AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

 
ПОНЯТИЯ «ТЕКСТ» И «ДИСКУРС» В СОВРЕМЕННОЙ ЛИНГВИСТИКЕ 
Фефелова Г.Г. 
Уфимский государственный нефтяной технический университет 
 
Актуальным  в  современной  лингвистике  стало  использование  термина  дискурс    наряду  с 
термином текст. Вслед за И. Р.  Гальпериным, мы будем придерживаться следующего определения 
термина  текст:  «это  произведение  речетворческого  процесса,  обладающее  завершенностью, 
объективированное  в  виде  письменного  документа,  литературно  обработанное  в  соответствии  с 
типом  этого  документа,  произведение,  состоящее  из  названия  (заголовка)  и  ряда  особых  единиц 
(сверхфразовых единств), объединенных разными видами лексической, грамматической, логической, 
стилистической связи, имеющее определенную целенаправленность и прагматическую установку». 
По определению Б. А. Маслова: «Текст как единица языка – это то общее, что лежит в основе 
конкретных текстов, это формулы, по которым строятся конкретные тексты». 
Соглашаясь с тезисами названных авторов и с точкой зрения И. А. Сырова, возьмем за основу 
определение текста как единицы, которая объединяет языковые признаки и речевые характеристики 
и  проявляет  себя  в  форме  устного  или  письменного  произведения,  где  основной  целью  является 
непосредственный (устный текст) и опосредованный (письменный текст) акт коммуникации. 
В  современном  языкознании  дискурс  -  это  комплексный  объект  с  нечѐтко  определяемым 
понятием.  Дискурс  по  Т.  А.  ван  Дейку  –  это  существенная  составляющая  социокультурного 
взаимодействия, характерные черты которого – интересы, цели и стили.  
В  ходе  дискурсного  анализа,  появившегося  благодаря  работе  З.  Харриса  «Дискурс-анализ»  в 
середине  ХХ  века,  стали  рассматриваться  форма и  функция  языка,  разговорная  речь  и  письменные 
тексты.  По  мнению  З.  Харриса,  дискурсом  является  последовательность  высказываний,  отрезок 
текста больший, чем предложение. Структурно-синтаксический аспект дискурса анализирует в своей 
работе и В. А. Звегинцев: дискурс «…это два или несколько предложений, находящихся в смысловой 
связи…». 
По  мнению  Э.  Беневиста,  который  во  второй  половине  ХХ  века  в  соответствии  с 
антропоцентрической  парадигмой  языка  предложил  рассматривать  термин  дискурс  как 
«функционирование  языка  в  живом  общении»  и  терминологическое  определение,  как  «речь, 
присваиваемую  говорящим»,  т.е.  ключевой  чертой  дискурса  является  соотнесение  дискурса  с 
конкретными  участниками  акта,  иными  словами  говорящим  и  слушающим,  а  также  с 
коммуникативным намерением говорящего каким-либо образом воздействовать на слушателя. 
В российском языкознании, приступившем к анализу дискурса позже, и уже на базе освоения 
опыта дискурсивных исследований французской и англо-американской школ, термин дискурс также 
вступает  в  противоречие  с  предполагаемой  однозначностью,  свойственной  терминологической 
лексике, и имеет ряд толкований. 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
128 
 
 
Дискурс  по  В.  И.  Карасику,  есть  «текст,  погруженный  в  ситуацию  общения»,  допускающий 
«множество  измерений»  и  взаимодополняющих  подходов  в  изучении,  в  том  числе 
прагмалингвистический,  психолингвистический,  структурно-лингвистический,  лингвокультурный, 
социолингвистический.  В.  Г.  Борботько  рассматривает  дискурс  как  текст,  который  состоит  из 
коммуникативных  единиц  языка  –  предложений  и  их  объединений  в  более  крупные  единства, 
которые  находятся  в  постоянной  смысловой  связи  и  воспринимается  это  как  цельное  образование. 
Под 
дискурсом 
Н. 
Д. 
Арутюнова 
понимает  «связный  текст  в 
совокупности  с 
экстралингвистическими,  прагматическими,  социокультурными,  психологическими  и  другими 
факторами», как «речь, погруженную в жизнь». 
Таким  образом,  дискурс  –  частный  случай  текста,  где  текст  представляет  собой  более  общее 
понятие. Дискурс всегда является текстом, но обратное неверно. Не всякий текст является дискурсом. 
Дискурс – частный случай текста, взятый в событийном аспекте, имеющий «множественные смыслы 
и динамически развертывающийся контекст».  
 
 
ДИАЛЕКТ ESTUARY ENGLISH И ЕГО ВЛИЯНИЕ 
НА НОРМАТИВНЫЙ АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫК 
Яхъяева К.Я. 
Сумгаитский государственный университет 
 
Диалект английского языка, на котором говорят в Юго-Восточной Англии, на территории вдоль 
реки  Темзы  –  это  Эстуарный  английский  (Estuary  English).  Эстуарный  английский  имеет  много 
общего  с  диалектом  кокни,  и  среди  лингвистов  ведутся  споры  о  разнице  между  ними.  Эстуарный 
английский    настолько  популярен,  что  его  можно  услышать  практически  везде:  в  обеих  палатах 
Парламента,  в  деловых  кругах  Сити,  среди  госслужащих,  в  муниципальных  органах  власти,  в 
рекламе – то есть во всех сферах, которые еще не так давно были полностью под влиянием RP. 
Paccмотрим некоторые характерные особенности этого диалекта: 
 
Глоттализация  согласного  [t]  в  словах  типа  Gatwick  [Ga’wik],  network  [ne’work],  statement 
[sta’ement], что создает впечатление отрывистости речи.  
 
Вокализация  «темного»  [l],  одиночного    или    в  стечении  согласных  на  конце  слова, 
произнесение  [w] или [u] вместо [l] в таких словах как hill, milk. 
 
  Замена начальных [tj] и [dj] на аффрикаты в словах типа Tuesday, due, а также исчезновение 
звука [j] после [n], [s], [l] перед [u:]: news, absolute, consume.  
 
Вставка интрузивного [r] в конце слова, заканчивающегося на гласный звук, после которого 
идет слово, начинающееся на гласный звук. Самый популярный пример ideaofit – человек, говорящий 
на Estuary English, сказал бы idea(r) ofit, Asia(r) andAfrica и т.д.; 
 
Изменения  некоторых  гласных  звуков  и  дифтонгов  до  такой  степени,  что  это  приводит  к 
появлению  фонетических  омофонов,  к  примеру, way произносится  как [wai], say – [sai], day –
 [dai], me – [mei] и пр.; 
 
Замена  звука [th] в  зависимости  от  слова  на  звуки [f] , [v]  и  т.д. Something будет 
произноситься как [samfing],leather – [levve]; 
 
Более напряженное  произнесение конечного [i] в словах типа happy, valley [1]. 
На  лексическом  уровне  Еstuary  English  также  интересен  рядом  изменений,  среди  них  частое 
использование  ―cheers‖  вместо  ―thank  you‖  (спасибо),  что  также  возможно  и  при  прощании;  частое 
употребление  ―basically‖  (собственно),  служащего  как  соединительное  слово  в  потоке  речи;  более 
широкое употребление американизмов, например ―there you go‖ (пожалуйста) вместо ―here you are‖ , 
употребление  ―there  is‖    как  в  контексте  единственного,  так  и  множественного  числа;  ―sorry‖ 
(извините) заменяется ―excuse me‖, ―engaged‖ (занят) в ситуации телефонного общения заменяется на 
―busy‖ (занят). 
В  первый  раз  внимание  на  эстуарный  английский  обратил  Дэвид  Роузварн  в  своей  статье  в 
газете Times Educational Supplement в октябре 1984 года. Он заявил, что эстуарный английский может 
прийти  на  смену  Received  Pronunciation  на  юго-востоке  Англии.  Исследования  показали,  что 
эстуарный  английский  не  является  отдельным  вариантом  английского  языка.  Данный  диалект  - 
скорее смесь некоторых фонетических особенностей речи представителей рабочего класса Лондона, с 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
129 
 
 
разной скоростью социально внедряющихся в речь представителей среднего класса, а географически 
— в другие акценты юго-востока Англии.  
Стремительная  экспансия  Estuary  English  заставляет  задуматься  о  том,  в  каком  направлении 
будут  протекать  изменения  в  британском  варианте  английского  языка  в  будущем:  останется  ли 
приоритет за британским литературным произношением или его место займет  Estuary English . Как 
пишет  Роузуорн,  Еstuary  English  становится  общей  моделью  для  подражания  не  только  у  среднего 
класса, но и для гораздо более образованных людей, например, политиков и ученых». 
Однако некоторые лингвисты, в частности Л. Традгилл, отмечают, что Еstuary English не имеет 
тенденции  распространения  в  Британии.  Он  заявляет,  что  крупные  города,  такие  как  Лондон, 
Бирмингем, Манчестер и Ливерпуль, не могут позволить себе говорить на ЕЕ, поскольку нарушается 
целостность  и  чистота  общепринятого  произношения.  По  его  мнению,  маловероятно,  что  Еstuary 
когда-нибудь  станет  самостоятельным  диалектом,  однако  признает,  настолько  Еstuary  English 
распространился по всей Англии. Традгилл не отрицает тот факт, что через некоторое количество лет 
Еstuary English все же возьмет вверх над общепринятым произношением. 
Анализ современных словарей позволил сделать вывод о том, что составители уже включают 
транскрипцию  некоторых  слов  на  Estuary  English  например,  слово  milk  идет  в  двух 
транскрипционных вариантах – [milk], [mivk]. Более того, все больше нарастает борьба за сохранение 
RP. К примеру, такая представительная газета, как DailyMail, опубликовала статью о том, что пресса 
шокирована таким внезапным успехом Estuary Englishу населения, принимая во внимание то, что RP 
формировался многие годы, а Estuary English–не больше 5-6 лет. 
Подводя итог, отметим тот факт, что Estuary English–явление противоречивое. Одни лингвисты 
говорят о перспективном будущем этого диалекта, другие не хотят менять старые привычки. Тем не 
менее, Estuary English привлекает все больше и больше людей, хотя это явление не столь заметно. И 
все  же,  он  продолжает  оставаться  в  числе  ведущих  диалектов  Южной  и  Центральной  части 
Великобритании.  Активное  проникновение  Estuary  English  на  британское  радио  и  телевидение, 
смешение  его  с  RP  создают  в  речи  англичан  своеобразную  языковую  «полифонию»,  что  в  целом 
обусловлено процессами глобализации англоязычного общения. 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
130 
 
 
 
II  BÖLMƏ 
TÜRKOLOGĠYA. MÜQAYĠSƏLĠ DĠLÇĠLĠK:  
DĠLLƏRĠN LĠNQVODĠDAKTĠK TƏSVĠRĠ 
 
II  СЕКЦИЯ 
ТЮРКОЛОГИЯ. СРАВНИТЕЛЬНОЕ ЯЗЫКОЗНАНИЕ: 
ЛИНГВОДИДАКТИЧЕСКОЕ ОПИСАНИЕ ЯЗЫКОВ 
 
SECTION  II 
TURKOLOGY. COMPARATIVE LINGUISTICS:  
LINGODIDACTIC INTERPRETATION OF THE LANGUAGES PROBLEMS 
 
 
 
TÜRK DĠLLƏRĠNĠN ORTAQ LÜĞƏTLƏRĠNĠN VƏ ORTAQ LEKSĠKOQRAFĠK FONDUNUN 
YARADILMASI MƏSƏLƏSĠNƏ BĠR BAXIġ 
Abbasov A. 
Bakı Dövlət Universiteti 
 
Leksikoqrafiya  leksikologiya  ilə  qırılmaz  bağlıdır,  leksikologiya  aid  tədqiqatların  nəticələrindən 
bəhrələnir,  onun  praktik,  həmçinin  bəzi  elmi-nəzəri  məsələlərini  həll  etməyə  çalışır.  Digər  tərəfdən 
leksikoqrafiya  leksikologiyaya  müəyyən  problemlərin  ortaya  atılması  üçün  geniş  material  verir.  Oxşar 
əlaqələr  terminologiya  ilə  terminoqrafiya  arasında  hökm  sürür.  Müasir  dövrdə  qloballaşma  və  inteqrasiya 
dilin tətbiqi məsələlərinə diqqətin artması ilə səciyyələnir. Dilin tətbiqi ilə bağlı ən mühüm praktik vəsaitlər 
isə lüğətlərdir. Qeyd olunan cəhət hər bir dilin leksikoqrafik fondunun zənginləşdirilməsi tələbini ortaya atır.  
Dilçilikdə  yer  almış  və  getdikcə  aktuallığı  artan  ortaqlaşdırma  da  mühüm  problemlərdən  biridir. 
Ortaqlaşdırma mahiyyətinə görə leksikoqrafiya və leksikologiyadan çox genişdir. Bu məsələ, daha doğrusu, 
fundamental problemdir. Ortaqlaşdırma qohum və qohum olmayan dillər əsasında qoyulduğu kimi, formal 
dillərin  yaradılmasında  da  mərkəzi  mövqe  tutur.  Bu,  ondan  irəli  gəlir  ki,  qohum  dillərin  müxtəlif 
səviyyələrdə  ortaq  vahidləri  və  ünsürləri  mövcuddur.  Ortaq  elementlərin  varlığı  digər  ortaqlaşdırma 
vasitələrinin seçilməsində, təyin edilməsində, habelə qəbul edilməsində müəyyən istinad nöqtələri yaradır.  
Ümumiyyətlə, ortaq dil məsələsi yeni deyildir. Bura beynəlxalq dil problemi də daxil edilir. Ayrı-ayrı 
dillərin  beynəlxalq  və  regional  dil  statusu  qazanması  və  onların  bu  məqamda  istifadə  olunması  geniş 
yayılmışdır. Əgər qlobal səviyyə əsas götürülərsə, dünyada ortaq dil funksiyasını daha çox ingilis dili yerinə 
yetirir və getdikcə də ingilis dilinin tətbiq sferaları, istifadə məkanları genişlənir. Regional səviyyədə ortaq 
dil  funksiyasını  müxtəlif  dillər  yerinə  yetirə  bilir.  Bu  da  regionda  dilin  yayılma  və  dominantlığından  asılı 
olur.  Bəzən  müxtəlif  dillərin  daşıyıcılarının  müəyyən  bir  dövlət hüdudlarında  birləşməsi  regional  ortaq  dili 
təyin edir. Fransız, ispan, portuqal, rus dilləri regional ortaq dil funksiyasını yerinə yetirmişdir. Azərbaycanın 
keçmiş sovet respublikası olduğu dövrdə ortaq dil kimi rus dilindən istifadə etmək burada geniş yayılmışdı.  
Müasir  dünyada  baş  verən  hadisələr  isə  ortaq  dil  probleminə  büsbütün  yeni  nöqteyi-nəzərdən 
yanaşmağı  tələb  edir.  Hazırda  türk  xalqlarının  bir-birinə  yaxınlaşması  onların  ortaq  dilə  olan  ehtiyacını 
artırmışdır.  Eyni  zamanda,  siyasi  və  ideoloji  qadağanlar  aradan  qaldırıldığından  yeni  ortaq  dilin  türk 
dillərindən birinin olmasını mümkün edir. 
Ortaq dil bütün türk dillərinin vahid, ümumi prinsiplər əsasında qurulmasını nəzərdə tutmalıdır. Belə 
dil dövlətlərarası ünsiyyət vasitəsi ola bilər. Ortaq türk dili ortaq əlifba, orfoqrafiya, terminologiya və leksik 
fond əsasında yaradıla bilər.  
Tarixi  təcrübə  göstərir  ki,  süni  yaradılmış  dil  (məsələn,  esperanto)  milli  əsası,  işlənmə  ənənəsi 
olmadığına görə yayıla və qərarlaşa bilmir. Ona görə də türk dillərinin ortaqlaşdırılması üçün yeni bir türk 
dilinin  yaradılması  haqqında  fikirlər  hələ  ki  çox  tərəfdar  qazana  bilmir.  Bununla  müqayisədə  bir  türk  dili 
əsasında ortaq türk dilinin yaradılması və tətbiqi haqqında elmi mülahizələr daha çox diqqəti cəlb edir.  

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
131 
 
 
Türk dillərində ortaqlaşdırma məsələsinin həlli, ilk növbədə, leksik bazanın geniş təhlil və müqayisə 
olunmasına əsaslanır. Ortaq dilin leksik bazası, daha doğrusu, ortaq dilə doğru inkişaf prosesində ilkin ortaq 
leksik bazanın təyin olunması vacib şərtdir. Bu cəhətdən türk dilləri üçün ortaq leksikoqrafiya prinsiplərinin 
işlənməsi,  ortaq  leksikoqrafik  vasitələrinin  yaradılması,  nəhayət,  ortaq  leksikoqrafik  fondun 
formalaşdırılması vacib şərtdir.  
Ötən əsrin 80-ci illərində SSRI-də maşın fondlarının yaradılması məsələsi qoyulmuşdu. Bu hər bir dilə 
aid  müxtəlif  materialların  kompüterlərə  daxil  edilməsi  və  elektron  maşınların  köməyi  ilə  emal  edilməsini 
nəzərdə  tuturdu.  Əslində,  bu  məsələ  xaricdə  tətbiqini  tapmış  dil  korpusu  problemindən  qaynaqlanırdı.  
Dünya dilçiliyində, o cümlədən rus dilçiliyində korpus elektron daşıyıcıda saxlanılan, müxtəlif dil hadisələri 
və  aspektləri  ilə  bağlı  linqvistik  tədqiqatlara  material  verən,  müəyyən  nizamla  düzülmüş  təbii  dil  mətnləri 
çoxluğu  kimi  qəbul  olunur.  Ilk  çoxfunksiyalı  məlumat  bazaları  və  lüğətlər  1956-cı  ildə  ABŞ-da 
yaradılmışdır. Elektron məlumatlar bazası əsasında bir çox lüğətlər, məsələn, Websters English Dictionary 
hazırlanmışdır.  
Sovet dövründə SSRI-də yaşayan türk xalqlarının dillərinin maşın fondunun yaradılması üçün mərkəz 
olaraq Qazaxıstan SSR Elmlər Akademiyasının Dilçilik Institutu seçilmişdi. Bu mərkəz ilkin mərhələdə türk 
dillərində  sözlərin  qrammatik  formalarının  yaranma  proseslərinin  öyrənilməsi  üçün  birhecalı  sözlərin 
struktur-fonetik  müxtəlifliklərinin  tədqiqini  ön  plana  çəkmişdi.  Sonrakı  mərhələdə  həm  ümumtürk  dil 
sistemi,  həm  də  hər  bir  konkret  dili  əhatə  edən  Türk  Dillərinin  Maşın  Fondunun  yaradılması  nəzərdə 
tutulurdu.  Nəhayət,  Qazaxıstan  türk  dillərinin  terminologiyasının  ortaqlaşdırılması  məsələsini  də  ortaya 
atmış, bu istiqamətdə müəyyən işlər görməyə başlamışdı.  
Hazırda  bir  sıra  türk  dillərinin  milli  korpuslarının  yaradılması  üzrə  işlər  aparılır.  Azərbaycan  dilinin 
milli  korpusuna  aşağıdakı  mətnlərin  daxil  edilməsi  məqsədəuyğun  hesab  olunur:  1)  folklor  mətnləri 
(Azərbaycan  şifahi  xalq  ədəbiyyatı  nümunələri:  dastanlar,  nağıllar,  bayatılar,  tapmacalar,  atalar  sözləri, 
lətifələr,  xalq  mahnıları  və  s.);  2)  klassik  Azərbaycan  ədəbiyyatı;  3)  müasir  Azərbaycan  ədəbiyyatı  (nəzm, 
nəsr,  dramaturgiya);  4)  publisistika  (qəzet,  jurnal,  televiziya,  radio,  informasiya  agentlikləri,  internet 
resursları və s.); 5) elmi-texniki ədəbiyyat (elmi əsərlər, dissertasiyalar, avtoreferatlar, elmi məcmuələr, elmi 
jurnallar,  konfrans  materialları,  dərsliklər,  dərs  vəsaitləri  və  s.);  6)  dini-fəlsəfi  mətnlər;  7)  rəsmi-işgüzar 
üsluba aid mətnlər; 8) məişət mətnləri; 9) danışıq dili və dialekt mətnləri. 
Ortaq  türk  dili  çərçivəsində  ortaq  türk  dilləri  korpusunda  mövcud  ortaq    leksikoqrafik  vasitələrin 
yerləşdirilməsi birinci dərəcəli işdir. Biz ortaq leksikoqrafik vasitələr dedikdə türk dillərinin yazılı abidələri 
sisteminə aid olan lüğətləri nəzərdə tuturuq. Mahmud Kaşğarinin lüğəti, Ibn Mühənna lüğəti və bir çox başqa 
lüğətlər türk dilləri üçün ilkin ortaq leksikoqrafik vasitələrdir. Bununla yanaşı, türk dillərinin qədim yazılı 
abidələri əsasında onların lüğətlərinin hazırlanması da qədim ortaq leksik fondu zənginləşdirəcəkdir.  
Türk  dillərinin  ortaq  leksikoqrafik  vasitələrinin  yaradılmasında  ikinci  mərhələ  bu  dillərin  ikidilli 
tərcümə  lüğətlərinin  tərtibi  işi  ola  bilər.  Azərbaycanca-qazaxca,  türkcə-qazaxca,  qırğızca-  özbəkcə  və  s. 
lüğətlərin  hazırlanması  ortaq  leksik  fondun  yaradılması  üçün  materialların  toplanmasında  olduqca  böyük 
əhəmiyyət  daşıyacaqdır.  Bu  cür  lüğətlərin  türk  dillərinin  korpusunda  yerləşdirilməsi  və  müvafiq 
proqramların  tərtibi  ilə  belə  ikidilli  lüğətlərin  tərtibinin  avtomatlaşdırılması  qoyulmuş  məsələnin  həllinə 
böyük təkan verəcəkdir.  
Türk  dillərinin  ortaq  leksikoqrafik  fondunun  yaradılmasının  üçüncü  mərhələsi  bu  dillərin 
əksəriyyətində və ya müəyyən çoxluğunda işlənən sözlərin toplanması və qruplaşdırılmasını əhatə edəcəkdir. 
Qeyd  olunan  prosesdə  türk  dillərin  bir  qismində  işlənən  cüzi  fonetik  fərqlərə  malik  sözlərin  korpusunun 
formalaşmasına gətirib çıxaracaqdır. Belə korpus tədqiqatçılara ortaq leksik fondun fonetik və morfonoloji 
problemlərini həll etmək üçün material verəcəkdir. Qədim ortaq leksikoqrafik fond isə ümumtürk sözlərinin 
etimoloji təhlilini və vahid ortaq qədim sözlər lüğətinin elektron variantını yaratmaqla nəticələnəcəkdir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
132 
 
 
 
TÖLES BOYLARININ STRATEJĠK ÖNEMĠ 
(6 ve 7 yüzyıllar) 
Ahmet Taşağıl 
Yeditepe Üniversitesi 
 
Tölesler ve Batı Gök-Türkleri: 
 603 yılında Batı Gök-Türklerinin kaganı Tardu‘nun yenilgiye uğratılması sonucunda Töles boylarının 
dağılması  kaydı,  bunların  çoğunun  özellikle  Altayların  güneyinde  Tanrı  Dağları  havalisinde  (Tarbagatay) 
yaşayanların  Batı  Gök-Türklerine  bağlı  olduğu  fikrini  ortaya  çıkarmaktadır.  Zaten  bu  tarihten  sonra  Töles 
boylarının  tarihleri  büyük  çoklukla  Batı  Gök-Türkleri  içinde  gelişecektir.  Ancak,  Sir  Tarduş,  Bayırku  ve 
benzeri  boyların  bunlara  dahil  olmadığı  anlaşılmaktadır.  Doğuda  kalanların  hepsinin  627  ve  takip  eden 
yıllarda  birer  müstakil  siyasi  güç  olarak  ortaya  çıktıkları,  Chiou  T‘ang  Shu‘daki  Töles  bölümünden 
anlaşılmaktadır.  Söz  konusu  boylar  aşağıda  ayrı  başlıklar  altında  incelenecek  olduğundan  burada  sadece 
coğrafi dağılımlarına yer veriyoruz Bir başka dikkat çekici husus bazı Töles boylarının ise çok küçük hatta 
urug seviyesinde olduğunun görülmesidir. 
Coğrafi Dağılım: 
 Töles  boylarının  coğrafi  dağılımına  gelince:  Genel  olarak  baktığımızda  beş  ayrı  bölgeye  ayrıldıkları 
anlaşılmaktadır. Dolayısıyla beş farklı bölgede mütalaa etmek gerekmektedir. 
Birinci  bölge  olarak  Tola  Irmağının  kuzeyine  işaret  edilmekte  ve  burada  P‘u-ku  (Bugut)  T‘ung-lo 
(Tongra), Wei-ho, Bayırku (Pa-ye-ku), Fu-lo boylarının bulunduğu bildirilmektedir. Bu beş boy bir erkinde 
birleşmişlerdi.  648‘i  takiben  her  biri  güçlenmeye  başlayacaklar  ve  her  biri  müstekil  erkinliklere  sahip 
olacaklardı.  Diğer  taraftan  bu  bölge  Meng-ch‘en,  T‘u-jo-ho,  Ssu-chie  (İzgil),  Hun,  Hu-hsie  gibi  küçük 
kabileler (urug) de bu bölgede yaşıyorlardı ve toplam yirmi bin yetişmiş askere sahiptiler. 
    Metinde  ikinci  bölge  olarak  Hami  (İ-wu)‘nin  batısı,  Karaşar  (Yen-ch‘i)‘ın  kuzeyi,  Pai-shan  (Ak 
dağ)‘ın etekleri gösterilmektedir. Burada Ch‘i-pi, P‘u-lo-chih, İ-shih, Su-p‘o, Na-ho, Wu-kuan, Ye-shih, Yü-
hi-huan  ve  diğer  küçük  kabileler  oturuyorlardı  ve  yirmi  iyi  yetişmiş  askere  sahiptiler.  Bunların  603  yılına 
kadar Batı Gök-Türklerine bağlı olduklarını tahmin ediyoruz. Tarımla ve ağaç yetiştirmekle uğraşan Töles 
boylarının  bunlar  olması  da  kuvvetle  muhtemeldir.  Coğrafi  dağılımlarına  bakıldığında  bu  gurubun  Çin‘in 
batı sınırlarına en yakın olduğu anlaşılmaktadır. 
 Üçüncü  bölge  biraz  daha  kuzeyde  Altay  Dağlarının  güney  batısında  idi.  Sir  Tarduş  (Hsie-yen-t‘uo), 
Shih-p‘an, Ta-ch‘i ve diğerlerinin on binden fazla askerleri vardı. 
Dördüncü  bölge  olarak  gösterilen    Semerkand‘ın  kuzeyi  Sır  Derya  (A-te  Suyu  –  Arıs  ırmağı)‘nın 
yanında, Ho-shih, Ho-chie, Po-hu, Pi-kan., Chü-hai, Ho-pi-hsi, Ho-ts‘o-su, Pa-ye-wei ve Ho-ta gibi kabileler 
yaşıyordu. Bunlarında otuz bin asker çıkarabilecek güçleri vardı. 
Beşinci  gurup  Töles  boyları  kütlesi,  Hazar  Denizi  (Te-i  Hai)nin  doğusunda  yaşıyordu.  San-suo-yen, 
Mie-ts‘u,  Lung-hu  gibi  kabileler  bulunuyor  ise  de  bunların  hepsini  Töles  olarak  saymanın  doğru  olmadığı 
kanaatindeyiz. Aynı devrelerde Karadeniz‘in ve Hazar Denizinin kuzeyinde Türklerin batı guruplarına dahil 
Ogur boyları yaşıyordu. 
 Altıncı  gurup  Töles  boyları,  Bizans  (Fu-lin)‘ın  doğusunda  En-chü,  A-lan,  Pei-ju,  Chiou-li,  Fu-wen-
hun ve diğerleri bulunmaktaydı. Bunların sayısı yirmi bine yakındır. Hepsinin Türk olduğu söylenememekle 
birlikte  (mesela  İran  asıllı  Alanlar  gibi)  büyük  çoğunluğunun  Türk  olduğu  ifade  edilebilir.  Çünkü  Orhun 
Abidelerinde  belirtildiği  üzere  Fu-lin  (Aparum-  Apa  rum),  Bizans‘ın  adıdır.  Aynı  tarihlerde  Bizans‘ın 
doğusunda  Sabar  Türkleri  yaşıyorlardı.  Bu  devlet  576  yılına  kadar  siyasi  varlığını  devam  ettirebilmişti. 
Bilindiği gibi bu bölgede daha sonra onların yerini Hazarlar alarak çok uzun süre varlıklarını sürdürmüşlerdi. 
Haksız Vergilere İsyan: 
Batı  Gök-Türk  kaganlarından  Ch‘u-lo‘nun  güçten  düşüp  Töles  boylarının  temayüz  etmelerine  Çin 
karşı  çıkmış  ve  P‘ei  Chü  adlı  devlet  adamı  vasıtasıyla  duruma  müdahale  etmiştir.  Tölesler,  Gök-Türk 
Devletinin zayıflaması ve Tardu‘nun istiklal mücadelesini kaybedişi (603) üzerine tekrar siyasi sahnede rol 
oynamaya  başladılar.  Tardu‘nun  mağlubiyeti  ile  bir  ara  dağılan  Töles  boylarının  orta  gurubu,  yani  Altay 
Dağlarının  güney-batısı  ile  Tanrı  Dağlarının  kuzeyinde  yaşayanlarının,  Batı  Gök-Türk  kaganı  Ch‘u-lo 
tarafından  itaate  alındığını  söylemek  mümkündür.  Töleslerin  güçlenip  kuvvetlenmelerinden  endişelenen 
Ch‘u-lo  Kagan,  ağır  vergilerle  onların  mallarını  topladı.  Arkasından  Sir  Tarduşların  kendisine  itaatten 
vazgeçeceklerini  zannederek  onların  kabile  liderlerinden  yüzden  fazlasını  öldürttü.  Bu  ağır  baskılara 
dayanamayan  Ch‘i-pi‘ler,  erkinleri  Ke-leng  liderliğinde  bir  defasında  Ch‘u-lo‘yu  mağlup  etmeyi 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
133 
 
 
başarabildiler. Bunun üzerine halkı tarafından ―İ-wu-chen Mo-ho (Baga) Kagan ilan edilen Ke-leng, T‘an-
han Dağında (Tanrı Dağlarının doğu ucu) oturmaya başladı. Sir Tarduşlar da İç erkinleri Ye-shih‘yı ― Küçük 
Kagan  unvanıyla‖  tahta  geçirdiler.  Diğer  taraftan  Ch‘u-lo‘yu  mağlup  ettikten  sonra  büyümeye  başlayan 
Baga cesarette eşsiz olduğu için halkının kalbini aşırı derecede kazanmıştı.Neticede onun gücünden korkuya 
kapılan Hami, Koço, Karaşar gibi küçük devletçikler de ona bağlandı. Bu erkinin asıl ismi İ-shih-chin idi. 
Sonra Yen-mo dağında oturmaya başladı. 
 Aniden  bağımsız  kalan  iki  Töles  boyu  bunu  uzun  süre  devam  ettiremedi.  Ch‘u-lo‘nun  Çin‘e  gidip 
kaganlığı  terk  etmesinden  sonra  Batı  Gök-Türklerden  kağanlığını  ilan  eden  Tardu‘nun  torunu  She-kuei, 
gücünü  iyice  artırınca  Baga  ve  Ye-shih,  kaganlıktan vazgeçerek  ona  bağlandılar.  Uygurların  da  aralarında 
bulunduğu  altı  boy  ise  Hsien-shu  Dağında  oturarak  Doğu  Gök-Türk  kaganı  Shih-pi‘ye  itaat  ettiler.  Altay 
Dağlarında bulunan bütün boylar ise bunların arasında daha önce kaganlığını ilan eden İ-shih-po da vardı. En 
sonunda hepsi T‗ung Yabgu‘nun hakimiyeti altına girdiler (621‘den sonra). 
Genel olarak Doğu Gök-Türk Devletinin tekrar Shih-pi Kagan sayesinde eski kuvvetine kavuşmasıyla 
pasifize  olup  Doğu  Gök-Türk  Devletine  bağlanan  Töles  boylarının  Tola,  Kerulen  ırmakları  civarında 
oturanları, 627 yılından sonra Çin desteği ile isyan ettiler. Doğu Gök-Türk Devleti, bu isyan neticesinde iyice 
zayıfladı ve arkasından da kıtlık çıkınca tamamen dağıldı.  
Doğu  ve  Batı  Gök-Türk  Devletlerinin  Çin  esaretine  girmesi  üzerine  başıboş  kalan  Töles  boylarının 
çoğu  Çin  ile  münasebet  tesis  ederek  bağımsız  denebilecek  bir  şekilde  yaşamaya  devam  ettiler.  En 
kuvvetlileri Sir Tarduşlar, Bayırku‘lar, Uygurlar idi. Fakat, onların güçlenip tekrar Çin‘e rakip olmaları, söz 
konusu  boyların  hareketlerini  yakından  dikkatlice  takip  eden  T‘ang  hanedanı  imparatoru  T‘ai-tsung 
tarafından önlenmiştir. 
Sonraki Devirlere Töles Boylarının Yansımaları: 
Töles  adı  sadece  bir  boyun  adı  değildi.  Bu  konu  tarihçiliğimizde  çok  karıştırılmıştır.  Kaynaklar 
tarafından  açıkça  ifade  edildiği  gibi  bütün  boyların  genel  adıydı.  Genel  ad    kaydı  bizi  daha  eskilere 
götürmektedir. Büyük Hun İmparatorluğu zamanında devlete bağlı Ting-ling, Ke-k‘un (Kırgız), Ho-chie gibi 
bazı boy isimlerinden bahis vardır. Bunların içerisinden geniş bozkır sahasında Altaylardan Urallara kadar 
uzanan bölgede yaşayan Ting-ling‘ler de çok sayıda alt boya ayrılan bir boy grubu idi. M.S. 2. asırdan sonra 
onların yerini Kao-ch‘e‘lar (Kanglılar) aldı. Kao-ch‘e‘lar da yani Yüksek Arabalılar da Ting-lingler gibi çok 
sayıda boyun adı idi. Kao-ch‘e ismi tarih sahnesinden çekilince yerini Tölesler aldı. Töles adı da 603 yılına 
kadar aynı  fonksiyonu icra etti.  
Daha doğrusu bu tarihlerde siyasi ve sosyal karışıklıklar sonucu Doğu ve  Batı  Gök Türk devletleri 
sarsıntı geçiriyordu. Sarsıntı boylara da yansıdı. Artık boy grupları değil, teker teker boylar ön plana çıkmaya 
başladılar.  Bunların  ilk  ve  en  önemlisi  Sir  Tarduşlardır.  Batı  Gök  Türk  ülkesinde  yani  Kırgızistan  ve 
Kazakistan  topraklarında  634‘ten  sonra  On  Ok  organizasyonu  ortaya  çıktı.  Bu  organizasyon  daha  sonra 
Türgiş  adını  aldı  ve  Oğuzların  alt  yapısını  oluşturdu.  766‘dan  sonra  ise  Batı  Oğuzları  diye  adlandırıldı. 
Selçuklu  ve  Osmanlı  imparatorluklarını  kuran  Oğuz  Türkleri  işte  bunlardır.  Karluklar,  Gök  Türklerin  ve 
Uygurların  devletlerinin  içinde  yer  aldıktan  sonra  bağımsız  hareket  etmeye  başladılar.  Nihayet  en  önemli 
tarihi  rollerini Karahanlı  Devleti içinde oynadılar.  Günümüzde  Fergana  (Özbekistan  ve Kırgızistan)  vadisi 
ağırlıklı  olmak  üzere  kuzey  Afganistan‘da  yaşamaktadırlar.  Dokuz  Oğuzlar,  en  doğuda  oturduklarından 
Uygur devletinin esas kütlesini teşkil ettiler. 840‘da Büyük Uygur Kağanlığı yıkılınca bir kısmı Çin‘e gitti. 
Bir  kısmı  da  Turfan  civarına  gelerek  Karahanlı  Devletine  katıldılar.  Kırgızlar  zaten  eskiden  beri  Yenisey 
bölgesinde yaşıyorlardı. 1700‘lü yıllara kadar devam  eden süreçte göç ederek  bugünkü  yerlerine geldiler. 
Uygurlar,  Töleslerin  doğu  grubundan  idiler.  Dokuz  Oğuzların  üzerine  devletlerini  kurdular.  Devletleri 
yıkılınca  bir kısmı Çin‘e bir kısmı Turfan‘a göç etti. 
Diğer  taraftan  Moğolların  Gizli  Tarihi‘nde  Adargin  boyu  zikredilirken  bahsedilen  Baykal  Gölü‘nün 
batısında yaşayan Tooles adlı kabilenin Töles isminin devamı olduğu zannedilmektedir.