AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

Latın dilindən alınmalar. 
 
Qədim  dövr  alınmalarının  əsas  hissəsini  latın  dilindın  alınmış  sözlər  təşkil  edir.  Qədim  ingilis  dilindəki 
alınma latın sözlərini üç xronoloji dövrə bölürlər: 
 
 
1)   germanlar tərəfindən qitədə alınan latın mənşəli sözlər 
 
 
2)   kelt dilləri vasitəsilə alınan latın mənşəli sözlər 
 
 
3)   xristianlığın yayılması ilə əlaqədar olan alınma latın mənşəli sözlər.  
 
 1. Germanlar tərəfindən qitədə alınan latın mənĢəli sözlər:   
 
1.1. Ticarətlə bağlı olan latın sözlər 
 
Bu sözlər ticarətlə bağlı olan ümumi anlayışları, ölçü vahidlərini və germanlara bəlli olmayan ticarət 
mallarının adlarını bildirir. 
 
 
a) Ticarətlə bağlı olan ümumi anlayışlar: 
 
 
– O.E  ―cēapian, cēap, cēapman‖ və ―man
ʒ ian, manʒ unʒ , manʒ ere‖ (ticarət etmək, alver etmək; 
iş, mübadilə; xırdavatçı, tacir) latın dilində ―tacir‖ mənasında işlədilən ―caupo‖ və ―mango‖sözlərindəndir. 
Roma  tacirləri,  səyyar  satıcıları  həm  də  ―mango‖  adlanırdı.  O.E  mangere  –  Mod.  Eng  monger  –  buradan 
törənib:  
 
fishmonger – balıqsatan  ironmonger – dəmir məmulatları satan     
 
   
 
–   lat. vīnum – O.E  wīn – Mod. Eng wine    
 
                         
 
b)  Ticarət  mallarının  və  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  adları  ilə  bağlı  alınmalar: 
 
–   O.E meolc – Mod. Eng. milk; 
 
 
–   lat. būtyrum – O.E butere– Mod. Eng. butter (yağ);   
 
–   lat. cāuseus – O.E cŷse < cīese – Mod. Eng. cheese (pendir).  
 
c) Tərəvəz məhsullarına gəldikdə isə aşağıdakıları qeyd etmək olar: 
 
 
–   lat. caulis – O.E cāwl –  Mod. Eng. cole (kələm); 
 
 
–   lat. beta – O.E bete –  Mod. Eng. beet (çuğundur);   
 
–   lat. planta – O.E plante –  Mod. Eng. plant (bitki);                                  
 d) Ölçü vahidləri və saxlama qabları:   
  –   lat. pondō – O.E pund – Mod. Eng pound (funt) 
 
 
 –   lat.uncia – O.E ynce – Mod. Eng. inch(12-lik)  
–   lat. moneta – O.E mynet – Mod. Eng. mint (zərbxana, sikkəxana;). ―To mint ‖ – ―metalı kəsmək, sikkəyə 
naxış vurmaq‖, sonradan eyni kök ikinci dəfə orta əsrlər dövründə fransız dilindən ―moneys, money ‖ – pul 
formasında alınıb. 
                     
  1.2. Romalılardan tikinti ilə bağlı olaraq alınan latın sözləri: 
 
 
–   lat. calx, calcis – O.E cealc – Mod. Eng. chalk (təbaşir, əhəng) 
 
 
–   lat. tēgula – O.E tī
ʒ le – Mod. Eng. tile (sifal,kirəmit) 
 
 
1.3. Məişətlə bağlı olan sözlər:   
 
–   lat. catillus  (balaca boşqab, nimçə) – O.E cytel, cetel – Mod. Eng.  kettle (qəhvədan)  
 
1.4. Hərbi işlərə aid olan Latın alınmaları : 
 
 
–  böyük məsafələrin ölçülməsində romalıların yüz addıma bərabər olan uzunluq vahidlərinin adları 
da ingilislər tərəfindən mənimsənilib:   
 
–  lat. millia passuum – O.E mīl – Mod. Eng. mile (mil).                               
2. Kelt dilləri vasitəsilə alınan latın mənĢəli sözlər: 
 
  
 
Roma müdafiə sisteminin digər bir xüsusiyyəti işğal olunmuş ərazilərdə müdafiə vasitələri ilə təchiz 
olunmuş hərbi düşərgələrin yaradılması idi. Belə ki, romalıların saldıqları hərbi məskənlər sonradan şəhərlər 
oldular.  Latıncadan  mənası  ―castra‖  olan  bu  düşərgələr  artıq  anqlosaksların  işğalınadək  geniş  yayılmışdı. 
―Caster‖ ismi bir çox yaşayış məntəqələrinin adlarının tərkib hissəsinə çevrilmişdir: 
 
 
Chester  
 
Chichester          
 }  cənubda                                              Manchester  – şimal-qərbdə 
 
Winchester   
 
 
 
3. Xristianlığın yayılması ilə əlaqədar olan alınma latın mənĢəli sözlər: 
 
 Xristianlığın  yayılması  ilə  əlaqədar  olan  alınma  latın  sözləri  içərisində  din  və  kilsə,  təlimlə  ilə  bağlı  olan 
sözlər üstünlük təşkil edir. 
 
 
3.1. Din və kilsə ilə əlaqədar  latın sözlər. 
 
 
Alınma latın sözlərinin üçüncü təbəqəsini , əsasən dini sözlər təşkil edir  
 
–   lat.abbatem (Gr. abbas) – O.E abbod – Mod. Eng. Abbot (rahib)  
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
160 
 
 
 
–   lat.clericus (Gr. klērikós) – O.E cleric – Mod. Eng. clerk (kahin) 
 
 
–   lat. discipulus – O.E discupul – Mod. Eng. disciple (şagird, davamçı)      
  
3.2. Təlimlə bağlı olan sözlər   
Bu qəbildən olan alınma sözlər sırasında aşağıdakıları qeyd etmək olar:   
 
–   lat. schola (Gr. skhole) – O.E scōl – Mod. Eng., school (məktəb) 
 
 
–   lat. scholāris – O.E scōlere – Mod. Eng. scholar (alim) 
 
 
–   lat. ma
ʒ ister – O.E māʒ ister – Mod. Eng. master (müəllim)  
 
         V–XI  əsrləri  əhatə  edən  qədim  ingilis  dili  dövrü  Britaniya  tarixində  quldarlıq,  quruluşundan 
feodalizmə keçid mərhələsi olmuşdur.                       
İngiltərəni işğal edən normanlar əslən Skandinaviya ərazisindən gəlmişlər. Onlar fransız dilinin şimal 
dialektində  danışırdılar.  Bu  dialekt  isə  Mərkəzi  fransız,  parij  dialektindən  müəyyən  dərəcədə  fərqli  idi. 
Normandiya hersoqu Vilhelmin İngiltərəni işğalı, ölkə üçün sadəcə olaraq sülalə dəyişimi kimi deyil, daha 
çox əhəmiyyət kəsb edən hadisə kimi qeyd olunurdu. Normanların iki əsrədək davam edən hökmranlıqları 
İngiltərənin həm dini, həm də mədəni həyatına, xüsusilə də dilinə təsirsiz ötüşməmişdir.  
 
      Orta ingilis dili dövrü ərzində ingilis dilinə daxil olmuĢ alınmalar 
 
Orta ingilis dili dövrü XI–XV  (1066–1475) əsrləri əhatə edir. Bu dövr özü də iki mərhələni əhatə edir. 
Belə ki, XI–XIV əsrlər erkən orta ingilis dili dövrü,  XIV–XV əsrlər isə sonuncu və ya klassik orta ingilis dili 
dövrü  kimi    qeyd  olunur.  Orta  dövr  ingilis  dilinin  lüğət  tərkibinin  zənginləşməsində  fransız  dilinin 
əhəmiyyətli rolu olmuşdur. Artıq fransız dili London kralının sarayında, XIII  əsrdə yaranmış parlamentdə, 
məhkəmədə  və  s.  yerlərdə  müntəzəm  olaraq  istifadə  olunurdu.  Artıq  XIV  əsrin  ortalarında  fransız  dilinin 
hakim mövqeyi zəifləməyə başlayır. Bu isə məhz yüz ildən artıq zaman ərzində Fransa əleyhinə aparılan və 
1339  –cu  ildə  başlamış  müharibə  ilə  əlaqələndirilir.  Fransız    dilinin  təsirinin  zəifləməsi  dünyəvi  ingilis 
ədəbiyyatının çiçəklənməsi dövrü ilə üst – üstə düşür. 1363 –cü ildə parlament ilk dəfə olaraq ingilis dilində, 
1365 –ci ildən yenidən fransız dilində açılmışdır. Lakin 1377 –ci ildən sonra parlament çıxışları yalnız ingilis 
dilində aparılmışdır.     
İngilis dilinin lüğət tərkibində fransız dilindən olan çoxsaylı alınmalar məhz latın, yunan, az bir hissəsi 
isə  kelt  mənşəli  olan fransız  sözləridir.  Fransız  alınmalarının bir  qismi  əslində  latın  sözləri  olmuş,  sonralar 
onlar  fransız  dili  tərəfindən  mənimsənilmiş,  bu  dildə  onlar  müəyyən  fonetik  və  s.  dəyişikliklərə  məruz 
qalmış, bir sözlə, fransızlaşıb və ingilis dilinə fransız sözləri kimi daxil olmuşdur. 
Dövlət idarəçiliyi ilə bağlı olanlar:   accord   agreement  charter  alliance covenant oppression 
  
administration   court  state   reign   counsel  empire  sovereign 
XVI  əsrdən  "re–"  prefiksi  artıq  ingilis  dilində  yeni  sözlərin  düzəldilməsində  istifadə  edilməyə 
başlamışdır: 
 
 
re–greet 
 
re–kindle 
 
re–live   
            re–act   
 
re–adjust 
 
re–fill   
 
re–construct 
 
re–open 
 
 
re–attack 
 
re–awake 
"de–", "dis–" fransız – latın mənşəli sifət və fellərə tətbiq olunan prefikslər: 
 
 
destructive 
 
disbelieve 
 
dislike   
disown 
İngilis  dilindəki  fransız    alınmalarının  böyük  əksəriyyəti  XIII  əsrin  ortalarından  IV  əsrin  sonunadək 
mənimsənilmişdi.  Fransız  dilinin  təsiri  nəticəsində  orta  dövrdə  kəmiyyət  və  keyfiyyət  dəyişiklikləri  baş 
verdi:   
 
1)  Orta  ingilis  dili  dövrünün  lüğət  tərkibi  çoxlu  fransız  sözləri  ilə  zənginləşmişdir. 
 
2)  Sintetik-  qrammatik  quruluşlu  ingilis  dili  fransız  dilinin  təsiri  nəticəsində  analitik  quruluşlu 
olmuşdur. 
 
 
3)  Fransız  dilinin  təsiri  nəticəsində  ingilis  fellərində  təsirli  və  təsirsiz  fellər  arasında  mövcud  olan 
morfoloji göstərici aradan qalxdı. Fransız dilində olduğu kimi, eyni bir feil həm təsirli, həm də təsirsiz feil 
kimi işlənməyə başladı.                                        
4) Fransız dilinin təsiri özünü ingilis dilinin fonetik quruluşunda da göstərmişdir. İngilis dilindəki sabit 
kök  vurğusu  nisbətən  sərbəstləşdi  və  o  təkcə  birinci  hecanın  deyil,  ikinci  və  s.  hecaların  da  üzərinə  düşə 
bilirdi.   
 
Məsələn :  N.E  discord(n)  [΄dısk
ɔ :d]  və  discord (v) [dıśkɔ :d]   
 
 
                  N.E  present (n)  [΄preznt]  və  present (v) [prı΄zent]   
 
Burada  vurğu feili isimdən fərqləndirərək fonoloji funksiyanı yerinə yetirmiş olur. 
 
5) Fransız dilinin təsiri nəticəsində ingilis dili orfoqrafiyasında da dəyişikliklər baş vermişdir. 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
161 
 
 
 
KEÇMĠġ ZAMANIN ÜSLUBĠ XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ VƏ “OĞUZNAMƏ” 
İmaməliyeva G.S. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
XX  əsrin  ortalarında  üslubiyyatın  bir  elm  kimi  meydana  çıxması  ilə  əlaqədar  dilin  üslubi  imkanları 
sistemli bir şəkildə ardıcıl olaraq araşdırılır və tədqiq olunur. 
Dilin  hər  bir  səviyyəsi  özünəməxsus  səciyyəvi  və  fərqli  üslubi  imkanlara  malikdir.  Əlbəttə,  dil 
elementləri  sırasında  üslubi  cəhətdən  ən  zəngini  leksika  və  sintaksisdir.  Morfologiyanın  bu  baxımdan 
imkanları bir qədər məhduddur. Bu üslubi vasitələr sırasına morfoloji sinonimika aiddir, xüsusilə də zaman 
və şəkil formalarının sinonimikası. 
Azərbaycan dilində feil məna zənginliyinə görə ən mühüm nitq hissəsidir. Feillər qrammatik vasitələr 
baxımından zəngin olduğu kimi, üslubi imkan və məqamlarına görə də zəngin bir nitq hissəsidir.. 
―Feilin  elə  morfoloji  vasitələri  vardır  ki,  onlar,  xüsusən,  sinonimliyin  və  antonimliyin  artımı  üçün 
olduqca  əlverişli  imkanlar  yaradır.  Feilin  üslubi  məqamlarını  daha  da  artırır.  Məsələn:  işin  keçən  zaman 
daxilində icra olunduğunu bildirmək üçün –dı
4
, -ıb
4
, -mış
4
 şəkilçilərini işlətməsi mümkündür. Müxtəlif məna 
ekspressivlik  çalarlıqlarını  ifadə  etmək  üçün  bu  vasitələr  sırasına  başqa  vasitələr  də  qoşulur  və,  beləliklə, 
sinonimlər  bir  az  da  çoxalır‖.  Göstərdiyimiz  bu  sitatı  Q.H.Mustafayeva  öz  adına  vermiş  olsa  da, 
Ə.M.Dəmirçizadənin kitabından olduğu kimi köçürmüşdür. 
―Fikri başqasına daha təsirli çatdırmaq üçün hətta bir feil kateqoriyası başqa biri ilə əvəz olunur. 
Məsələn:  ―Siz  sağalana  qədər  heç  bir  yerə  getməyəcəksiniz,  həkim  icazə  verməyincə  buradan 
çıxmayacaqsınız‖  –  burada  xəbərlər  vacib  formasının  əvəzinə  qəti  gələcək  zamanla  ifadə  olunmuşdur. 
Şübhəsiz  ki,  bununla  da  fikir  daha  qəti  bir  tonla  deyilmişdir.  Deməli,  burada  feilin  zaman  kateqoriyası 
qrammatik vəzifədən daha çox üslubi vəzifə daşımış olur. Məqsədəuyğun istifadə də bundan ibarətdir‖ . 
Feilin zamanları zəngin məna və sintaktik xüsusiyyətləri ilə yanaşı, bir sıra üslubi xüsusiyyətlərə də 
malikdir. Üslubi xüsusiyyətlər deyərkən, əsasən, keçmiş zamanların bir-birini əvəz etməsi, keçmiş zamanın 
isə indiki zamanı əvəz etməsi və s. nəzərdə tutulur. 
B.Ə.Xəlilov  keçmiş  zamanın  2,    Q.H.Mustafayeva  3,  Ə.Bağırov  3,  T.Ə.Əfəndiyeva  isə  4  üslubi 
xüsusiyyəti olduğunu qeyd etmişdirlər.  
Ə.M.Dəmirçizadə  keçmiş  zamanın  üslubi  xüsusiyyətlərini  ətraflı  şəkildə  şərh  etsə  də,  qruplaşdırma 
aparmamışdır. 
A.A.Axundov  yazır:  ―Azərbaycan  dilində  keçmiş  zaman  iki  forma:  şühudi  keçmiş  və  nəqli  keçmiş 
formaları ilə ifadə  olunur. Bunlardan  birincisi  daha  çox  hərəkəti,  digəri isə  hərəkətin  nəticəsini ifadə edir. 
Bunlardan birincisi  hərəkəti şahidlik yolu ilə bildirir, digəri isə nəql edir. 
Məna müxtəlifliyi bu zamanları qrammatik düzgünlük cəhətdən qarşı-qarşıya qoyur və onların işlənmə 
yerlərini müəyyənləşdirir‖. 
―Nəqli  keçmişin  üslub  xüsusiyyətlərindən  danışarkən  bu  formanın  qrammatik  cəhətdən  eyni  mənalı 
olan  iki  tərzdə  -mış
4   
və    -ıb
4 
şəkilçiləri  vasitəsilə  düzəldilməsi  nəzərə  alınmalıdır.  Məsələ  burasındadır  ki, 
qrammatik  mənaca  eyni  olan  bu  şəkilçilər  üslubi  cəhətdən  bir-birindən  fərqlənir.  Belə  ki,  -mış
4 
şəkilçisi, 
əsasən, elm və mətbuat dilində və  -ıb
4 
şəkilçisi isə danışıq dilində işlədilir‖.  
Ədəbi  dildən  fərqli  olaraq,  bədii  dildə  bəzən  nəqli  keçmiş  şühudi  keşmişlə,  şühudi  keçmiş  nəqli 
keçmişlə əvəz oluna bilir. Bu da daha çox müəllifin hərəkətimi, yoxsa hərəkətin nəticəsinimi daha qabarıq 
şəkildə ifadə etmək istəyindən asılı olaraq dəyişir. 
Keçmiş zamanın üslubi xüsusiyyətlərini aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: 
1) Şühudi keçmişin nəqli keçmiş zamanı əvəz etməsi. Aşağıdakı nümunələrə nəzər yetirək: 
Aqçacığın var ikən ―dobra yunaq‖ dedilər, 
Aqçacığın yedilər, ―poydi z boğom!‖ dedilər.  
Budur qanun ki, sevdilər sevəni, 
Könüldən savdılar gözdən savanı.  
Qartala oq toqunmuş, oq yeləgin göricək ―bana bəndən oldı‖-demiş; Könül yapdın, əriş yapdın; könül 
yıqdın, əriş yıqdın  
Gəldünsə, gerü var, 
Hər nəsnənin yeri var.  
Gögdən nə yağdı ki, yer anı yutmadı, Gögdən dörd kitab endi, beşinci kötək; 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
162 
 
 
Verəsiyə aldım, yabanda buldum sandum, 
İssi aqçasın istəyicək canalıcı sandum.  
 
Göyənlər xardan xurma yedilər, 
Qoruqdan səbr ilə xalva yedilər.  
Göründüyü kimi, bu nümunələrdə şahidlikdən daha çox nəqletmə, hal və ya hərəkətin nəticəsi özünü 
göstərir.  Formaca  -dı
4
  şühudi  keşmiş  zaman  vasitəsi  ilə  ifadə  olunsa  da,  məzmunca  nəqli  keçmiş  zaman 
mənasını ifadə edir. 
Azərbaycan  dilində  bu  xüsusiyyətlər  üslubi  xüsusiyyətlər  hesab  olunsa  da,  bəzi  türk  dillərində  bu, 
norma kimi qəbul edilib. 
G.F.Əliyeva bu haqda yazır: ―Azərbaycan və türk dillərində -mış
4
 şəkilçili  keçmiş  zaman  formasının 
olmasına baxmayaraq, çox vaxt türk dilində bu zaman -dı şəkilçisi ilə verilir. Türk dilində bu, norma sayılsa 
da, Azərbaycan dilində üslubi xüsusiyyətlər hesab olunur‖. 
2) İndiki zamanın şühudi keçmiş zamanı əvəz etməsi. Aşağıdakı nümunələrə nəzər yetirək: 
Oğlan  evləncək  ―Bəg  oldum‖  sanur  ;  Xorata  xordu,  xorata  ilə  kişi  kafir  olur;  Gördün  kim,  buçuq 
mövt, bəla gəlür; sən bir mövt olup, qarşu var; Kosa ilə dost olayım deyirsən, ―saqalun gəlür‖di . 
Burada -ır
4
 indiki zaman şəkilçisini asanlıqla şühudi keçmiş zamanın şəkilçisi ilə əvəz etmək olar. 
Son nümunədə isə indiki zaman şəkilçisi ilə hekayə morfemi əsasında formalaşan ―gəlirdi‖ feili işin 
ancaq başlanmış formasını və az-çox davam etdiyini də bildirir. Lakin işin bitib-bitmədiyi naməlumdur.  
3) Qeyri-qəti gələcək zamanın nəqli keçmiş zamanı əvəz etməsi. Aşağıdakı nümunələrə nəzər yetirək: 
Bu şimdiki zəmanəyə gül yaramaz, dikən olar, 
Əriylə dost oluban, övrəti... yarar.  
 
Qurda: ―Boynun neçün yoğundur?‖- demişlər, 
―İşüm kimsəyə inanmazın‖- demiş.  
Birinci nümunədə asanlıqla qeyri-qəti gələcək zaman şəkilçisini  -ıb
4
  şəkilçisi;  ikinci  nümunədə  isə  -
mamış
2
 nəqli keçmiş zamanın inkar forması ilə əvəz etmək olur. 
Eyni zamanda, ədəbi dilimizdə bir qrup sözlər vardır ki, onlar nəqli keçmiş zaman şəkilçisi ilə işlənsə 
də, məzmunca indiki zamanı ifadə edir. Həmin sözlər haqqında N.Məmmədov yazır: ―Nəqli keçmiş zaman 
hal,  vəziyyət  bildirən  (oturmaq,  durmaq,  qalmaq,  yatmaq,  dayanmaq,  uzanmaq,  söykənmək)  feillərlə 
işlənərək, həm də indiki zamanı bildirir‖. 
Doğrudan da, oturmuşam, durmuşam, qalmışam, yatmışam, dayanmışam, uzanmışam, söykənmişəm və 
s. kimi sözlər formaca nəqli keçmiş zamanda işlənsə də, əslində indiki zaman məzmununu ifadə edir. 
4) Şəkilçinin ixtisara uğraması. Keçmiş zamanın üslub xüsusiyyətləri yalnız nəqli və şühudi keçmişin 
bir-birini əvəz etməsi, keçmiş zamanın indiki və gələcək zamanla ifadə olunması ilə məhdudlaşmır. 
Bədii dildə bəzən üslubdan asılı olaraq, şəxs sonluqları və ya şəkilçilərin saitləri ixtisar olunur. Bizcə, 
bu  xüsusiyyəti  də  keçmiş  zamanın  üslubi  xüsusiyyətlərinə  daxil  etmək  olar.  Aşağıdakı  nümunələrə  nəzər 
yetirək: 
Dünyada ölüm olmasa, adam adam ətin yerdi; Kəl bulsa, kəndü başın xoş eylərdi. 
Qeyd edək ki, bu hal özünü, demək olar ki, yalnız bədii əsərlərin dilində göstərir. Başqa stillərdə isə 
qeyri-qəti gələcəyin saitlə bitən sözlərdə yalnız ―r‖ ilə düzəlməsi ya yoxdur, ya da son dərəcə məhduddur. 
 
 
ANTROPONĠMĠK VAHĠDLƏRĠN TRANSFER ġƏKĠLLƏRĠNƏ DAĠR QEYDLƏR 
İsmayılov E.M. 
AMEA, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu 
 
Hər bir dilin lüğət tərkibinə nəzər saldıqda onun onomastik vahidlərin özünəməxsusluğu, bədiiliyi və 
eyni zamanda qohum dillərin onomastik vahidləri ilə olan ümumi cəhətləri diqqəti cəlb edir.  
―Xüsusi adlar dilin lüğət tərkibində mühüm  yer tutur. Bununla əlaqədar olaraq, xüsusi adları ümumi 
sözlərlə məşğul olan elmi üsullar tətbiq etməklə araşdırmaq mümkün deyil. 
Müasir  Azərbaycan  dili  zəngin  aııtroponomik  leksikaya  malikdir.  «Azərbaycan  antroponimləri 
sistemini təşkil edən onomastik vahidlər cərgəsində şəxs adları xüsusi yer tutur. Şəxs adı cəmiyyətdə insanın 
birinin digərindən fərqləndirilməsi üçün şərti işlədilən sözə deyilir.  

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
163 
 
 
Antroponimlk sistemə daxildir: adi soy adı, ləqəb, künyə (təxəllüsü də nəzərdə tuturuq). Məsələn, Əbu 
Əli İbn Sina, İlyas Yusif oğlu Nizami Gəncəvi, Xacə Nəsirəddin Tusi, Mustafa Kamal Atatürk, Fətəli Хаn 
Xoyski, Yusif Vəzir Çəmənzəminli, Süleyman Sani Axundov, Əbülfəz Elçibəy, Xəlilrza Ulutürk və s. 
Azərbaycan şəxs adları içərisində sadaladığımız bütün ad formalarına rast gəlsək də, ən çox ləqəblərlə 
üzləşirik. Yəni əvvəllər ləqəb olmuş, sonradan ada çevrilmiş antroponimlər dilimizdə daha çoxdur. Məsələn, 
Nizami,  Fizuli, Xətayi və s. Bundan başqa, ərəb dilində nisbə, labas, xitab, təxəllüs kimi ad formalarına da 
rast  gəlirik.  Bu  tip  antroponimlər  bizim  dilimizdə  milli  ad  kimi  bir  qayda  olaraq  işlənmir.  Amma  bununla 
belə, bu tip ad komponentlərinə soyad şəklində rast gəlirik. Məsələn, Gəncəvi, Beyləqani, Şirvani, Göyçaylı, 
Fəhmi, Xəmneyi. Hətta qrup variantı ilə Şuşinski,  Şəkinski, Naxçıvanski və s.   
«Ad şəxsin xüsusiyyətlərini daşımır» dedikdə biz insanın bu və ya digər fiziki və mənəvi özəlliyi ilə 
onun adı arasında bağlılığın olmadığını nəzərə çatdırmaq istəyirik. Məsələn, Böyükağa balaca, Kiçikxanım 
ucaboy ola bilər. Yaxud Alim adı daşıyan alim, Knyaz adı daşıyan da knyaz deyil və s. 
Adlarda  konservatizm  ona  görə  güclüdür  ki,  bir  sıra adlar  konkret tarixi  şəxsiyyətlərlə:  qəhrəmanlar, 
peyğəmbərlər,  dini  baxımdan  imtiyazlı  şəxs  adları  ilə  bağlıdır.  Həm  də  insanlar  öz  ata-analarının, 
qohumlarının,  hətta  özlərinin  adlarını  bu  yola,  yəni  körpələrə  verməklə  yaşatmaq  istəyirlər.  Bir  səbəb  də, 
əlbəttə, ənənəvi adların bəzilərinin estetik gözəlliyi ilə bağlıdır. Məsələn, Məhəmməd, Əli, Hüseyn, Həsən, 
Fatimə, Ramil, Əlif, İlham, Fərizə, Rəşad, Aynur, Elxan, Orxan adlarında söylədiyimiz fikir müşahidə edilə 
bilər.  
Təəssüf ki, novatorluq bəzən dilimizin inkişafına xidmət etmir. Yaxın keçmişdə qoyulmuş Kombayn, 
Traktor, Kolxoz adları kimi, bu gün  verilən  Ozal, İzaura, Ram, Şam, Rac  kimi qeyri-təbii ―yeni‖ adlar da 
gülüncdür.  
Təbii  ki,  biz  onomastik  vahidlərin  qarşılıqlı  əlaqələrindən  danışarkən  antroponimlə  toponimlərin 
qarşılıqlı  əlaqəsinə  daha  çox  diqqət  ayırmalıyıq.  Çünki  burada  tədqiq  ediləsi  və  diqqət  veriləsi  məqamlar 
daha çoxdur.  
a)  Toponimlərdən  düzəlmiş  antorponimlər.  Azərbaycanda  toponimlər  yer  və  şəhər  və  ölkə  adlarının 
insanlara verilməsi lap qədimdən mövcuddur. Bu hala demək olar ki, bütün dünya xalqlarında bu və ya digər 
formada  rast  gəlinsə  də,  Azərbaycanda  bu  daha  aktualdır.  Məsələn,  Şirvan  –  Şirvan  regionu,  Lənkəran  –
rayon və rayon mərkəzi, Şəki  – şəhər və rayon mərkəzi, Naxçıvan  – Muxtar Respublika, Quba – şəkər və 
rayon mərkəzi, Təbriz – şəhər, Tehran – şəhər, Tiflis – şəhər, Nəcəf – şəhər, Riyad – şəhər, Mədinə - şəhər, 
Gülüstan – kənd, Turan –türk yurdu, Misir – ölkə, Kənan – Qədim Finikiyanın müsəlman variantı, Gürcüstan 
– ölkə, Dağıstan – Muxtar Respublika, Ellada – Qədim Yunanıstan, Fərqanə - Özbəkistanda vilayət, Tatar – 
millət  adı,  Özbək  –  millət adı,  İngilis  –  millət  adı  və  s.  Bu  şəxs adlarının  məzmununa  nəzər  salaq.  Misir, 
Kənan Elladanın  zəngin ölkələri olduğundan ad qoyan da verdiyi adın daşıyıcısını arzulayıb. İstəyib ki, bu 
adı daşıyan uşaq gələcəkdə həmin ölkələr kimi zəngin olsun. Tatar, Özbək, Dağıstan, İngilis adları isə qüdrət 
rəmzidir. Bu ərazilərin bu və ya digər müsbət cəhətləri ilə məşhurdurlar. Fərqanə də Orta Asiyanın ən zəngin 
və gül-çiçəkli regionlarındandır. Təbriz, Tehran adları bizim Cənub həsrətimizi ifadə edir. Quba, Lənkəran, 
Şirvan isə vətənə sevgimizdir.  
Antroponimlərimizin  arasında  dağ,  çay  və  dəniz  adları  ilə  bağlı  adlara  da  təsadüf  edirik.  Qoşqar, 
Kəpəz,  Savalan,  Səhənd,  Elbrus,  Kazbek,  hətta  Qafqaz  kimi  dağ  adları  ilə  yanaş,  Araz,  Yenisey,  Ceyhun, 
Seyhun kimi çay adları və Xəzər dəniz adı dilimizdə bu gün şəxs adı kimi də işlənməkdədir.  
Hələ  antik  tarixçilərdən  Plutarx  1  (bax:  Plutarx.  ―Tarix‖)  Afina,  Roma  və  bir  sıra  qədim  şəhərlərin 
adlarının tarixi şəxsiyyətlərin adları ilə bağlı olduğunu yazırdı. Ümumiyyətlə, bu olduqca geniş yayılmış bir 
hadisədir. Konstantinopol, İskəndəriyyə, Vaşinqton, Sidney, Rustavi, Osmaniyyə kimi iri şəhərlərlə yanaşı, 
daha  kiçik  yaşayış  məntəqələri  də  bir  sıra  tarixi  şəxsiyyətlərin  adını  daşımaqdadır.  Məs:  Azərbaycanda  
Sabirabad, Cəlilabad, Nərimankənd kimi toponimləri buna misal göstərə bilərik.  
Bəzən adlar arasında hətta ərəb qəbilə adına da rast gəlirik ki, bu da Məhəmməd peyğəmbərin mənsub 
olduğu Qureyş qəbiləsinin adıdır. Əlbəttə, öz tayfa adlarımızı  daşıyanlar daha çoxdur. Bizdə Əfşar, Qacar 
kimi adlara daha tez-tez rast gəlmək olar.  
Ad qoyarkən diqqətli olmaq lazımdır, bəzən insanla onun adı arasında təəccüblü paralellər də yarana 
bilir. Övladlarımıza leksik-semantik və estetik baxımdan ləyaqətli adlar verməliyik. 
Gəlin  unutmayaq  ki,  peyğəmbərimiz  də  övlad  borcundan  danışarkən  ilk  növbədə  onlara  gözəl  ad 
verməyi buyurmuşdur.