AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu
Yüklə 7,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- CƏLĠL MƏMMƏDQULUZADƏNĠN DĠL VƏ ÜSLUBĠ XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ Aslanova G.A.
- RƏSUL RZA “ÖMÜRDƏN SƏHĠFƏLƏR” ġEĠRĠNDƏ ERMƏNĠ SEPARATĠZMĠNĠN SƏTĠRALTI TƏNQĠDĠ Bayramova G.A.
|
Müasir dilçiliyin aktual problemləri. 24-25 noyabr 2016–cı il 211 ÇĠNGĠZ AYTMATOVUN ROMANLARININ SƏNƏTKARLIQ XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ Alıyeva A.A. Sumqayıt Dövlət Universiteti Sağlığında dünya şöhrəti qazanmış, əsərləri 160-dan çox dilə tərcümə olunmuş böyük qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatovun əsərləri sevgi, mənəvi kamilliyin daim yaşayacağına inam, insanlığı qorumaq uğrunda mübarizəyə həsr olunub. Ədibin romanları zülmün, əsarətin, əzab və acıların adamı adamlığından şıxaran müharibələrin içində insanın yenidən doğulması haqqındadır. Dağlarda maralların, canavarların, aslanların nəslinin kəsilməsinə qarşı mübarizə aparan tək bir adam qalsa da, o, güclüdür. Çünki o, millətin ruhunun ifadəsidir, haqqın tərəfindədir. Ç.Aytmatov sovet rejimində yaşasa da, sovet yazıçısı olmadı. Rejimin qadağalarına məhəl qoymayan yazıçı həm də uzaqgörən filosof olaraq xalqını keçmişini unutmağa, manqurtlaşmağa qoymadı. O yalnız qırğızları deyil, bütün bəşəriyyəti düşünərək əsərlərini yazırdı. Onun baş qəhrəmanı öncə qırğız xalqı, öz milləti, sonra insanlıq, bəşəriyyətdir. Bəşəri duyğular hər bir fərdin daxilindəki ruhdan başlanır. İnsan öncə xalqını, milləti sevməlidir ki, bəşəriyyəti də sevə bilsin. Yazıçının ―Ağ gəmi‖, ―Qiyamət‖, ―Gün var, əsrə bərabər‖, ―Əbədi gəlin‖ əsərlərində qırğızların keçmişinə aid əfsanə və miflərin təsviri keçmişlə bu gün arasında bir körpüdür. Milli dəyərlər, mənəvi zənginlik bu körpüdən keçərək müasir oxucuya çatır. Ev-yurd fəlsəfəsini dövlət fəlsəfi səviyyəsinə yüksəldən Çingiz Aytmatov insanları ədalətli olmağa çağırır. Onun bütün əsərlərində torpağın doğmalığı, vətənsevərlik və dünyasevərlik tək bir evdən başlayıb, dünyanın sonluğuna uzanan bir qavrayış kimi qarşımıza çıxır. Ədəbi-bədii məntiq və real mənzərələrlə sovet sisteminin ölümə məhkunluğunu hələ XX əsrin 70-80-ci illərində öz əsərlərində əks etdirirdi. Azadlıq düşüncəsini ―Əlvida, Gülsarı‖ əsərində fəlsəfi, milli-etnik cizgiləri ilə canlandıran yazıçı rejimin şərtlərini, totalitarizmi ən kəskin şəkildə ifşa etmişdir. İssık-Göl ətrafında öz uşaq dünyası içində yaşayan qırğız balasının faciəsini (―Ağ gəmi‖), oğlu tərəfindən öldürülən ananın ölümünü (―Gün var, əsrə bərabər‖), öz millətinin şifahi ədəbiyyat nümunələrini toplamaqdan başqa heç bir günahı olmayan müəllimin (―Gün var, əsrə bərabər‖) ağır taleyini, rejimin günahını və yararsızlığını ifadə etmişdir. Tarixlə də bu günü, insanla milləti, evlə dövləti birləşdirən Ç.Aytmatov həyat fəlsəfəsinin incəliklərini, insan haqlarının bəşəri qaynaqlarını ən mükəmməl şəkildə ortaya qoymuşdur. İnsanın özgələşməsi, yadlaşması problemi fəlsəfənin də, ədəbiyyatın da əzəli və əbədi mövzusudur. Ç.Aytmatov ―Gün var əsrə bərabər‖ romanında XX əsrin ən böyük kəşfindən birini etmişdir. Yaddaşı itirilən oğulun anasını öldürməsini, əsrimizin mifik-sosioloji bir hadisəsi olaraq canlandırmışdır. Manqurtlaşma və manqurt fəlsəfəsi əsasında böyük bir sistemi açmaq və izah etmək mümkündür. Xəlqilik, fitri istedad, həssas və iti yazıçı müşahidəsi, fəlsəfi ümumiləşdirmə bacarığı, təxəyyülün zənginliyi, təbiəti dərindən duymaq, ideya saflığı Ç.Aytmatov yardıcılığının əsasını təşkil edən aparıcı xüsusiyyətlərdir. O, oxucuya nəsihət vermədən sözçülüyə qapılmadan həyati obrazlar yaradan sənətkardır. Yazıçı insan qəlbinin sarı simini tərpədən, onun varlığını coşduran, əqlini fəallaşdıran həssas psixoloqdur. Qələmə aldığı ən adi hadisəni, əhvalatı belə canlı insanlar vasitəsilə cəmiyyətdə Ana torpağın fonunda təbiətin qoynunda təsvir edir. Oxucuları hazır düsturla arxayın salmayaraq məsələnin həllini, işin nəticəsini, mətləbini onların öz öhdəsinə verir. Müəllifin qayəsini biz gah personajların qarşılıqlı münasibətindən, ünsiyyətindən, gah daxili monoloqlardan, gah lirik qəhrəmanın danışığından, gah da onun torpağa, insanlara, dünyaya xitablarından, müraciətlərindən öyrənirik. CƏLĠL MƏMMƏDQULUZADƏNĠN DĠL VƏ ÜSLUBĠ XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ Aslanova G.A. Sumqayıt Dövlət Universiteti Bədii üslubda mükəmməl əsər yaratmaq üçün ən əlverişli sözü və ifadəni tapıb işlətmək tələb olunur. Sənətkarın təsvir etdiyi obyektə necə münasibət bəslədiyini bildirmək üçün buna uyğun nitq hissələri seçilir. XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan ədəbi dillərinin yeni bir istiqamətdə inkişafı onun tərkibinə məişət üslubunun daxil olması ilə səciyyələnir. Cəlil Məmmədquluzadənin hekayələrinin dili və Müasir dilçiliyin aktual problemləri. 24-25 noyabr 2016–cı il 212 üslubu məişət üslubu əsasında yaranan ədəbi dilin örnəkləri kimi maraqlı və orijinal xüsusiyyətlərə malikdir. Yazıçının hekayələrində xalqımızın həyat tərzi, milli məişəti real boyalarla təsvir olunmuşdur. Əgər Xudayar bəy, Qurbanəli bəy və digər obrazların dili amirlik xüsusiyyətləri daşıyırsa, Məhəmmədhəsən əmi, Zeynəb, Novruzəli kimi surətlərin nitqində yalvarış, məzlumluq mənarları ifadə edən söz və ifadələr üstünlük təşkil edir. ―Qurbanəli bəy‖ hekayəsində aşağıdakı parçaya diqqət etsək, bu xüsusiyyətləri aydın görmək olar. ―Kərbalayı Qasım şişmiş gözlərini bərəldib girdi içəri. Ağası genə əlini xəncərin dəstəsinə aparıb dedi: −Kəblə Qasım mən səni öldürərəm! Qonaqlar genə gülüşdülər. Kərbalayı Qasım, əllərini döşünə qoyub alçaq səslə dedi: −Niyə başına dönüm, ağa?‖ ―Poçt qutusu‖ hekayəsində Novruzəlinin nitqi yalvarışlarla, onun yazıqlığını əks etdirən ifadələrlə doludur. Onun yalvarışları geniş üslubi imknaları ilə seçilir. Novruzəlinin xana müracəti konkret səciyyə daşıdığı üçün onun iç duyğularını parlaq şəkildə ifadə edir: ―Başına dolanım, xan, məni çövür balalarının başına, məni bağışla!... Heç ziyanı yoxdur, hələ ölmənəm, sağ qalaram, qulluq edərəm, əvəzi çıxar, bir qələtdir eləmişəm, ta neyləmək? İşdi belə oldu. Bunaların hamısı allahdandır. Gərək belə olaymış. Bağışla məni, xan. Mən ölənə kimi nökərəm sənə...‖ Göründüyü kimi, müəllif Novruzəlinin nitqində elə söz və ifadələrdən istifadə etmişdir ki, obrazın daxili aləmini onun danışıq üslubu mükəmməl şəkildə əks etdirir. Obrazların danışıq üslubunda fərdiləşdirmə C.Məmmədquluzadənin hekayələrində milli koloritin, canlı xalq danışıq dilinin təzahürü kimi maraq doğurur. Yazıçı ümümixalq dilinin zənginliklərinə bələd olduğu üçün hər sözdən yerli – yerində istifadə etməklə, bədii qayəni tutarlı, inandırıcı vasitələrlə oxuculara çatdıra bilir. Görkəmli dilçi Ağamusa Axundov ―Dil və üslub məsələləri‖ əsərində bu problemə toxunaraq yazır: ―Azərbaycan bədii dilində kinayə stili, yanıqlı gülüşün ifadə tərzi sözün əsl mənasında onun adı ilə bağlıdır.‖ Bir sıra məqamlarda alınma sözlər, lirik ifadələr, vulqarizmlər və s. Mirzə Cəlilin hekayəələrinə zəngin üslubi səciyyə daşıyır. Obrazın fərdi çizgilərinin özünəməxsusluğu, ―Quzu‖ hekayəsində Əziz xanın nökərinin danışıq üslubunda alınma sözlərlə, yığcam cümlələrlə özünü büruzə verir: ―Sabah yox, biri gün miravay pasrednik xana qonaq gələcək və urus həkiminin arvadı da gələcək və bunlardan savayı dəmir təpə pristavı da gələcək. Qulam xan da gələcək, Səfi xan da gələcək.‖ ―Qurbanəli bəy‖ hekayəsində də yazıçı obrazın danışığında rus dilindən Azərbaycan dilinə keçmiş sözlərdən istifadə etməklə maraqlı səhnələr yaradır, çox ustalıqla satira dilini məişət üslubunun əlvan çalarları ilə zənginləşdirir; Qurbanəli bəyin mənəvi dayazlığını əks etdirir. ―Bəy əyilib itin başını tumarladı və dedi: -Malades sobak və sonra qalxıb xanımı balkonda görüb çığırdı: -İzdrasti!‖ Əsərdə Qurbanəli bəyin daxili aləmi və zahiri portreti bu cür təsvilərlə vəhdət təşkil edir. C.Məmmədquluzadənin hekayələrinin üslubi xüsusiyyətlərindən danışarkən surətlərin nitqində müxtəlif məqamlarda işlənmiş qarğışlardan, söyüşlərdən, dualardan, bəddualardan, ayrıca bəhs etmək lazımdır. Bu cür nitq vasitələri yazıçının üslubuna bir canlılıq və şirinlik gətirir. Bir neçə örnəyə diqqət yetirməklə fikrimizi aydınlaşdıra bilərik: ― – Əvvəla, o İvanov müəllimin arvadının atasına lənət ki, mənim başıma bu qədər oyun açdı! Və ikinci, konsulun ölən arvadı da tünbətün olsun, qalan arvad da cəhənnəmə-gora getsin!‖ ― Konsulun arvadı‖. ― – Ədə, köpək oğlu köpək, mən sənin nəyindən qorxurdum‖ ― – A balam, sənin görüm ciyərin yansın!‖ ―(Buz)‖ ― – A kişi, sən İman Hüseyn, özünü dərgaha qoyma‖. ― – Ay xozeyin, səni and verirəm İncilə, bir mənə de görüm, o zəhrimarda nə ləzzət görübsünüz ki, yeyirsiniz?‖ ― – Qurban, Allah sənə lənət eləsin!‖ (―Usta Zeynal‖) Belə misalların sayını artırmaq da olar. Bu cür nümunələr göstərir ki, Cəlil Məmmədquluzadə ədəbi dilin bütün qatlarından sənətkarlıqla bəhrələnməklə digər janrlarda olduğu kimi, hekayə yaradıcılığında da özünəməxsus üslub formalaşdırmışdır. Müasir dilçiliyin aktual problemləri. 24-25 noyabr 2016–cı il 213 AġIQ ġENLĠYĠN DASTANLARININ SƏNƏTKARLIQ XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ Avtandil Ağbaba Sumqayıt Dövlət Universiteti Qədim tarixi-genetik kökləri, milli-etnik mədəniyyəti XIX əsrdə dastan yaradıcılığı sahəsində Aşıq Şenlik qədər davamlı bir xətlə yaşadan saz-söz sənətkarı tapmaq çətindir. Onun yaratdığı dastanların həm məzmun-mündəricəsi, həm ideya-bədii xüsusiyyətləri, həm də etik-estetik keyfiyyətləri belə bir mülahizə yürütməyə imkan verir. Aşıq öz qəhrəmanlarını hadisələrin təbii axarında təqdim və təsvir edərkən maraqlı poetik elementlərdən, əski dastançılığa məxsus təqdim –təsvir üsulundan istifadə edir. Salman bəyin portret cizgilərinə diqqət yetirək: ―Çinmaçin ölkəsində, paytaxt şəhərində, bir xəzinəyə malik hökmü ixtiyar sahibi, aləm əmrində müti, pək sahib kamal bir çağı huban, qəddi növcavan, cəngi qəhrəman hər bir mərifətdə mahir aləmdə nəzri bilinməz‖. Bu təsvir-təqdimdə Dədə Qorqud qəhrəmanlarının səciyyəvi cizgiləri özünü hiss etdirməkdədir. Ulaş oğlu Salur Qazanın portreti ilə Salman bəyin təqdim- təsvirindəki oxşarlıq milli-etnik düşüncənin qırılmaz ifadəsidir: ―Tulu quşun yavrısı, bizə miskin umudı, Amit soyının aslanı, Qaracuğun qaplanı, qonur atın iyəsi, xan Uruzun ağası, Bayındır xanın güyəgisi, Qalın Oğuzun dövləti, qalmış yigit arxası‖. Ayrı-ayrı dövrlərdə yaranmış bu təqdim-təsvirlərdə qəhrəmanın fiziki qüdrəti ilə mənəvi əzəməti vəhdət təşkil edir. Eyni sözləri Aşıq Şenliyin qadın qəhrəmanlarına da aid etmək olar. ―Lətif şah‖ dastanında Mehriban Sultanın gözəlliyi maraqlı poetik deyimlərlə təsvir olunmuşdur: Dü çeşmi afət, Müjgan herrat. Qılman nəzakət, Ətri məlahət. Buxaq əbiyat, Sinəsi seyhat. Zülfü zülumat, Cephi mahiyat, Mələk secehat, Bir bədir sifət, Dəhanı nəbat. Sözdən sözə, ifadədən ifadəyə keçdikcə Mehriban Sultanın portret cizgiləri tamamlanaraq dinləyicidə xoş ovqat yaradır. Oğlanın qıza aşiq olması səhnəsi bu xoş ovqata yeni bədii çalarlar əlavə edir. Lirik təsvir şən və yumoristik ifadələrlə çulğaşaraq həmin səhnənin bütöv mənzərəsini yaradır. ―Mehriban Sultanın iki məməsinin arasınnan bir eşq oxu rəddi bədən olub Lətif şahın iki qaşının arasına nə tövr dəydisə, Lətif şahın ağlı başınnan gedib dizi qırıq dəvə kimi dəvənin dizinin divinə düşdü‖. Salman bəyin Durnatel xanıma aşiq olması səhnəsi də maraqlı və yaddaqalandır. Bu səhnədə də qızın gözəlliyi Salman bəyin ağlını başından alır. Onun birdən-birə bihuş olub özündən getməsi bir tərəfdən eşq badəsinin – butanın nəticəsidirsə, digər tərəfdən məşuqənin dünyəvi gözəlliyi ilə bağlıdır. ―Durnatel xanımın hilal qaşdarının arasınnan bir eşq oxu rəddi bədən oluf, Salman bəyin sinə liqabınnan toxunuf, bədən aynasınnan müjgan verif çıxmağa başladı. Salman bəy bayğın tüşüf, pursa mütəkkə üzərinə baş qoyuf dünyadan bixəvər yatmaxda olsun‖. Sevgililərin bir-birinə qovuşması milli-regional koloritin, bölgə etnoqrafiyasının poetik səciyyəsini özündə əks etdirir. Bu cür epizodların təsviri Azərbaycan dastançılıq ənənəsində Aşıq Şenlik sənətkarlığının özünəməxsusluğunu göstərir: ―Sandal şana siyah telə, Şeyda bülbül qızılgülə, Mələz köynək qəddi-dala, Naxışkar bazubənd qulaş qola, Farsi lüğət imran dilə Yaşılbaş sona duru gölə, Gümüş kəmər incə belə, Ac arı çiçəyə, Müasir dilçiliyin aktual problemləri. 24-25 noyabr 2016–cı il 214 İqdır pambığa, Azərbaycan əri bozbaşa, Qars hamama, Ərdəhan qayışa Şörəyel lavaşa, Posof şinelə, Yerli xaşıla, Çıldır çeçilə, Dəvə qanqala, Tərəkəmə xəngələ Sarılan kimi sarıldılar‖ Zəngin etnoqrafik detalların poetik görüntüsündən yaranan lirik-yumoristik üslub, dolğun epitet və təşbehlər silsiləsi təhkiyə prosesinə orijinallıq gətirir və onu daha effektli edir. Məlumdur ki, folklorumuzun müxtəlif janrlarında milli adət-ənənələrin, xalqımızın məişət tərzinin, etnoqrafik mərasimlərin təsviri mühüm yer tutur. Belə mərasimlərdən biri də toy mərasimidir. Toyun keçirilməsi qədimdən bəri müxtəlif adətlərlə müşayiət olunmuşdur. Elçilik, nişan, xınayaxdı və sair törənlərlə yanaşı, gəlin köçən qıza cehiz verilməsi əski rituallarla bağlı olmuşdur və indi də bu adət özünü mühafizə etməkdədir. Prof. B.Abdulla mərasimlərdən bəhs edərkən ―digər ictimai hadisələrdən zənginliyi ilə fərqlənən toyların‖ xalqımızın məişət tarixini, etnoqrafik mədəniyyətini, mifik görüşlərini öyrənmək üçün zəngin bir mərasim olduğunu xüsusi qeyd edir. Alim toyun ayrı-ayrı mərhələlərinə, o cümlədən qıza cehiz verilməsi məsələsinə diqqət yetirərək yazır: ―Qızın rəfiqələri və qohumları, demək olar ki, hər axşam onlara yığışırlar. Qız üçün yorğan-döşək və digər məişət avadanlıqları hazırlayırlar‖. Bu baxımdan ―Lətif şah‖ dastanında bir epizodun üzərində dayanmağı vacib bilirik. Hindistan şahı öz qızı Mehriban Sultanla fars padşahının bacısı Əsmər xanıma qırx gün, qırx gecə toy çaldırıb onları Lətif şaha verdikdən sonra Əsmər Sultan qərib olduğu üçün ―cehizi ona nə istəsə, özü verəcəyini‖ vəd edir. Əsmər Sultanın Hindistan padşahından cehiz istəməsi milli-etnik adət-ənənənin bədii ifadəsi kimi diqqəti çəkir: Səxavət kanısan, şahım, Mənim mehrimə hər iş yaz. Ənam qıl xəzinəni əmlak, Mən beş desəm sən on beş yaz. Səksən köhlən qələmə al, Səksən nər dəvə, dörd yüz mal, Səksən top da kişmiri şal, Baş-başına yüz altmış yaz. Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində gəlinin cehizi ilə bağlı bir sıra mərasimlər keçirilir, mahnılar ifadə olunur. Naxçıvanda toyun sabahı bəy evinin adamları gəlinin başına toplaşaraq duvaqqapma mərasimi keçirir, xorla oxuyub gəlinin cehizinə xeyir-dua verirlər: Qızlar xoru: Gəlin gəldi nə gətdi? Aparıcı: Yorğanla döşək gətdi. Qızlar xoru: Yerində-yurdunda qayım-gədim olsun. Qızlar xoru: Gəlin gəldi nə gətdi? Aparıcı: Yaxşı qab-qacaq gətdi. Qızlar xoru: Dəsturxanı açıq, nehrəsi yağlı olsun. Qızlar xoru: Gəlin gəldi nə gətdi? Aparıcı: Özüylə ruzu gətdi Ayağı sayalı olsun. və s. Müasir dilçiliyin aktual problemləri. 24-25 noyabr 2016–cı il 215 Prof. E.Aslan xalq dastanlarının nəzm hissəsindən bəhs edərkən onu saz-söz sənətkarlarının yüksək ustalığı kimi qiymətləndirir: ―Aşıq Şenliyin ―Lətif şah‖ və ―Salman bəy‖ dastanlarında təsbit edilən və özəlliklə Şərqi Anadolu dastançılığında sıx istifadə olunan bu təsvirin şeir texnikası baxımından son dərəcə düzgün olduğu görünməkdədir‖. Yeri gəlmişkən xatırlatmaq yerinə düşər ki, Ağbaba-Çıldır aşıqlarının dastan repertuarı bu mühitin ən qədim ənənələrini, yaradıcılıq və ifaçılıq prinsiplərini əks etdirir. Biz fəslin ―Dastan repertuarı‖ bölməsində bu barədə ətraflı bəhs etdiyimizə görə, burada ifaçılıq və sənətkarlıq məsələləri ilə bağlı qısaca söhbət açmağı lazım bilirik. Bəllidir ki, məhəbbət dastanları bir qayda olaraq, ustadnamələrlə başlayıb duvaqqapma ilə bitir. Ağbaba-Çıldır aşıq mühitində də bu ənənə başqa şəkildə gözlənmişdir. Şərqi Anadolunun, o cümlədən Çıldır, Qars, Ərzurum aşıqlarının ifasında dastanlar bir qayda olaraq ―döşəmə‖ adlanan folklor mətnləri ilə başlanır. Prof. E.Aslanın anlatdığına görə, Aşıq Gülüstan (Aşıq Şenliyin şagirdi) ustadının dastanlarını aşağıdakı döşəmə ilə başlayırdı. ―Eşqi ixtilaf, zövq edək söhbət, seyri məşqulat, vəsfi hekayət, izzət iltifatnan, haqqı payınıza ifadə edim ki, göz ilə görməmişik. Amma bizdən əvvəlki ustadlardan dildən eşidib belə bəlləmişik‖. Ənənə və novatorluq, milli-məhəlli, regional xüsusiyyətlər və s. məsələlər Aşıq Şenliyin dastanlarında canlı xalq danışıq dilinin incə deyimlərində özünü büruzə verir. Ağbaba-Çıldır camaatının leksikasına daxil olan sözlər (yeznə, qada, hancarı, haqos, ürcah və s.), müxtəlif etnoqrafik cizgilər Aşıq Şenliyin dastanlarının regional özəlliklərini xeyli gücləndirir. Bu cəhət Azərbaycan folklor arealı üçün xarakterik olan söz və ifadələrdə obrazlı inikasını tapır. ―Gülşahın nur topu kimi bir oğlu oldu‖, ―düşdülər şəhərə elə bir cadugər tapdılar ki, iman dağarcığına bir fisgə (çırtma) vursan tozu göyə çıxar‖, ―üç yüz altmış damarı od tutub yanmağa başladı‖, ―ac qurd qoyuna girən kimi Tehran şahın qoşununa daldı‖, ―payız xəzəli kimi titrəməyə başladı‖, ―yeddi yerdən dizinin qələmi qırıldı‖ və s. ifadələr buna nümunə ola bilər. RƏSUL RZA “ÖMÜRDƏN SƏHĠFƏLƏR” ġEĠRĠNDƏ ERMƏNĠ SEPARATĠZMĠNĠN SƏTĠRALTI TƏNQĠDĠ Bayramova G.A. Sumqayıt Dövlət Universiteti Uydurma sosialist beynəlmiləlçiliyinin tuğyan etdiyi bir zamanda da Rəsul Rza milli-mənəvi dəyərlər yüksək qiymətləndirməklə yanaşı, tarixi hadisələri də yaxşı bilirdi. Həmin illərdə, yəni 60-cı illərdə erməni yazıçı şair və dramaturqları türklərə qarşı hər cür yalan və iftira uyduraraq müxtəlif uydurma əsərlər çap etdirir, kinolar çəkir və teatr tamaşaları hazırlayırdılar. İş o yerə çatmışdır ki, erməni rəhbərliyi 1965-ci ilin qışında - 25 fevralda türklərin, eləcə də azərbaycanlıların qatı düşməni olan cəllad Andranik Ozanyanın (soyada bax Ozan) anadan olmasının 100, uydurma ―erməni soyqırımı‖nın 50 illiyini rəsmi şəkildə İrəvanda qeyd etməyə nail oldular. O dövrün canlı şahidləri, əsrin əvvəlindəki erməni terrorundan əziyyət çəkən ailələrin nümayəndələri Naxçıvan, Gəncə və Ermənistanın müxtəlif rayonlarından Moskva və İrəvana şikayət məktubları yazaraq Andranikin kim olduğunu açıqlayır, tarixi faktlarla göstərirdilər. Amma bu haqlı şikayətlərə baxan yox idi. Kim idi bu Andranik? 1914-1920-ci illərdə Türkiyədə- Anadoluda, Zəngəzur və Naxçıvanda günahsız insanları - azərbaycanlıları soyqırıma məruz qoyan, eləcə də öz xalqının faciəsinə səbəb olan bu qaniçən cəllad 20-ci illərdə xaricə qaçmış Fransa, İngiltərə və Amerikada yaşamışdır. 1927-ci ildə yenidən Fransaya qayıdaraq orada ölmüşdür. Erməni diasporu onu Per-Laşez qəbirstanlığında dəfn edərək qəbri üstünə at üstündə heykəlini qoymuşlar. İrəvanda Andranikin 50 illik yubileyi keçirilən ərəfədə, yəni 1965-ci ildə Rəsul Rza Parisdə imiş. Per- Laşez qəbirstanlığında dəfn olunan məşhur yazıçı və şairlərin qəbirlərini ziyarət edirmiş. O, orada qaniçən Andranikin at üstündə nəhəng heykəlini görüb təcüblənir və bu üzdəniraq heykələ oradaca bir şeir ―həsr‖ edir: Həmin şeir 1965-ci ildə ―Ömürdən səhifələr‖ başlığı altında ―Azərbaycan‖ jurnalının 9 sayında dərc olunur: Per-Laşez! Kommunarlar divarı, Hörmətlə açıram başımı, .... O kimdir?At üstündə: Kimə oxşayır....Allah! Kimə? Müasir dilçiliyin aktual problemləri. 24-25 noyabr 2016–cı il 216 Elə bil ki qaba bir əl toxunur İncə simə Gözlərimdə canlanır Naxçıvanın Arazı. Söndürülmüş ocaqlar! Əbədi susdurulmuş uşaqlar! Min-min azı. Bağırmaq istəyirəm Hardan gəldi bura Bu dələduz, Daşa dönmüş daş ürəkli quduz! Şeirdə konkret olaraq qaniçən, cəllad Andranikin adı çəkilmir. Amma şerin məzmununda ifadə olunan sətiraltı məna hədəfin kimə yönəldiyini aşkara çıxarır. Ermənistanın ozamankı rəhbərliyi və Yazıçılar İttifaqı ciddi cəhdlə bu işə qarışsalar da heç bir faydası olmur. Çünki deyilən deyilmiş, Andranikin əsil cinayətkar siması üzə çıxarılmışdır. Bunu o dövrdə hər şair, hər yazıçı deyə bilməzdi, amma Rəsul Rza yazıçı manerası ilə Andranikin kim olduğunu deyə bilmişdir. Ayrı-ayrı şeirlərində də Rəsul Rza insanlığın və bütövlükdə bəşəriyyətin düçar olduğu müsibət və faciələri doğuran səbəbləri araşdırmaq üçün dünya miqyasında tanınmış filosofları, fikir və düşüncə sahiblərini xəyali olaraq poetik mətnin aparıcı obrazları səviyyəsində təqdim etməsi, onlarla mühakimə və debatlardan hasil olan nəticələrin şeirin əsas ideya və qayəsi kimi səsləndirməsi də xüsusi üsul və vasitələrlə gerçəkləşir. Bununla da şeir boyu qabardılan ictimai mətləblərin onların dili ilə çatdırılması da mətnaltı yazıçı manerasının bir nümunəsi kimi nəzərə çarpır. XARĠCĠ DĠLĠN MƏNĠMSƏNĠLMƏSĠ ZAMANI SĠNONĠMĠK CƏRGƏDƏKĠ Yüklə 7,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|