AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
187 
 
 
 
THE HĠSTORY OF THE ENGLĠSH LANGUAGE 
Safarova S.Q. 
Sumgait State University 
 
The history of the English language begins around A.D. 449 when there Germanic tribes-the Angels, 
the Saxons, and the jutes-began to invade and conquer the people of the British Isles. Collectively known as 
the Anglo-Saxons, these tribes sailed to Britain from what is now northern Germany and southern Denmark. 
They spoke closely related dialects of West Germanic, a German-like language. 
At  the  time  of  these  invasions,  the  people  of  Britain  spoke  a  Celtic  language.  The  Anglo-Saxons, 
however, established such complete domination over the country that almost no words of Celtic origin dating 
from this period are found in English.  
Over time, the dialects of the Angles, the Saxons, and the Jutes blended, and the people began to call 
their language Englisc (now spelled English), which means ―the language of the Angels.‖ This first stage in 
the history of English-called Old English-lasted until about 1100. The second stage is Middle English, which 
lasted from about 1500. Modern English, the language used today, began around 1500. 
Most  of  the  prepositions,  pronouns,  and  simple  verbs  that  are  used  today  come  directly  from  Old 
English. The basic Old English vocabulary is also the source of many of our most frequently used common 
nouns: 
  ham-home 
 
panc-thanks 
 
cu-cow   
 
cild-child 
  leaf-leaf 
 
sae-sea  
 
treow-tree 
             hors-horse 
  faedr-father 
 
fyr-fire  
 
wif-wife 
 
 
hus-house 
  modor-mother   
lif-life   
 
fisc-fish 
 
 
mann-man 
A limited vocabulary is useful only for describing simple common ideas. The Anglo-Saxons and their 
English  descendants,  however,  had  more  complex  thoughts,  which  required  more  sophisticated  words. 
Invasions,  trade,  exploration,  colonization,  and  immigration  gave  the  Anglo-Saxons  ready  access  to  a 
treasure  trove  of    foreign  words.  The  arrival  of  Christianity,  the  Viking  invasions,  and  the  conquest  of 
England by the Norman French brought a multitude of new words into the English vocabulary. 
When  Christianity  came  to  England  in  the  late  sixth  century  A.D.,  it  influenced  the  development  of 
English  in  two  ways.  First,  missionaries  brought  with  them  the  Bible,  a  book  rich  with  expressive  Latin, 
Greek, Hebrew, and Asian words.  
Second,  Christianity  opened  the  doors  of  literacy  for  the  Anglo-Saxon  people.  Before  Christianity 
arrived,  few  Anglo-Saxons  could  read  or  write.  Missionaries  strongly  encouraged  education  by  building 
monasteries and schools across the countryside. In doing so, they laid a solid cultural foundation upon which 
the English language has grown and has prospered. 
The Vikings invaded England between A.D. 750 and 1050 and introduced the Anglo-Saxons to their 
language,  Old  Norse.  Because  Old  Norse  and  Old  English  shared  a  common  Germanic  heritage,  the  two 
languages  blended  easily.  From  this  period  more  than  nine  hundred  Old  Norse  words  have  derivatives  in 
common use today. 
The Rise of Middle English 
The  Anglo-Saxon  period  came  to  an  end  in  1066  after  William,  the  Duke  of  Normandy,  conquered 
England. For the next three hundred years, French language, literature, and culture permeated the life of the 
aristocracy in England. This period of the English language is known as Middle English. 
The French domination of the government and the upper social classes left a legacy of words linked to 
power, wealth, and society. Here are some words taken from the French in the Middle English  period. 
The ruling French could converse as easily in Latin as they could in their own language. Ultimately, 
hundreds  of  Latin  words  worked  their  way  into  the  English  vocabulary.  History,  divide,  literature,  scribe, 
genius, interrupt, necessary, polite, nervous, and  picture all come from Latin through the French. 
The Effect of Travel and Trade. 
Beginning about 1400 and lasting through the 1600s, travel and trade flourished between Britain and 
nearly every other coastal country around the world. Merchant sailors collected strange, unfamiliar words on 
their  voyages  to  distant  lands.  From  Italy  they  gathered  traffic,  ballot,  and  carnival.  Scandinavia  offered 
pickle, groove, luck,  and yacht.  Persia exported tiara and arsenic, and Arabia contributed  almanac, cotton, 
lemon, and syrup. 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
188 
 
 
Although most of these words seem perfectly ordinary to us, the English must have found them as odd 
and exotic as the words video, beatnik, skateboard, and movie sounded when first used in modern English. 
English in North America 
For the first thousand years of its history, the English language remained confined to a very small area 
of the  world.  In  the 1500s,  however,  England  began a  period  of  exploration  and  expansion that  eventually 
carried  the  English  language  to  North  America,  Africa,  Asia,  and  Australia. The  native  languages  of  these 
places, in turn, contributed to the English vocabulary. The Caribbean words canoe, hammock, hurricane, and 
potato first appeared in English in 1555. In 1604 words like chocolate and tomato arrived in North America. 
Both these words come from Hahuatl, an Aztec language of Central America. 
English in the Future.  
The  English language  is  alive  and  growing  rapidly.  Scientists,  politicians,  astronauts, rock  stars,  and 
television  writers  make  the  language  what  it  is.  Every  time  we  speak,  we  help  to  shape  and  shift  the 
meanings of words. We learn new words, and we pass them on to others. We make up words, and some of 
them are useful enough to catch on. In  years to come, the English language will grow to be an even  more 
powerful tool of communication than I it is today. 
 
 
XIZIR ANTROPONĠMĠ HAQQINDA 
Soltanov M.C. 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti 
 
 
Aşıq  poeziyasındakı  maraqlı  antroponimik  vahidlərdən  biri  mifik  anlamlı  Xızır  xüsusi  dil  vahididir. 
Aşıq yaradıcılığında tez-tez bu xüsusi ada rast gəlmək olur. Məsələn: 
Bir yanım borandı, bir yanım duman, 
Qalmışam piyada, halım çox yaman, 
Yetiş imdadıma, Xızır, əlaman, 
Qəribəm, vətənə sən yetir məni.  
                     («Aşıq Qərib» dastanından) 
Qurban deyər: yarsız günə gün dəmən, 
Xızrə yetər ləblərindən gündəmən, 
Ziyarətin hüsnə varan gündə mən, 
Tamam günlərimiz ay adinnədir?  
                                 (Məlikballı Qurbani) 
O gün idi, zərrəsindən ay oldu, 
O ümmandı, qətrəsindən çay oldu, 
Xızır idi, bu dünyada hey oldu, 
Cəbrayıldı, ona qəbir qazar, hey!  
                                      (Dollu Mustafa) 
İsgəndər atlandı, çıxdı zulmatdan, 
Qasım, Xızr içdi abi-həyatdan, 
Bəhs düşsə igiddən, qılıncdan, atdan, 
Süfrəni hamsınnan kübar deyərlər.  
                                         (Xəstə Qasım) 
Qış çiləsi Xıdır İlyas gələndə, 
Hərlənər gərdişi, ay elər qıj-qıj. 
Qar selə dönəndə, yaz açılanda,  
Şaqqıldar leysanı, ay elər qıj-qıj.  
                       (Aşıq Hüseyn Şəmkirli) 
Xızır/Xızr xüsusi adı tarixi nöqteyi-nəzərdən əfsanəvi İlyas peyğəmbərin ləqəbidir. Dirilik çeşməsini 
tapıb suyundan içməklə guya əbədi həyat qazanmış bu peyğəmbər böyük sürətlə hərəkət edir, qeybdən zühur 
edərək  səhralarda  azanlara,  dara  düşənlərə  əl  yetirir,  kömək  edir.  Bu  xüsusi  ad  həm  də  klassik 
ədəbiyyatımızda  əbədi  həyat,  yaşıllıq,  daimi  dirilik,  xeyirxahlıq  rəmzi  kimi  metaforik  səviyyədə  çox  işlək 
olan  əfsanəvi  antroponimdir.  Qədim  rəvayətlərdən  birində  deyilir  ki,  Xızır  peyğəmbər  zülmətdə  dirilik 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
189 
 
 
suyunu axtarıb tapır və həmin sudan içməklə əbədi ömür qazanır. Başqa bir rəvayətdə isə göstərilir ki, Xızır 
zülmət dünyasına İsgəndərlə birlikdə gedir və onlar iki bulağa rast gəlirlər. Bunlardan biri şəffaf sulu şahanə 
bulaq,  digəri  isə  adi  su  təsiri  bağışlayan  sadə  bir  bulaq  olur.  İsgəndər  şahanə  bulağın  görkəminə  əsaslanıb 
onu  dirilik  suyu  hesab  edir  və  həmin  sudan  içir, Xızır  isə  adi  bulaq  suyu  ilə  kifayətlənməli olur.  Sonradan 
məlum olur ki, dirilik suyu məhz Xızırın içdiyi adi bulaq suyudur. 
Xızır  antroponiminin  ilkin  əsasında  Xıdır  sözü  dayanır.  Xıdır  xüsusi  adı  hal-hazırda  da  Azərbaycan 
antroponimik sistemində kişi adı kimi işlənməkdədir. Bu xüsusi ad hərfi mənada «yaşıl, yaşıllıq» anlamlarını 
ifadə edir, məcazi mənada isə «dada yetişən, köməyə gələn» deməkdir.  
Bu adı ilk daşıyan mifik şəxsiyyət isə Xıdır İlyasdır, nağıllarda Xıdır Nəbi də adlandırılır.  
Xızır  antroponiminə  ilk  dəfə  şifahi  xalq  ədəbiyyatında  möhtəşəm  abidəmiz  sayılan  «Kitabi-Dədə 
Qorqud» eposunda rast gəlirik. «Dirsə xan oğlu Buğacın boyu»nda öz atası tərəfindən oxlanmış Buğacı Xızır 
xilas edib ona məlhəm göstərir:  
«Oğlan yenə dedi: «Ana, ağlama, qorxma, bu yaradan mənə ölüm yoxdur. Boz atlı Xızır yanıma gəldi, 
üç  dəfə  yaramın  üstündə  əl  gəzdirdi.  «Bu  yaradan  sənə  ölüm  yoxdur.  Dağ  çiçəyi  ilə  anan  südü  sənə 
dərmandır», - dedi».  
Klassik  ədəbiyyatımızda  isə  ilk  dəfə  dahi  şairimiz  Nizami  bu  adı  Xızır  şəklində  qəbul  etmiş  və 
İlyasdan ayırmışdır. Qeyd etməliyik ki, bu fərqləndirmə heç də səbəbsiz deyildir. Xızır türkdilli xalqların, o 
cümlədən azərbaycanlıların mifologiyası ilə əlaqədar mifik bir kultdur, xüsusi addır. Hətta bəzi rəvayətlərə 
görə Xıdır İlyas da Xızır ilə zülmətə getmiş, dirilik suyundan içmiş, indi də guya Xızır quruda, Xıdır İlyas isə 
suda  yaşayır.  Təsadüfi  deyil  ki,  M.Seyidov,  Ə.Fərzəliyev  və  başqaları  da  Xızır  sözünü  sırf  Azərbaycan 
mifoloji kultuna aid etmiş, sözün etimoloji mənasını da məhz Azərbaycan (türk) dili əsasında şərh etməyə 
çalışmışlar. Bu təşəbbüs ilkin olaraq M.Seyidov tərəfindən irəli sürülmüş, sonra ayrı-ayrı alimlər tərəfindən 
davam etdirilmişdir. M.Seyidov Xızır antroponimini iki komponent  - xız və ır hissələri əsasında izah edir, 
xız  sözünü  «istilik,  hərarət»,  ır  hissəsini  isə  «ər,  kişi»  anlamlarında  qəbul  edərək  Xızır  antroponimini 
atəşpərəstliklə,  odla,  atəşlə  bağlayır.  Deyilənləri  yekunlaşdıraraq  biz  də  belə  fikirləşirik  ki,  M.Seyidovun 
dediyi  kimi,  Xızır  təmiz  Azərbaycan  sözüdür  və  xalqımızın  mifik  təfəkkürü,  milli  təbiəti  ilə,  Odlar  yurdu 
Vətənimizlə bağlı milli onomastik vahiddir. 
Verilən  fikirlərlə  müəyyən  qədər  razılaşsaq  da,  bunlara  belə  bir  fikir  əlavə  etmək  istərdik  ki,  bizcə, 
Xızır onomastik vahidi konkret şəxs adı kimi meydana çıxmamış, «həmişəyaşar» anlamında mövhumi-mifik 
ləqəb kimi yaranmış və İlyas sözünün əvvəlinə artırılmışdır.  
Xızır İlyas və Xıdır Nəbi onomastik vahidləri də eyni olmayıb ayrı-ayrı mifik-əfsanəvi şəxsləri bildirən 
adlardır. Bəzən aşıq yaradıcılığında bunlar ayrı-ayrı antroponimlər kimi yanaşı da işlənir: 
Xızır İlyas, Xıdır Nəbi hər ildə, 
On gün qonağımsan qışda, çilədə. 
Yarma, qorğa, qovudun da gətir, gəl, 
Sən gələndə şad xəbərlər gətir, gəl.  
                                             (Zəki İslam) 
Bakı şəhərindən 80 km. şimalda Beşbarmaq adlı dağ vardır ki, xalq arasında bu dağa Xıdırzində adı 
verilmişdir  və  həmin  dağ  ziyarətgah  hesab  olunur.  Burada  böyük  bir  ərazidə  andiçmə  məqamında 
«Xıdırzində  baba  haqqı»  ifadəsi  işlədilir.  Xıdırzində  onomastik  vahidinin  birinci  hissəsi  olan  Xıdır 
komponenti Xızır sözünün bir şəklidir, ikinci «zində»  komponenti isə tat dilli vahid olub, «diri»  mənasını 
ifadə  edir.  Deməli,  Xıdırzində  -  «Diri  Xıdır»  mənasını  daşıyır.  Əlavə  olaraq  bir  cəhəti  qeyd  etməliyik  ki, 
Beşbarmaq dağı ilə paralel olaraq Xəzər dənizinin sahilə yaxın hissəsində də ada şəkilli bir dağ vardır ki, bu 
da yaxın ərazi əhalisi içərisində əfsanənin yaranmasına səbəb olmuşdur. Həmin əfsanəyə görə, Xıdır İlyasla 
Xıdır  Nəbi  qardaş  olmuşlar.  Xıdır  İlyas  namaz  qılmaq  üçün  kiçik  qardaş  Xıdır  Nəbini  su  gətirməyə 
göndərmiş, o isə dənizdə çimməyə başlamış, suyu gətirib çıxarmamışdır. Böyük qardaş Xıdır İlyas namazını 
qıla  bilməmiş  və  qardaşının  ardınca:  «Səni  görüm  elə  orda  qalasan»  -    demişdir.  Beləliklə  də,  Xıdır  Nəbi 
dənizdə qalmışdır.  
 
 
 
 
 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
190 
 
 
 
ġĠRVAN AREALININ DĠALEKT VƏ ġĠVƏLƏRĠNĠN LEKSĠK-SEMANTĠK XÜSUSĠYYƏTLƏRĠ  
(OMONĠM VƏ SĠNONĠMLƏR) 
Şükürova S.F. 
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti (Şamaxı filialı) 
 
Leksik-semantik  xüsusiyyətlərinə  görə  Şirvan  arealının  dialekt  və  şivələri  ədəbi  dildən  fərqlənir.  Bu 
fərqlilik leksik tərkibin əsas hissəsini təşkil edən omonim və sinonimlərdə daha  çox özünü göstərir.  
Şirvan  arealının  dialekt  və  şivələrinə  məxsus  leksikasında  rast  gəlinən  omonim  və  sinonimlərin 
özünəməxsusluğu  onların  ifadə  etdiyi  mənasında  və  formaca  ədəbi  dildəki  variantlarından  köklü  şəkildə 
fərqlənməsindədir.  
Omonimlər  yazılışına  və  tələffüzünə  görə  eyni,  mənaca  müxtəlif  sözlərdir.  Omonimliyin  bu  əsas 
xüsusiyyəti  dialektdə  də  özünü  qoruyub  saxlayır.  Omonimlik  həm  ədəbi  dillə dialekt  sözlər arasında,  həm 
müxtəlif  dialektlərə  məxsus  leksikada,  eləcə  də  eyni  arealın  dialekt  və  şivələrinin  lüğət  tərkibində  özünü 
birüzə verir. 
Şirvan  arealının  dialekt  və  şivələrinə  aid  leksikada  müşahidə  edilən  omonimləri  aşağıdakı  kimi 
qruplaşdırmaq olar: 
1.  Dialekt  səciyyəli  omonimlər.  Bu  cür  omonimlər  eyni  dialektə  məxsus  lüğət  tərkibində  işlədilən 
omonimlərdir və bunlar üstünlük təşkil edir. 
Cılfır – 1. Bərk, sürətlə qaçan at. 2. Səbirsiz, tez özündən çıxan adam.  
Qımzanmağ – 1. Utanmaq. 2. Tərpənmək. 
2.  Alınma  sözlər  hesabına  əmələ  gələn  omonimlər.    Alınma  sözlərlə  omonimlik  təşkil  edən  dialekt 
sözlərə az da olsa, təsadüf edilir. 
Bar- 1. Suyun və ya ərzağın kənarlarında əmələ gələn kif. Suyun üssi barranıb. 2. Dodaqların ətrafında 
olan yara. Ağzı:n qırağların bar tutıb. 
3.  Dialektlərarası  omonimlər.  Eyni  fonetik  tərkibə  malik  olub  fərqli  mənalar  ifadə  edən  belə  sözlərə 
dilin  müxtəlif  dialektlərində  rast  gəlinir.  Qeyd    edilən  nümunələr  həm  eyni  dialekt  daxilində,  həm  də 
dialektlərarası omonimlər kimi işlənir.  
Qıra  –  1.Təndirdən  çörək  çəkmək  üçün  istifadə  edilən  məişət  əşyası.  Qıranı  vər,  nənəm  əppəyi 
təndirdən  çəksün.    2.  Balıq  tutmaq  üçün  qarmaq.    Balığ  tutmağçun  qıra  lazımdı.  3.  Asqı,  paltarasılan. 
Paltarrarı qıradan as, yerin üssünə yığma. 
Bu söz Qazax, Zəngilan, Naxçıvan, Ordubad dialektlərində ―yetişməmiş qovun‖ mənasında da işlənir. 
Dingə  -  1.  Başa  bağlanan  dəsmal  forması.  Xəmir  eliyəndə  yaylığı  başına  dingə  elə.    2.  Hündür  yer, 
təpə. O:ların öyü dingədədi. 3. Kənd arasında camaatın yığışıb söhbət etdiyi yer. Dingədə otırıb sö:bət eliyir 
uşağlarnan. 
Dingə sözü Şəmkir şivəsində ―kəsilmiş ağacın kötüyü‖ mənasını ifadə edir. 
Sinonimlər  yazılışca  müxtəlif,  mənaca  yaxın  və  ya  eyni  olan  sözlərdir.  Şirvan  arealının  dialekt  və 
şivələrindən  toplanılan  sinonimlər  ədəbi  dildən fərqlənir.  Mənsub  olduğu  nitq  hissələrinə  görə  sinonimləri 
aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar.  
1.İsimlərdən ibarət sinonimlər: su qabı – gəlgəl – satılca – qapçağ; zülm - cürüm - əcir; paltar asmaq 
üçün ip - ciyə - sərgi; tünlük - yığnağ – mərə. 
2.  Sifətlərdən  ibarət  sinonimlər:  yüngülxasiyyətli  –  dəligimbır  –  dahdingil  –  dılbıc  –  diringiş; 
adamayovuşmaz – qılbız – birouz – qarayoşmağ – do:dağ – mızı; yekəpər – göhman – dazal – dərzəmbal – 
dəvədəlləy;  
3. Zərflərdən ibarət sinonimlər: bir az – bir haycən – bir ho:r; bütünlüklə - elcarı – elliy; dəfə - dönüş 
– oturum. 
4. Feillərdən ibarət sinonimlər: tərpənmək - qıypınmağ – qımzanmağ; seçmək - sonalamağ – sağmal-
subay eləməy; yola verməmək - qoparasın götürməy – bırınnamağ;  
Şirvan  arealının  dialekt  və  şivələrinin  leksikasının  araşdırılması  Azərbaycan  ədəbi  dilindəki  bir  sıra 
sözlərin leksik-semantik xüsusiyyətlərinin aşkara çıxarılması baxımından faydalıdır.  

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
191 
 
 
 
CƏNUBĠ QAFQAZIN ORONĠMĠYASI 
Tağıyeva  R.İ. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Cənubi Qafqaza Azərbaycan türklərinin toplu yaşadıqları bir məkan olmuşdur. Ona görə də burada hər 
bir coğrafi obyektin Azərbaycan, eləcə də türk dilində öz adı olmuşdur. Bu çoxluğun nəticəsi olaraq torpağın 
yaddaşı olan toponimlərin türk qatı yaranmışdır. Bu toponimlər əsasən Azərbaycan dilinin fonetik, leksik və 
qrammatik qayda-qanunları əsasında formalaşmış, torpağın yaddaşına çevrilmişdir. 
XIX  əsrin  əvvələrindən  başlayaraq  çar  Rusiyasının  Şimali,  həm  də  Cənubi  Qafqazı  ələ  keçirmək 
siyasətindən  biri  də  o  idi  ki,  Cənubi  Qafqazda  əhalinin  etnik  tərkibini  dəyişdirsin.  Yəni  azərbaycanlıların 
sayını  azaltsın.  Beləliklə,  Rusiya-İran  (1828)  və  Osmanlı  Türkiyəsi  ilə  Rusiya  (1829)  arasında  olan 
savaşlarda  hərbi-siyasi  vəziyyətdən  istifadə  edən  car  hökuməti  İran  və  Türkiyənin  ucqarlarından  erməni, 
aysari,  yunan  və  yezdi  kürdləri  gətirdərək  Azərbaycan  türklərinin  toplu  yaşadıqları  İrəvan,  Tiflis,  Şamaxı, 
Gəncə  şəhərləri  və  həmin  qəzaların  şəhərətrafı  kəndlərində,  eləcə  də  kəndlərin    məhsuldar  torpaqlarında 
yerləşdirmişlər.  Sonrakı  illərdə  də  (1878,  1918,  1920)  bu  yerləşdirmələr  davam  etdirilmişdir.  Beləliklə, 
Qafqazın avtoxton əhalisi olan azərbaycanlılar zaman-zaman öz yurdunda qaçqına çevrilmiş, deportasiya və 
soyqırımına məruz qalmışlar. Sovetlər birliyi dövründə də 1948-ci ildə Qərbi Azərbaycandan ―köçürmə‖ adı 
ilə  azərbaycanlılar  Kür-Araz  ovalığına  deportasiya  olunmuş,  onların  yaşadıqları  kəndlərə  yenə  də,  Suriya, 
İran, Türkiyə və İrandan aldadılıb gətirilən erməniləri yerləşdirmişlər. 1988-ci ilin sonunda 260 mindən çox 
axırıncı azərbaycanlılar  Qərbi  Azərbaycandan,  daha  sonra 1  milyondan  çox  azərbaycanlı  Qarabağ  və  ətraf 
rayonlardan yenə də ermənilərin terrorçu hərəkətləri nəticəsində qaçqın vəziyyətində yaşayır. 
Dünya  ölkələri  ikili  standartlarla  ermənilərin  torpaq  iddiasına  1990-cı  ildən  başlayan  terrorçu 
hərəkətlərinə göz yumur, bəzən də onlara bəraət qazandırırlar.  
Bir çox halda erməni, həm də gürcü alimləri Cənubi Qafqaza erməni, yunan, aysarı və yezdi kürdlərin 
gəlmə  olduqlarını  təkzib  edirlər.  Halbuki  rus  hərbi  sənədlərində  Cənubi  Qafqaza  erməni,aysori,  yezdi  kürd 
və yunanların  haradan, neçənci illərdə gəldikləri haqqında yetərincə məlumat var. K.Qan, İ.Şavrov, İ.Sopen 
və digərlərinin araşdırmalarında ermənilərin Cənubi Qafqaza gəlmə olduqları dəfələrlə qeyd olunur. Erməni 
statistiki  Z.Korkodyan,  T.Akopyan,  T.Baxşıyan,  O.Bagramyan  və  digərləri  öz  tədqiqatlarında  ermənilərin 
neçənci  illərdə  haradan,  haraya  neçə  ailənin  gəldiyini  etiraf  edirlər.  Erməni    dilində  olan  lüğətlərdə  də  bu 
faktlar vardır. 
Onlar  tarixi  ədalətsizlikləri  nə  qədər  ört-basdır  etsələr  də,    Cənubi  Qafqazıda  kimlərin  daha  çox 
yaşadıqlarını öyrənmək istəyiriksə, 1903-cü ildə Tiflis hərbi dairəsinin baş qərargahı tərəfindən hazırlanmış 
məxfi xəritəyə baxmaq kifayətdir. Erməni, gürcü, rus alimlərinin saxta və elmsiz iddialarını bu xəritə alt-üst 
edir.  Xəritədə  quberniya  və  qərarlar  üzrə  qeyd  edilən  kartoqrafik  adlara  nəzər  salıb  bugünkü  Ermənistan, 
həm də Gürcüstanın müasir xəritələri ilə müqayisə etsək, görərik ki, hər iki respublikada  türk mənşəli adlara 
divan  tutulmuşdur.  Həm  oykonimlər  (yaşayış  məntəqəsi  adları),    həm  oronimlər  (relyef  adları),  həm  də 
hidronimlərə (su mənbəyi adları) ərazi ilə heç bir etnik bağlılığı olmayan uydurma adlar vermişlər. 
Göstərilən  xəritə  1903-cü  ilin  inzibati-ərazi  bölgüsünə  aid    quberniyalar  üzrə  tərtib  edilmişdir. 
Yelizavetapol quberniyasını Cavanşir, Qaryagin, Zəngəzur, Şuşa, Qazax qəzalarını, Bakı quberniyasını Ərəş, 
Göyçay, Şamaxı, Quba, Nuxa və Cavad qəzalarını; İrəvan quberniyasının İrəvan, Aleksandrapol (Gumru), 
Şərur-Dərə  Əlyəz,  Naxçıvan,  Yeni  Bayazid  (Göyçə),  Ückilsə  (Ecmiadrin)  və  Sürməli  qəzarları,  Tifilis 
quberniyası Tiflis, Axırkələk, Borçalı, Şırnaq qəzaları, Zaqatala və Samur dairələrini əhatə edir. Göstərilən 
tarixi  ərazilərin  toponimiyasının  etno-linqvistik  təhlilini  aparmaq,  bütövlükdə  azərbaycanlıların  tarixi-etnik 
ərazilərinin  öyrənilməsi  azərbaycanşunaslıq  üçün  gərəkli  və  lazımlıdır.  Göstərilən  hər  iki  respublikada  
toponimik adların çoxu yeni xəritələrdə yoxdur və ya uydurma toronimlərlə əvəz edilmişdir. Bunlardan bir 
neçəsinə diqqət edək: 
Xəritədə  strateji  obyekt  kimi  dağ  adları  daha  qabarıq  verilmişdir.  Orada  qeyd  olunan  dağ  adları-
oronimlər  müxtəlif  apelyativlərdən  törənmişdir.  Həmin  apelyativlərə  görə  oronimləri  belə  qruplaşdırmaq 
mümkündür 
1.
 
Etnik mənşəli tayfa, nəsil adlarından törənən etnooronimlər: 
Babadağ, Şahdağ (Quba), Boz Abdal; (Çobandağ) (Sığ), Gəlinqaya (Cav), Şıxyurd (Zəng), Seyidyurd 
(Şam), Pirseyid (Nux), Qırxqız (Cav), Qazanlı, Qırıxlı (Cav), Qaraulcu (Qaz), Şörəyel düzü (İrəv), Şirak çölü 
(Sığ) 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
192 
 
 
2.
 
Şəxs adlarından törənən antropooronimlər 
Böyük  Əbül,  Kiçik  Əbül  (Axır),  Tej  Əhməd  (Pəmb.),  Murad  təpə  (Şər.),  Pəricınqıl  (Zəng),  Məlik 
Həmid (Şam.), Can Qulu (Şuşa), Şah Hüseyn, Məmməd bəy (Car) 
3.
 
Fitonimlərdən və zoonimlərdən törənən fitooronim və zooronimlər: 
Yemlikli  (Borc),  Söyüdlü  (İr.),  Buğdatəpə  (Göyçə);  Ley  (Borç),  Samsar  (Axır),  Ceyran  çöl  (Siğ), 
Xoruzlu (Lən.), Qaraqurd (Nax.), Qaraquş təpəsi (Lən). 
Cənubi Qafqaz relyef müxtəlifliyi ilə seçilir. Burada yüksələn və alçalan dağ silsilələri, bəzən də təpəli 
düzənliklər,  dərin  dərələr  şiş  və  sıldırım  qayalıqları,  kəskin  yoxuş  və  enişlər,  dağ  çaylarının  əsrlər  boyu 
açdığı  dərin  kanyonlar,  uçurumlu    yarğanlar  və  s.  şimaldan  Cənuba,  Qərbdən    şərqə  və  ya  cənuba  doğru 
uzanır. Bununla belə, böyük  meşəliklər, geniş biçənəklər, alp çəmənliklər ilə də  Cənubi Qafqaz zəngindir. 
Ona  görə  də  buranın  relyef  müxtəlifliyi  ilə  əlaqədar  olaraq    Azərbaycan  türkcəsində  çoxlu  relyef  adları 
yaranmışdır. Relyef adlarının , yəni oronimlərin bir qismində coğrafi obyektin növlərini bildirən dağ, dərə, 
daş, qaya, təpə, dərə,yoxuş və s. terminlər əks olunur. Məsələn: 
- 
Dağ formantı ilə; Babadağ (Quba), Qoturdağ (Zaq), Dəlidağ (Kəl), Şahdağ (Şam), Qaradağ (Bakı), 
Ağdağ (Göy), və s. 
- 
Dərə formantı ilə; Qaladərə (Şığ), Ağdərə (Şuşa), Aldərə (Zəng) və s.  
- 
Qaya formantı ilə: Dikqaya (Zaq), Gəlinqaya (Zəng), Tayaqaya (Ağb.) 
- 
Yar formatı: Qızılyar (İr.), Ağyar (Dər), Daşlıyar (Sığ) və s. 
- 
Yoxuş formantı ilə: Qızılyoxuş (Şuşa), Göyyoxuş (Ağb.), Dikyoxuş (Sığ) və s. 
- 
Daş formantı ilə: Saldaş (Qar.), Qarauldaş (Şuş.), Tayadaş (Qaz.), Tofdaş (Ağ) və s. 
- 
Təpə  formantı  ilə:  Göytəpə  (Lənk.),  Çanax  təpə  (Cav.),  Qaratəpə  (Şuşa.),  Şiştəpə  (Borc.),  Daştəpə 
(İq), Tourtəpə (Sam) və s. 
Göründüyü  kimi,  göstərilən  oronimlər  I  növ  ismi  birləşmə  modelində  formalaşmışdır.  Oronimin 
tərkibindəki sözlər arasında yanaşma əlaqəsi mövcuddur. 
Əsasən,  ərazinin  relyef  quruluşunu  əks  etdirən  bu  relyef  adları  da  kənd  adları  qədər  etnik  tariximiz 
üçün qiymətli məxəzdir. 
 
Keçmiş qəza adlarının ixtisarı 
Sığ- Şırnaq, Zəng-Zəngəzur, 
İr- İrəvan, Zaq-Zaqatala, 
Ağb – Ağbaba, Kəl – Kəlbəcər, 
İq-İqdır, Cav-Cavanşir 
Şam-Şamaxı Nux –Nuxa 
 
Axır – Axırkələk, Lən-Lənkəran, 
Nax-Naxçıvan, Dər –Dərə Ələyəz 
 Qar- Qarabağ, Cav - Cavad 
Sam-Samur, Pəm-Pəmlək, 
Bor-Borçalı