:  Ленкоранский  государственный 
университет,  филиал  Государственного  университета  культуры  и  искусства  в  Губе  и  филиал 
Бакинского государственного университета в Шеки. В 13-и регионах Азербайджана (Гусар, Балакая, 
Массаллы,  Самух,  Ленкорань,  Лерик,  Исмаиллы,  Астара,  Огуз,  Хачмаз,  Габала,  Загатала,  Губа)  в 
которых национальные меньшинства компактно живут, созданы необходимые условия для обучения 
своему  родного  языку,  национальных  обычаев,  традиций  и  культур.  Национальные  меньшинства 
обучаются    родному    языку  два  часа  в  неделю  с  1-го  по  4-ый  классы.  За  последние годы  около  17 
учебников  и  книг  были  опубликованы  на  лезгинском,  талышском,  татском,  самурском  и 
хыналыгском языках. Также были изданы учебники « Для изучения талышского языка», «Талышско-
Азербайджанский  школьный  словарь»,  «Грузинско-Азербайджанска-русский  словарь»  и  огромное 
количество  методической  литературы,  которая  используется  в  обучении  языку  национальных 
меньшинств.         
Меньшинствам дается право на создание своих национальных центров культуры, ассоциаций и 
других  организаций.  Надо  также  отметить,  что  на  языке  меньшинств  издаются  газеты  и  журналы. 
Ежедневно  транслируются  различные  программы  по  радио  и  телевидению.  Республиканские 
радиостанции регулярно организуют программы на курдском, лезгинском, талышском, грузинском и 
русском  языках.  Самое  главное  это  то,  что  трансляция  этих  программ  финансируется  со  стороны 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
114 
 
 
государства. Местная радиостанция в регионе Бельмон ведет передачу на аварском языке, в то время 
как  Хачмазский    регион-на  лезгинском  языке.  Кроме  того  в  Баку  издаются  газета  «Самур»  на 
лезгинском,    «Денги  курд»    на  курдском  языке.  Еврейское  общество  «Сохнут»  публикует  газету 
«Азиз».  Меньшинства  имеют  право  говорить  на  своем  языке  при  обслуживании  в  официальных 
административных учреждениях или же им предлагается переводчик. Все вышесказанное указывает 
на то, что Азербайджан действительно поддерживает лингвистический плюрализм и способствует его 
развитию в различных сферах.