AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
1 
 
 
AZƏRBAYCAN RESPUBLĠKASI TƏHSĠL NAZĠRLĠYĠ 
SUMQAYIT DÖVLƏT UNĠVERSĠTETĠ 
AMEA-nın NƏSĠMĠ ADINA DĠLÇĠLĠK ĠNSTĠTUTU 
 
 
Azərbaycan Respublikasının 
dövlət müstəqilliyinin bərpasının  
25-ci  ildönümünə  həsr olunur 
 
 
MÜASĠR DĠLÇĠLĠYĠN  
AKTUAL PROBLEMLƏRĠ 
  
 
 
 
BEYNƏLXALQ  ELMĠ   KONFRANSIN 
 
MATERĠALLARI 
 
24-25 noyabr 2016–cı il 
 
 
 
 
 
 
 
SUMQAYIT – 2016 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
2 
 
 
TƏġKĠLAT KOMĠTƏSĠ 
 
Elxan Hüseynov 
      (həmsədr) 
 
Sumqayıt Dövlət Universitetinin rektoru, professor 
 
Möhsün Nağısoylu  
      (həmsədr) 
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, professor, 
AMEA-nın müxbir üzvü 
 
Ramazan  Məmmədov  
       (sədr müavini) 
 
SDU, Elm və innovasiyalar üzrə prorektor, professor  
Nikolay Kazanski 
 
REA, akademik, filologiya elmləri doktoru 
ġükrü Haluk Akalın 
Türkiyə  Hacettepe Universiteti, Türk dili və ədəbiyyatı bölümünün 
müdiri, professor, doktor 
Sayalı Sadıqova 
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun terminologiya şöbəsinin 
müdiri, professor 
Natiq Talıbov  
SDU, Tədrisin təşkili və təlim texnologiyaları üzrə prorektor, 
dosent 
Qafar Atayev  
SDU, Qiyabi, distant və əlavə təhsil üzrə prorektor, dosent 
Nizami Namazov  
SDU, Humanitar məsələlər üzrə prorektor, dosent 
Naib Hacıyev 
SDU, İqtisadi məsələlər üzrə prorektor 
Ramiz Hüseynov 
SDU, Doktorantura və magistratura şöbəsinin müdiri, dosent 
Sevinc Həmzəyeva  
SDU, Filologiya fakültəsinin dekanı, dosent  
Ġsmayıl Məmmədli  
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, lüğətçilik şöbəsinin müdiri, 
professor 
Əzəmət Rüstəmov  
SDU, Azərbaycan dili və dilçilik kafedrasının müdiri, dosent 
(məsul katib) 
Nigar Ġsgəndərova  
SDU, Xarici dillər kafedrasının müdiri, professor 
Yusif Aslanov  
SDU, Azərbaycan dili və ədəbiyyatının tədrisi metodikası 
kafedrasının müdiri, dosent 
Avtandil Məmmədov  
SDU, Azərbaycan və xarici ölkələr ədəbiyyatı kafedrasının müdiri, 
dosent 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
3 
 
 
ОРГАНИЗАЦИОННЫЙ КОМИТЕТ 
 
Эльхан Гусейнов 
(сопредседатель) 
 
Ректор Сумгаитского государственного университета, 
профессор 
 
Мовсун Нагисойлу 
(сопредседатель) 
 
Директор Института языкознания им.Насими НАНА, 
профессор, член-корр. НАНА 
 
  Рамазан Мамедов 
 (зам. председателя)  
 
Проректор по науке и инновациям СГУ, профессор 
Николай Казанский 
 
Академик РАН, доктор филологических наук  
Шукрю Халуг Акалин 
Профессор, доктор Университет Хаджеттепе, председатель 
отдела турецкого языка и литературы 
  Саялы Садыгова 
Зав.отделом терминологии Института языкознания им.Насими 
НАНА, профессор 
Натиг Талыбов  
Проректор по организации учебного процесса и технологиям 
обучения СГУ, доцент 
Гафар Атаев 
Проректор  по заочному, дистантному и дополнительному 
образованию СГУ, доцент 
Низами Намазов 
Проректор по гуманитарным вопросам СГУ, доцент 
Наиб Гаджиев  
Проректор по экономическим вопросам СГУ 
Рамиз Гусейнов 
Зав.отделом докторантуры и магистратуры СГУ, доцент 
Севиндж Гамзаева  
Декан филологического факультета СГУ, доцент 
Исмаил Мамедли 
Зав.словарным отделом Института языкознания им. Насими 
НАНА, профессор 
Азамат Рустамов  
Зав.кафедрой азербайджанского языка и языкознания СГУ, 
доцент (ответственный секретарь) 
Нигяр Искендерова 
Зав.кафедрой иностранных языков СГУ, профессор 
Юсиф Асланов  
Зав.кафедрой методики преподавания азербайджанского языка 
и литературы СГУ, доцент 
Автандил Мамедов  
Зав.кафедрой азербайджанской и зарубежной литературы СГУ, 
доцент 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
4 
 
 
ORGANIZING COMMITTEE
 
 
Elxan Huseynov   
    (co-chair)  
                
Rector of Sumgayit State University, professor 
 
Mohsun Naghisoylu 
    (co-chair) 
The Director of Institute of Lingustics after Nasimi, professor, 
associate member of ANAS 
 
Ramazan Mammadov    
      (vice-chair) 
           
Vice-Rector on Science and Innovations of  SSU, professor 
 
Nikolay Kazanskiy 
ASR, academician, the doctor of phylologycal siences 
Shukru Haluk Akalin 
Head of Department of Turkish Language and Literature  
Haceteppe University of Turkey, doctor, professor 
Sayalı Sadigova  
Head of Department of Terminology,   
Institute of Linguistics after Nasimi, ANAS, professor, Azerbaijan 
Natig Talibov                        
Vice-Rector on Education management and training technologies 
of SSU, docent 
Gafar Atayev 
Vice-Rector on Correspondence, distance and extra-education, 
docent 
Nizami Namazov 
Vice-Rector on Humanitarian Issues, SSU, docent 
Naib Hajiyev 
Vice-Rector on Economic Issues of SSU 
Ramiz Huseynov           
Chief  Office of Doctorate and Masters‘ Program of SSU, docent 
Sevinc Hamzayeva        
The Dean of Faculty on Philology of SSU, docent 
Ismayil Mammadli           
Head of Department of Lexicography, Istitute of Linguistics after 
Nasimi, ANAS, professor 
Azamat Rustamov 
Head of Department of Linguistics and Azerbaijani language of 
SSU, docent, executive secretary  
Nigar Isgandarova 
Head of Department of Foreign Languages of SSU, professor 
Yusif Aslanov                 
Head of Department of Educational Methodology of Azerbaijani 
language and literature of  SSU, docent 
Avtandil Mammadov  
Head of Department of Literature of Azerbaijan and Foreign 
countries of SSU, docent  
 
 
 
 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
5 
 
 
P L E N A R    Ġ C L A S  
П Л Е Н А Р Н О Е    З А С Е Д А Н И Е 
P L E N A R Y    S E S S I O N  
 
 
MÜSTƏQĠLLĠK DÖVRÜNDƏ DĠL SĠYASƏTĠ 
Nağısoylu M. 
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası 
 
Azərbaycan  1991-ci  ildə  dövlət  müstəqilliyini  bərpa  etdikdən  sonra  milli  dövlətçiliyin  mühüm 
atributlarından biri olan ana dili məsələsinə böyük önəm verildi. Bu məsələdə ana dilimizin gözəl bilicisi, ulu 
öndər  Heydər  Əliyevin  şəxsi  təşəbbüsləri  və  qayğısı  mühüm  və  həlledici  rol  oynadı.  Məhz  ulu  öndərin 
rəhbərliyi  dövründə  –  1995-ci  ildə  Azərbaycan  dili  dövlət  dili  stasusu  qazandı.  Həmin  vaxtdan  başlayaraq 
ölkədə  dil  siyasəti  birmənalı  şəkildə    formalaşdı,  ana  dilinin  dövlət  dili  kimi  tətbiqi    sahəsində  mühüm 
tədbirlər həyata keçirildi. 
Ulu öndər ana dilimizin bugünkü durumunu və mövcud problemləri daima diqqət mərkəzində saxlamış 
və bu yöndə bir sıra dövlət əhəmiyyətli sənədlərə imza atmışdır. Onlar sırasında ―Dövlət dilinin tətbiqi işinin 
təkmilləşdirilməsi  haqqında‖  18  iyun  2001-ci  il  tarixli  fərman  xüsusi  yer  tutur.  Müstəqil  dövlətin    dil 
siyasətinin möhkəmləndirilməsi baxımından  böyük əhəmiyyət daşıyan bu fərman dövlət dili ilə bağlı bütün 
məlumatları  ehtiva  edir.  Fərmanda  müstəqil  Azərbaycan  dövlətinin  dil  siyasətinin  mərkəzində  dilimizin 
dövlət  dili  kimi  qorunması  və  onun  ən  yüksək  səviyyədə  inkişafı  üçün  hər  cür  şəraitin  yaradılması  kimi 
məsələlər dayanır. 
Ulu  öndərin  dil  siyasəti  ilə  bağlı  imzaladığı  sənədlər  sırasında  ―Azərbaycan  Respublikasında  dövlət 
dili  haqqında‖  30  sentyabr  2002-ci  il  tarixli  Azərbaycan  Respublikasının  Qanunu  da  xüsusi  yer  tutur.  Bu 
qanun,  ilk  növbədə,  ölkə  konstitusiyasına  uyğun  olaraq  Azərbaycan  dilinin  dövlət  dili  kimi  statusunu 
nizamlamaq  məqsədilə  onun  işlənməsi,  qorunması  və  inkişafı  istiqamətlərini  müəyyənləşdirdi.  Qanunla 
həmçinin  Azərbaycan  Respublikasında  dövlət  hakimiyyəti  və  yerli  özünüidarə  orqanlarının,  dövlət 
qurumlarının keçirdiyi bütün tədbirlərin ana dilində aparılması rəsmiləşdirildi. 
Heydər Əliyevin 2 yanvar 2003-cü ildə imzaladığı ―Azərbaycan Respublikasında dövlət dili haqqında‖  
Azərbaycan  Respublikası  Qanununun  tətbiq  edilməsi  barədə  fərmanı  da    Azərbaycan  dilinin  dövlət  dili 
olaraq  işlədilməsini, onun tətbiqi və qorunmasını prioritet bir vəzifə kimi qarşıya qoyurdu. Ümumiyyətlə, 
Azərbaycan  xalqının  ümummilli  lideri  Heydər  Əliyevin  müstəqillik  dövründə  Azərbaycan  dili  ilə  bağlı 
verdiyi fərmanlar ədəbi dilimizin fəaliyyət meydanının daha da genişləndirilməsi, onun dövlət səviyyəsində 
tətbiqi işinin gücləndirilməsi ilə nəticələndi. 
Ulu  öndərin  böyük  önəm  verdiyi  dil  siyasəti  onun  layiqli  varisi,  Azərbaycan  Respublikasının 
Prezidenti  cənab  İlham  Əliyev  tərəfindən  də  uğurla  davam  etdirilir.  Ölkə  başçısının  bu  sahədəki  ilk 
sərəncamlarından biri Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi ilə bağlıdır. 
Bundan  əlavə  27  dekabr  2009-cu  il  tarixli  sərəncamla  Azərbaycan  və  dünya  ədəbiyyatının  görkəmli 
nümayəndələrinin əsərlərinin kütləvi nəşri həyata keçirildı. 
İlham  Əliyevin  23  may  2012-ci  il  tarixli  ―Azərbaycan  dilinin  qloballaşma  şəraitində  zamanın 
tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə  dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında‖ sərəncamı ilə 
Azərbaycan  Respublikası  Nazirlər  Kabineti  yanında  Terminologiya  Komissiyası  yaradılmış  və  ədəbi  dil 
normalarının gözlənilməsi, eləcə də dilçilik elminin səviyyəsinin yüksədilməsini özündə ehtiva edən Dövlət 
Proqramının hazırlanması bir məqsəd olaraq qarşıya qoyuldu. Bir müddət sonra Dövlət Proqramı hazırlandı 
və ölkə Prezidentinin 9 aprel 2013-cü il tarixli sərəncamı ilə təsdiq olundu. Bu mötəbər sənədin əsas məqsədi 
Azərbaycan  dilinin  tətbiqinə  dövlət  qayğısının  artırılmasını  və  onun  qloballaşma  şəraitində  zamanın 
tələblərinə  uyğun    inkişafını  təmin  etməkdir.  Dövlət  Proqramının  icrasına  dair  Tədbirlər    Planında 
Azərbaycan  dilinin  tədrisi  və    tətbiqinin  genişləndirilməsi,  öyrənilməsi  və  təbliği  sahəsində  informasiya 
kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi, dilimizin kütləvi informasiya vasitələrində təbliği, ədəbi dilimizə 
xələl  gətirən  yad  ünsürlərin  aradan qaldırılması,  ədəbi  dil  normalarına  ciddi  əməl  edilməsi    kimi  məsələlər 
əsas yer tutur. 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
6 
 
 
Azərbaycan  Respublikası  Prezidenti  cənab  İlham  Əliyev  AMEA-nın  70  illik  yubileyi    ilə  bağlı  9 
noyabr  2015-ci  ildə  keçirilən  ümumi  yığıncaqda  söylədiyi  dərin  məzmunlu  nitqində  xalqımızın  ən  böyük 
sərvəti  olan  Azərbaycan  dilinin  saflığının  qorunmasının  zəruriliyini  ayrıca  olaraq  vurğulamışdır: 
―Azərbaycan  dili bizi xalq, millət kimi qoruyub... Biz Azərbaycan dilinin saflığını təmin etməliyik‖. Ölkə 
başçısının dövlət dili haqqındakı bu sözləri hər bir Azərbaycan vətəndaşı üçün vəzifə borcu olmaqla yanaşı, 
dilçilik üzrə qurumlar, xüsusilə də, AMEA-nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu qarşısında konkret və məsul 
vəzifələr qoyur. 
Müstəqillik dövründə Azərbaycanda aparılan məqsədyönlü və uğurlu dil siyasəti ana dilinə göstərilən 
bu cür yüksək dövlət qayğısının nəticəsi olaraq ölkəmizdə dilçilik sahəsində aparıcı təşkilat olan AMEA-nın 
Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunda yaxın gələcəkdə bir sıra mühüm tədbirlərin, elmi-tədqiqat işlərinin həyata 
keçirilməsi planlaşdırılır. Məruzədə həmin məsələlər haqqında məlumat veriləcəkdir.  
 
 
КОРПУСНАЯ ЛИНГВИСТИКА И ФИЛОЛОГИЯ 
Казанский Н.Н. 
Российская Академия наук 
 
Корпусная  лингвистика,  бурно  развивающаяся  в  последнее  время  сделала  чрезвычайно  много 
для  интерпретации  синтаксических  конструкций,  глагольного  управления  и  даже  грамматических 
категорий.  Менее  значительны  успехи  в  описании  лексической  семантики,  которая  с  трудом  
формализуется  даже  при  традиционном  описании,  например,  в  «Словаре  современного  русского 
литературного  языка».  В  словарях  под  редакцией  академика  Ю.  Д.  Апресяна  делается  попытка 
формализовать эти данные. 
То, что я хочу представить в этом сообщении, сводится к попытке объединить новые методы 
корпусных исследований с традиционной филологией, которая последнее время перестала вызывать 
интерес  в  российском  обществе,  а  причина,  как  мне  кажется,  кроется  в  отсутствии  ярких  именно 
филологических работ, посвященных современным текстам.  
Филологический корпус русского языка совершенно необходим, поскольку толкования текстов 
в  настоящее  время  оказываются  за  пределами  интересов  корпусной  лингвистики.  Сколько-то 
подробными  комментариями  снабжен  по  преимуществу  «Евгений  Онегин»  Пушкина,  для  которого 
изданы  три  комментария:  Н.  Л. Бродского,  В. В. Набокова  и  Ю. М. Лотмана.  Для  отдельных 
небольших  произведений  имеются  подробные,  в  т.ч.  и  лингвистические,  комментарии,  которые  в 
корпусе не используются. Между тем, по крайней мере в поэтическом подкорпусе XIX века могли бы 
быть  учтены  обширные  комментарии  к  драматическим  произведениям  в  7  томе  полного  собрания 
сочинений  Пушкина,  а  также  комментарии  к  отдельным  стихотворениям  (Л.В.Щербы  к 
стихотворению  «Брожу  ли  я  вдоль  улиц  шумных...»  (1923  г),  М. Л.  Гаспарова    к  отдельным 
стихотворениям  XIX-XX  веков,  а  также  сборник  «Анализ  одного  стихотворения»).  Примеры 
филологического  и  лингвистического  анализа  представляют  замечательная  книга  А. А.  Зализняка  о 
«Слове о полку Игореве», его же комментарии к новгородским грамотам и публикация материалов 
«Текст и комментарий. Круглый стол к 75-летию Вячеслава Всеволодовича Иванова» (отв. ред. В. Н. 
Топоров. М.: "Наука", 2006).  
Комментарий  к  тексту  –  сложная  задача,  с  которой  сейчас  корпусная  лингвистика  не 
справляется: действительно, если множество вариантов текста попытаться поместить в компьютер, то 
мы  скорее  получим  набор  из  нескольких  текстов,  нежели  единый  текст.  Это  не  проблема  одних 
только  письменных  текстов.  Мы  здесь  приближаемся  к  той  границе  трудностей,  которую  задает 
вариативность  фольклорного  текста  –  трудность,  с  которой  не  справляется  и  традиционная 
филология.  Так,  отдельные  записи  былин  публикуются  одна  за  другой  без  попыток  увидеть  в 
отдельных фиксациях единство фольклорного текста. Филологический корпус должен также там, где 
это  возможно,  отражать  вариативность  текста  в  его  становлении,  а  когда  автор  находит 
окончательный  текст,  –  в  его  бытовании.  Метаморфозы  текста  (например,  перевод  на  иную 
орфографию)  как  этапы  бытования  текста  в  последнее  время  включаются  также  в  критический 
аппарат  издания,  как  это  сделал  М.  Вест  в  своем  издании  Илиады.  Варианты  текста, 
обнаруживающиеся  в  цитатах  и  пересказах,  должны  составлять  важную  часть  комментария, 
поскольку свидетельствуют о восприятии текста в эпоху, близкую к его созданию, и сохраняют для 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
7 
 
 
нас  отзвук  восприятия  современниками,  а  поэтому  также  должны  учитываться  в  филологическом 
комментарии. 
Наконец,  комментарий  содержательный,  который  едва  ли  можно  проиллюстрировать  одним 
примером.  Мне  доводилось  писать  о  том,  что  в  поэме  В.  Хлебникова    Журавль  пляшет  "в  пляске 
пьяного сколота", т. е. пьяного скифа, а не в образе пьяной смуты, как со ссылкой на лаврентьевскую 
летопись  предполагал  Н.  Л.  Степанов.  Однако  филологический  комментарий  не  может 
ограничиваться одним словом или одной строкой, а должен охватывать определенный слой текста.  
Очевидно, что филологический корпус необходим, как необходим и научный аппарат к текстам, 
отражающий жизнь этого текста, его понимание в последующие эпохи, не важно, измеряются ли они 
веками или десятилетиями. 
Необходим  реальный  комментарий,  который  труден  предельно,  когда  автор  недостаточно 
внимателен  к  деталям  описания.  Представляется  предельно  важным  подчеркнуть  любые  мелочи, 
использованные  автором  для  создания  не  только  отдельного  образа,  но  и  общего  колорита 
произведения. 
Этот  пласт  комментария,  который  можно  условно  назвать  реальным,  также  формализовать 
относительно  несложно.  Самая  сложная  часть  формализации  комментария,  безусловно,  связана  с 
определением  авторского  замысла,  а  также  –  с  описанием  вариантов  осмысления  текста  в 
последующие эпохи. Самую большую проблему представляют собой не напоминания о реалиях, но 
рекомендации к научно обоснованному пониманию текста в целом. 
Сейчас  не  совсем  ясно,  как  эту  проблему  применительно  к  корпусу  можно  решать  в  плане 
теории.  Но  в  плане  практики  пути  очевидны:  один    из  них  –  критическое  издание  текстов  (в  том 
числе  комментированных),  способных  повысить  базовую  подготовку  будущих  филологов  и  общую 
филологическую  культуру  общества.  Необходима  подготовка  обширных  комментированных 
изданий, причем издания памятников античной литературы способны задавать необходимую планку 
как  текстологического  анализа,  так  и  должной  подробности  комментирования.  Именно 
филологическая  составляющая  может  и  должна  сыграть  важнейшую  роль  в  формировании  вкуса  к 
точному слову, без которого все общество оказывается филологически безграмотным. 
Расширение  корпусных  исследований  в  филологическом  направлении  может  задать 
правильный  вектор  в  развитии  гуманитарного  знания,  поскольку  хороший  комментарий  всегда 
опирается на целый комплекс гуманитарных наук. 
 
 
ĠġARƏ DĠLĠ MÜASĠR DĠLÇĠLĠYĠN AKTUAL PROBLEMLƏRĠNDƏN BĠRĠ KĠMĠ 
Şükrü Haluk Akalın 
Hacettepe Universiteti Ankara/Türkiyə 
 
Azərbaycan  Respublikasının  dövlət  müstəqilliyinin  bərpasının  iyirmi  beş  illiyinə  həsr  olunmuş 
―Müasir dilçiliyin aktual problemləri‖ mövzusundaki beynəlxalq elmi konfransda daha əvvəl çox da tədqiq 
edilməmiş işarə dili (jestlər dili) haqqında  məruzə etmək istəyirəm. Müasir dilçiliyin aktual problemlərindən 
biri də eşitmə və nitq qüsurlu insanların doğma dili – işarə dilinin araşdırılmasıdır. 
Bir  çox  inkişaf  etmiş  ölkələrdə,  o  ölkənin  vətəndaşlarının  işarə  dili  rəsmi  dil  kimi  qəbul  edilmişdir. 
İşarə dilinin elmi üsullarla tədqiqindən başqa, lüğətlər və qrammatika kitabları nəşr edilir, yeni informasiya 
texnologiyalarından  istifadə  edərək  eşitmə  və  nitq  qüsurlu  insanlardan  başqa  heç  bir  qüsuru  olmayan 
insanlara da işarə dili öyrədilir. İşarə dili tərcüməçiliyi bu ölkələrdə xüsusi ixtisas kimi qəbul edilir, işarə dili 
tərcüməçiliyi  ayrıca  bir  sahə  olaraq  qəbul  edilir,  işarə  dili  tərcüməçiliyinə  xüsusi  əhəmiyyət  verilir. 
Məhkəmələrdə, xəstəxanalarda və digər sahələrdə xüsusi işarə dili terminlərindən istifadə olunur. 
Türk  dünyasında  isə  işarə  dili  tədqiqatları  çox  təəssüf  ki,  yox  səviyyəsindədir.  Bununla  yanaşı,  son 
illərdə eşitmə və nitq qüsurlu insanların doğma dillərini inkişaf etdirmələri üçün bir sıra imkanlar yaradılmış, 
qüsuru  olmayan  insanlar,  xüsusən  də  gənclər  işarə  dilini  öyrənməyə  maraq  göstərməkdə,  kurslar  təşkil 
edilməkdədir.  
Əsasən,  ödənişli  olan  ticarət  məqsədli  bu  kurslarda  işarə  dilini  mükəmməl  bilməyənlər  dərs  deyir, 
müəllimlik  edir.  Türk  dövlətlərində  işarə  dillərinin  rəsmi  olaraq  tanınmaması,  lüğətlərin  və  qrammatika 
kitablarının  nəşr  olunmaması,  tədris  olunmaması  səbəbindən  standart  işarə  dilləri  inkişaf  etməmişdir. 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
8 
 
 
Bölgədən bölgəyə müxtəlifliklər göstərən işarə dilləri, həmin ölkədəki eşitmə və nitq qüsurlu insanların bir-
biri ilə ünsiyyət qurmasına mane olur. 
Eyni  problemlər  Türkiyədə  də  yaşanmaqdadır.  Dünyada  1880-ci  ildə  Milanda  keçirilən  İkinci 
Beynəlxalq  Karların  Təhsil  Konfransında  işarə  dilinin  məktəblərdə  qadağan  edilərək,  yalnız  şifahi  üsulla 
(oral  metod)  tədrisinin  aparılması  qərarından  sonra  1924-cü  ildə  İzmirdəki  lal-kar  və  korlar  üçün  təhsil 
müəssisələrində,  1953-cü  ildə  isə  Türkiyədəki  bütün  lal-kar  məktəblərində  işarə  dili  tədrisi  və  istifadəsi 
qadağan edilmişdi. Bu qadağa, çox təəssüf ki, 2000-ci illərə qədər davam etmişdir. Məktəblərdə türk işarə 
dili  öyrədilmədiyi  üçün  standart  işarə  dili  olmamışdır.  Bölgələrə  görə  fərqlənən  işarə  dilləri  yaranmış, 
ölkədəki bütün eşitmə və nitq qüsurlu insanların ünsiyyət yaradacağı ortaq işarə dili yaradılmamışdır.  
Əslində isə, türk işarə dilinin tarixi də, ümumtürk xalqlarının işarə dili tarixi də danışıq dilinden daha 
qədimdir. İşarə dili tarixini tədqiq edən alimlər deyirlər ki, işarə dili danışıq dilinin tarixindən daha qədimdir. 
Bəşəriyyət danışmaqdan  əvvəl işarələr vasitəsi ilə ünsiyyət saxlamışdır. Buna baxmayaraq, türk xalqlarının 
işarə dili tarixinin nə zamandan başladığını müəyyən etmək çox çətindir. İşarə ilə ünsiyyət qurma barəsində 
Mahmud Qaşqarinin yazdığı ―Divani-lüğət-it-türk‖ündən, Yusif Xas Həcibin ―Kutadqu bilig‖indən məlumat 
eldə edə bilərik.  
Türk işarə dili haqqında dəqiq məlumatlar isə Osmanlı dövrünə aiddir. İlk dəfə Fateh Sultan Məhməd 
dövründə sarayda eşitmə ve nitq qüsurlu insanların xidmət etdiyi, Qanuni Sultan Süleyman dövründə işarə 
dilinin sarayın ikinci rəsmi dili olduğu, padşahların, vəzirlərin, sarayda xidmət edən digər insanların, xüsusən 
də  hərəmxanadakıların  işarə  dilini  öyrənməsinin  icbari  olduğu,  bizcə,  məlumdur.  Padşahların  danışması, 
səslərinin  eşidilməsi  insanlara  xas  xüsusiyyət  olsada,  üçün,  əsasən  də,  səfirlərin  qəbulunda  padşahların 
danışmadıqları, əmrləri işarə dili ilə verdikləri səfirlərin hesabatlarında qeyd olunmuşdur.  
Saray xaricində eşitmə və nitq qüsurlu insanların təhsili üçün ilk dəfə 1889-cu ildə Istanbulda lal-karlar 
üçün  məktəb  açılmış,  bu  məktəbdə  təhsil  işarə  dili  ilə  aparılmışdır.  Istanbuldan  sonra  Osmanlı  dövlətində 
Salonikidə,  Merzifonda  və  İzmirdə  də  lal-kar  məktəbləri  açılmışdı.  Cümhuriyyətin  ilk  illərində  İzmir  və 
İstanbuldakı  məktəblər  qalsalar  da,  sonralar  İstanbuldakı  məktəb  bağlanmaq  məcburiyyətində  qalmışdır. 
1944-cü  ildə  İstanbulda,  1950-ci  illərdə  də  Ankara  və  Diyarbəkirdə  də  yeni  məktəblər  açılmışdır.  Lakin 
1953-cü  ildən  sonra  Türkiyədəki  bütün  lal-kar  məktəblərində  işarə  dili  qadağan  olunmuş,  eşitmə  və  nitq 
qüsurlu insanların ünsiyyəti üçün şifahi təhsil (oral metod) tətbiq edilməyə başlanmışdır. 
Halbuki dünyada 1960-cı illərdən etibarən işarə dili linqvistika baxımından tədqiq edilməyə, işarə dili 
eşitmə və nitqi qüsurlular üçün məktəblərdə öyrədilməyə başlanmışdır. Türkiyədə işarə dilinin tədqiqi  1995-
ci  ildən  nəşr  olunan  ―Böyüklər  üçün  işarə  dili  bələdçisi‖  adlı  lüğətlə  başlamışdır.  Türk  işarə  dilinin 
linqvistika  baxımından  tədqiqinə  2000-ci  ildə  Hacettəpə  universitetində  başlanmışdır.  2005-ci  ildə  qəbul 
edilən  ―Əlillər  haqqında  qanun‖un  15-ci  maddəsində  türk  işarə  dilinin  inkişaf  etdirilməsi,  lüğətinin  və 
qrammatika kitabının nəşri Türk Dil Qurumuna həvalə edildi.  
Türk Dil Qurumu ―Türk İşarə Dili haqqında‖ proqram hazırlamış, 2007-ci ilin 7 iyun tarixində ilk dəfə 
―Birinci türk  işarə dili  simpoziumu‖nu  təşkil  etmişdir.  Bu  simpoziumda  türk  işarə  dilinin el  əlifbası  qəbul 
edilmişdir. Digər əhəmiyyətli qərarların qəbul edildiyi bu simpoziumun ilk iş günü olan 7 iyun ―Türk işarə 
dili bayramı‖ kimi qəbul edilmişdir. 
Bu gün Türkiyədə Hacettəpə, Ankara, Boğaziçi, Sabançı universitetlərində türk işarə dilinin linqvistik 
metodlarla tədqiqi aparılır, lüğətlər, kitablar nəşr olunur. Lakin çox qəribədir ki, türkoloqlar türk işarə dilinin 
tədqiqinə  nəzər  salmırlar.  Türkiyədə  yalnız    Hacettəpə  universitetinin  Türk  dili  və  ədəbiyyatı  fakültəsində 
türk  işarə  dili,  onun  tarixi  araşdırılır  və  tədris  edilir.  Türkiyədə,  əsasən,  dilçiliklə  əlaqədar  olan  ingilis, 
fransız,  alman  filologiyası  fakültələrində  türk  işarə  dili  haqqında  araşdırmalar  aparılmaqdadır.  Bu  mövzu 
türkoloqların  diqqətini  cəlb  etməmişdir.  Türk  dünyası  türkoloqları  arasında  işarə  dili  ilə  əlaqədar  tədqiqat 
aparan  alimlər  haqqında  məlumatımız  yoxdur.  Halbuki,  türk  xalqlarının  işarə  dilinin  araşdırılması,  tədrisi, 
lüğətlərin  və  qrammatika  kitablarının  yazılması,  işarələrin  etimologiyalarının  öyrənilməsi  türkoloqların 
işidir. Türk işarə dilinin digər işarə dilləri ilə müqayisəsi linqvistlərin, tərcüməsi isə tərcüməçilərin işidir.  
Bu  tezis  ilə  türkoloqların  və  türk  dünyası  dilçilərinin  diqqətini  işarə  dilinə  cəlb  etməyə  çalışacaq, 
Türkiyədəki  işarə  dili  tədqiqatları  haqqında  daha  müfəssəl  məlumatlar  verilərək  türk  dünyasında  işarə  dili 
sahəsində nə kimi işlərin görülə biləcəyi probleminin həlli haqqında danışacağıq.