AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

SUBARDAN (SÜMER) PELASKLARA ,BASKLAR DAKĠ SU PERĠSĠ MARĠ DEN  
(MARĠANNE..MARĠ ANA) VE ULUG BEYE GĠDEN BĠR AĞ 
Tan Can 
Almanya Bochum Katolik Hastanesi  
 
"Subarlarin  (Sümerler)  Inana(In  Ana)  dedikleri  su  perisine  Basklar  Mari  derler  (Mari  ayni  zamanda 
Tataristanin  kuzeyinde  bir  kücücük  Cumhuriyettir).Mari  basqlarda  en  eski  masallarin  adidir...Mari  bütün 
Ruhlarin  Kralicesidir  Doga  da  her  sekle girebilir...Agac,cali..calida  kus  ,kusu  avlayan  Kartal  ..Kartalin 
artigini  biraktigi  Kuzgun  olur...dalda  yaprak  ,yapragi  sallayan  rüzgar  olur  ..ama  esas  isi  Yerin  altinda 
,magaralar ,bosluklar,catlaklar arasinda akan sulara ,derelere hükmeder bunun iin ona Andre derler...bu AD 
öz be öz türkce den Ana Dere den gelir cünkü Bati da Andre ismi erkege verilir....Asya Mitolojisinde buna 
Ak Ana derler.. 
Ayni  motifi  Yunanlilarin  Pelasqlar  deidkleri  (Pelacaklar  da  kullanir)  Herdot`un  ―Herdotun  Tarihi‖ 
kitabinda Pelasglarin Ural Altay dan gelme Iskitler oldugu ve Antik Yunan dan önce oraya yerlesik olan ve 
Antik Yunana medeniyeti ögretenler oldugu yazilidir... 
Bu  Andre  (Ana  Dere)motifine  fransizlar  "Dame  Blnache",  ve  "Mere  de  Cavernes"  diye  verirler 
....Tarihciler  Marinin  esas  asinin  Maya  oldugunu  tahmin  eder  ve  Mayanin  bir  kocasi  vardir  ;Maju  adinda 
Fakat  Basq  halki  ona  sugoi  yada  sugaar  yani  "yilan  "diye  bilir..Türk  ve  Farsilerde  de  benzer  Efsane 
vardir....adi Sahmeran ...Sah I Meran bu daha cok Nusaybin ,Cizre ..Mardin   ve Tarsus yörelerinde gecer... 
bunlarinda  daha  büyük  Atasi  vardir  Türk  Mitolojisinde  buna  Erbüke/Erböke   derler...Erbüke,  Türk  halk 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
193 
 
 
inancında yarı insan yarı yılan olan varlıktır. Bu varlıkların başında Yılan Ana ve/veya Yılan Ata (Şahmaran) 
bulunur. Dişi olanları için ―İşbüke‖  kullanılır. (Sözcük; Er ―insan‖ ve Büke ―ejderha, yılan‖ sözcüklerinin 
bileşimidir.)[2](Yilan Ana ve Yilan Ata) Kadim Türklerde Yilanogullari diye bir inanis ve tanimlama vardi 
kök  ve  menseiilerine  dair. Basklarda  ki  Maju  Göklerde  oturur  ve  yer  topragini  kuyrugunun  icine  almistir 
..Astro  Fizikciler  buna  Dünyayi  kuyrugu  icine  alan  kudret,Günes  rüzgari  diye  ifade  eder..Günes  rüzgarida 
Günes sisteminin icinde bulundugu astro fiziksel bir kudrettir... 
Basqlarin Sugin dedigi bu yilan....Sugin..(demirci demektir) yani Su ,ates ,buhar suhar ve alev den yola 
cikarak bu yilanin atesten oldugunu düsünürsek Yine 12 Hayvali Türk Takvininde de gecen LUU yani Ejder 
ile örtüsmekte....Yine Anadolu civarinda kurulan Gut Elinden arta kalan Türklerin Lulu Devletinin ismiyle 
de örtüsmektedir.... 
Mari  Ananin  (simdi  kullanilan  ismiyle  Marianne  Mari  anne  diye  kendisinin  Türkce  oldugunu 
haykirmakta  degil  mi)  ..Marinin  girdigi  sekillerden  biriside  atesten  bir  toptur...Mari  Ana  bakimlidir  kimi 
zaman cok güzel giyinir ve elinde altindan bir saray tutar ,etegi kirmizidir yani kadim türkcesiyle Al dir..Bu 
 Kazan Hanligini 1496 da kuran Ulug Bey`in de sembolüdür. 
 
 
TOPONĠMĠK TƏDQĠQATIN TARĠXĠ-MÜQAYĠSƏ METODU 
Yusifova N.Y. 
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti 
 
Toponimik  tədqiqat  öz  xarakterinə  görə  digər  elmlərdən  ciddi  fərqlənir.  Müəyyən  regionun 
toponimiyası dil mənsubiyyətinə görə heç də həmişə yekcins olmur. Bəzən toponimiyada müxtəlif dillərin 
elementləri  cəmlənir.  Həm  də  bu  bütün  xalqların  toponimiyasına  xas  olan  haldır.  Azərbaycan 
toponimiyasının təxmini linqvistik təsnifatı göstərir ki, burada müxtəlif dil ailələrinə mənsub 20-dən çox dilə 
aid toponim  mövcuddur. Tədqiqat zamanı həmin dillər haqqında müəyyən anlayışa malik olmaq zəruridir. 
Eyni zamanda, on, yüz il, habelə min illər qabaq yaranmış müxtəlif ömürlü, müxtəlif taleli toponimlər vardır. 
Qədim  toponimləri  yaradan  bəzi  tayfalar  və  onların  dilləri  minilliklərin  arxasında  itib    getmişdir.  Bütün 
bunlar toponimik  tədqiqatın  kompleks  şəkildə  aparılmasını  tələb  edir.  Yəni  toponimik  tədqiqat,  hər  şeydən 
əvvəl,  tarix;  dilçilik;  coğrafiya  elmlərinin  nailiyyətlərinə  əsaslanmalıdır  və  toponimikada  həmin  elmlərin 
tədqiqat  metodlarına  geniş  yer  verilməlidir.  E.M.Murzayevin  sözləri  ilə  desək,  ―Əgər  dilçi  toponimika 
sahəsində məhsuldar işləmək istəyirsə tarix və coğrafiyanı bilməli, tarixçi dilçiliyə və coğrafi biliklərə malik 
olmalı,  coğrafiyaçı  isə  passiv  fəaliyyətdə  məhdudlaşmamaq  üçün  dilçiliyin  və  tarix  elminin  məlumat    və 
metodlarını,  heç  olmazsa,  bunların  toponimik  təhlili  üçün  ən  zəruri  olan  bölmələrini  dərk  etməlidir‖.  Elə 
buna  görədir  ki,  V.A.Juçkeviç  toponimik  tədqiqatı  1)  linqvistik  təhlil  metodu;  2)  statistik  metod;  3)  tarixi-
müqayisəli metod; 4) kartoqrafik metod; 5) coğrafi metoda ayırır.  
Toponim  tarixi  kateqoriyadır,  yəni  toponimiyanın  inkişafı  cəmiyyətin  inkişafı  tarixi  ilə  sıx  bağlıdır. 
Toponimləri  tədqiq  edərkən  tarixi-müqayisə  metodundan  istifadə    etmək,  təxmini  olsa  da  toponimin 
yarandığı  dövrü  müəyyənləşdirmək  və  onun  tarixi inkişafını  izləmək  vacibdir. Əks  təqdirdə  tədqiqat ciddi 
qeyri-elmi, səhv nəticələrə gətirib çıxarar. 
Maraqlıdır ki, Azərbaycan toponimikasında da eynilə belə bir fakta təsadüf edilir. Məsələn: Xaçmaz 
rayonunda  Sabiroba  adlı  iki  yaşayış  məntəqəsi  vardır.  XIX  əsrdə  aid  sənədlərdə  kəndlərin  adı  ―Sibiroba‖ 
yazılmışdır  və  hazırda  da  yerli  əhali  arasında  bu  şəkildə  işlənməkdədir.  Lakin  nədənsə  ad  sonrakı  rəsmi 
ədəbiyyatlarda  ―Sabiroba‖  getmişdir.  Bəzi  tədqiqatçılar  dəyişikliyə  uğramış  Sabiroba  variantına  istinad 
edərək toponimin izahını Azərbaycanın görkəmli satirik şairi M.Ə.Sabirin adı ilə bağlamışdır.   
Toponimik tədqiqat zamanı müvafiq məxəzlərlə hərtərəfli və dərindən tanış olmaq başlıca şərtdir. 
Coğrafi metod, coğrafi obyektin özü ilə onun adı arasında əlaqəni müəyyən edir. Coğrafi obyektə bir 
sıra hallarda spesifik əlamətlərinə görə ad verilir. Toponimik tədqiqat zamanı obyektin coğrafi səciyyəsini, 
xüsusilə, landşaft xüsusiyyətlərini öyrənmək lazımdır.  
Zərdab rayonunda Burunlu adlı bir kənd vardır. Düzən yerdə yerləşmiş bu kəndə ―Burunlu‖ deyilməsi 
çox maraqlıdır. Orada heç bir dağ burnu yoxdur. Burunlu bəlkə nəsil adıdır? Belə deyil, əvvəllər Kür çayı bu 
kəndin yanından axır, burada əyilib burun əmələ gətirirmiş. Buna görə də kənd ―Burunlu‖ adlandırılmışdır. 
Hazırda  Kür  çayı  yatağını  xeyli  kənara  dəyişmiş  və  çayın  əmələ  gətirdiyi  burun  da,  demək  olar  ki,  yox 
olmuşdur. Deməli, coğrafi obyektin keçmişi ilə də maraqlanmaq vacibdir.  

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
194 
 
 
Toponimlərin  yaranmasında  antroponim,  patronim,  zoonim,  fitonim,  xüsusilə  böyük  rol  oynayır. 
Onomastikanın  bu  sahələrinin  öyrənilməsi  də  toponimik  tədqiqatın  səmərəliliyinə  kömək  göstərir. 
Azərbaycan toponimiyasında şəxs adı ilə əlaqədar xeyli toponimlər vardır: Aladin, Kürdəmir (Kürd Əmir), 
Cəbrayıl, Şəybəy və s. Bəzi antroponimlər aradan çıxsa da toponimiyada qalmaqdadır. 
Ümumiyyətlə,  toponimlərin  yaranması  qanunauyğunluğu  onların  aid  olduğu  hər  hansı  dildəki  söz 
yaradıcılığı  qanunauyğunluğunun  tərkib  hissəsidir.  Hər  halda  postmodern  dövlətin  keçmiş  lideri  də  olsa 
V.İ.Leninin ―artıq burada təsadüf və zərurət, təzahür və mahiyyət vardır‖ sözlərində bir həqiqət vardır. Məhz 
buna  görə  də toponimik  tədqiqat  zamanı  ―biz  bir sıra  əlamətləri təsadüfi  əlamətlər  kimi  kənara  atırıq.  Biz 
mühümü təzahür edəndən ayırırıq və birini digərinə qarşı qoruyuruq‖. Toponimikada yalnız tarixi, linqvistik 
və  coğrafi  tədqiqat  metodlarından  birgə,  müqayisəli  istifadə  etməklə  ―mühüm‖  və  ―təzahür  edəni‖  bir-
birindən ayırmaq və mahiyyəti təşkil edən həqiqəti açmaq mümkündür.  
Nəsillərdən  nəsillərə  yadigar  qalan toponimlər xalqın  mənəvi  yaradıcılığının  bur  hissəsini təşkil  edir. 
Toponimləri  yaradan  xalqın  özü  və  bir  növ  ―ilk  tədqiqatçı‖  olub,  toponimlərin  məna  və  mənşəyini  xalq 
etimologiyası əsasında izah etməyə çalışmışdır. M.N.Melxeyev haqlı olaraq yazır: ―Xalq etimologiyası - bu, 
xalqın  ağlının  və  fantaziyasının  məhsuludur‖.  Qız  qalası,  Gəlinqaya,  Sumqayıt,  Muğan  və    s.  haqqında 
əfsanə  və  rəvayətlər  xalqımızın  özünün  yaratdığı  və  əsrlərdən  keçirib  bu  günədək  yaşatdığı  coğrafi  adlar 
haqqında nəsillərin yaddaşına yazdığı ilk ―əsərlər‖dir.    
 
 
M.KAġĞARĠNĠN “DĠVANĠ-LÜĞƏT-ĠT TÜRK” ƏSƏRĠNDƏKĠ ATALAR SÖZLƏRĠNDƏ  
CÜMLƏNĠN BAġ ÜZVLƏRĠ 
Zeynalov R.S. 
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Müasir  türk  dillərində  cümlənin  baş  üzvlərinin  tarixi  inkişafını  öyrənməkdə  qədim  yazılı  abidələrin 
çox böyük əhəmiyyəti vardır. Bu baxımdan M.Kaşğarinin ―Divani-lüğət-it türk‖ əsərindəki atalar sözlərində 
işlənən baş üzvlərin (mübtəda) işlənmə məqamlarını izləmək maraq doğurur. 
Türk dillərində mübtəda sadə və mürəkkəb olmaqla iki yerə bölünür. Sadə mübtədalar sadə, düzəltmə 
və  mürəkkəb  sözlər  və  frazeoloji  birləşmələrlə  ifadə  olunan  mübtədalardır.  Tədqiqata  cəlb  olunan 
M.Kaşğarinin  ―Divan‖ında  da  biz  mübtədaların  müxtəlif  sözlərlə  ifadəsinə  rast  gəlirik.  Əlbəttə  ki, 
mübtədanın əsas ifadə vasitəsi isimdir. Misallara diqqət edək: 
Ağız yesə, köz uyadhur – ağız yesə, göz utanar (Birinin hədiyyə və ya pulunu yeyib işini görməyən və 
utanan adam haqqında deyilir); Kolan kutuğka tüşsə, kurbaka ayğır bolur – qulan, çöl eşşəyi quyuya düşsə, 
(quyunun sahibi) qurbağa ayğır olar; Buzdan suw tamar – Buzdan su damar; Tağ tağka kawuşmas, kişi kişigə 
kawuşur-dağ dağa qovuşmaz, insan insana qovuşar (iki dağ bir-birinə qovuşmaz, çünki onlar yerlərində sabit 
dayanmışlar, insanlar zaman keçsə də, bir-birinə qovuşa bilərlər). 
Atalar sözlərində ifadə olunan mübtədaların ifadə vasitələri müxtəlifdir: 
a) İsimləşmiş sifətlərlə: 
Alp yağıda, alçak çoğıda  – Alp adam düşmən qarşısında, ağciyər adam isə döyüşdə bəlli olar; Tirig 
əsən bolsa, tanq öküş körür – diri (yaşayan) adam sağlam olsa, çox şeylər görər; Ac ewək, tok tölək – Ac 
adam ütələk, tox adam dölək olar; Alp çərigdə, bilgə terigdə - alp döyüşdə, bilgə məclisdə. 
b) İsimləşən feili sifətlərlə: 
Alımçı arslan, berimçi sıçğan – alıcı aslan, borcu olan isə siçandır (alacağı olan (borc sahibi) hücumda 
aslan kimidir, borclu isə qorxub qaçan siçan kimidir). 
c)İsmi birləşmələrlə: 
Öküz adhakı bolğınça, buzağu başı bolsa, yeg – Öküz ayağı olmaqdansa, buzov başı olmaq yaxşıdır; 
Uluh yağırı oğulka kalır – çiyin yağırı övlada qalar. Kişi alası içində, heyvanın alası çölündədir (dışındadır). 
Ərdəm başı dil – Dil ərdənin, fəzilətin başıdır. Muş oğlu muyavu toğar – Pişik balası miyoldayaraq doğular 
(pişik balası da anası kimi miyoldayar); Ata oğlı ataç toğar – Oğul öz atasına çəkər; Ər oğlı munqadhmas, it 
oğlu külərmiş – Adəm oğlu əzabla qalmaz, it küçüyü ağnamaz (necə ki, itin küçüyü ağnamaz, eləcə də adam 
həmişə əziyyət içində olmaz, bir gün ondan qurtular). 
Misallardan  da  göründüyü  kimi,  M.Kaşğarinin  ―Divan‖ında  işlənən  atalar  sözləri  və  məsəllərdə 
mübtədalar, əsasən, isim, isimləşmiş sifət, isimləşmiş feili sifət və ismi birləşmələrlə ifadə olunur. 
Cümlənin baş üzvlərindən biri də xəbərdir. Xəbər cüttərkibli cümlənin əsas üzvlərindən biri olmaqla, 
qrammatik  cəhətdən  təkcə  mübtədadan  asılı  olur.  Xəbər  mübtədaya  aid  iş,  hal,  hərəkət,  əlamət,  keyfiyyət, 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
195 
 
 
kəmiyyət  və  s.  bildirib.  Türk  dillərində,  o  cümlədən  M.Kaşğarinin  ―Divan‖ında  işlənən  atalar  sözləri  və 
məsəllərdə  istifadə  olunan  cümlələrin  xəbəri,  əsasən,  təsriflənən  feillərlə,  isimlərlə,  isimləşmiş  digər  nitq 
hissələri və söz birləşmələri ilə ifadə olunur.  
İfadə vasitəsinə görə, xəbər ismi və feili olmaqla iki yerə bölünür. Hərəkət bildirən feili xəbərdən fərqli 
olaraq, ismi xəbər əlamət bildirir. Xəbər də mübtəda kimi sadə və mürəkkəb ola bilir. Sadə xəbərlər feilin hər 
üç  zamanında  və  feil  şəkilləri  ilə  ifadə  olunur.  ―Türk  dillərinin  müqayisəli  tarixi  qrammatikası‖  kitabının 
müəllifləri sadə cümlənin növlərindən danışarkən ismi və feili cümlələri ayrıca tədqiq edir. 
Yazılı  abidələrimizin  dilində  rast  gəlinən  xəbərlərin  tarixi-linqvistik  müstəvidə  araşdırılması  göstərir 
ki,  ismi  və  feili  xəbərlər  dilimizin  bütün  dövrlərində  sabit  olmuşdur.  Amma  bu  da  var  ki,  tarixən  xəbərin 
reallaşmasında iştirak edən bir sıra morfoloji əlamətlər müasir ədəbi dilimiz üçün arxaikləşmişdir. 
Müasir türk dillərində olduğu kimi, M.Kaşğarinin ―Divan‖ında işlənən atalar sözləri və məsəllərdəki 
sadə cümlələrdə də feili xəbərlərin ismi xəbərlərə nisbətən daha çox işləndiyi müşahidə edilir. Feili xəbərli 
nümunələrə diqqət edək: 
a) Feili xəbərlə ifadə olunan xəbərlər. 
Tülkü öz yiningə ürsə, udhuz bolur – tülkü öz hininə hürsə, qotur olar; Orpak yasıqdın tozluğ yay çıkar 
– Köhnə gədələcdən tozlu yay çıxar (köhnə yay qabından tozlu yay çıxar); Yitüglüg anası koyun açar – İtik 
sahibinin anası axtarılmaq üçün qoyun açar (itik sahibi yoxlamaq üçün hətta öz anasının qoynunu açdırar); 
Saçratgudın  korkmuş  kuş  kırk  yıl  adhrı  yığac  üzə  konmaz  –  tələdən  qorxan  quş  qırx  il  haça  ağac  üstünə 
qonmaz.  
b) İsmi xəbərlə ifadə olunan xəbərlər. 
İsmi xəbərli nümunələrə diqqət edək: Kündə irük yok, bəgdə kılık yok – günəşdə çat olmaz, bəy də 
sözündən dönməz; Ərik irini yağlı; Ərməgü başı kanlığ-Qoçağın dodağı yağlı; Tənbəlin başı qanlı (Qoçaq, 
işlək  adamın  dodağı  yağlı olar,  çünki  işləyir,  gözəl  yeməklər,  yağlı  ət  yeyir,  dodağı  yağlanır,  tənbəl isə iş 
görməyə ərinir, başına-başına döyüb qanadırlar); Taz kəligi börkçigə-keçəlin gələsi yeri papaqçı dükanıdır; 
Ər sözü bir, ədhər kökü üç –kişi bir olar, yəhər bağı üç. 
Nümunələrin sayını artırmaq mümkündür. Bu, xüsusi tədqiqat tələb edir.  
 
 
ОТГЛАГОЛЬНЫЕ ИМЕНА В ТРУДЕ «ТАХЗИБУ-Л-ИСЛАХИ-Л-МАНТИГ» 
Гамидли Г.Ш. 
Национальная Академия наук Азербайджана 
 
Если основываться на тот факт, что корень в семитских языках является источником всех слов, 
можно  утверждать,  что  глаголы  –  основа  словообразовательных  процессов  происходящих  в  языке. 
При этом в арабском языке есть как отглагольные  имена, так и отыменные глаголы. Имена с точки 
зрения способов образования делятся на две группы 
а) первообразные (
), например, 
 – верблюд, 
 – лев,   – рука, по словам Гранде Б.М этот 
корень непосредственно связан с значеним.  
б)  производные  (
)  эти  слова,  по  мнению  Гранде  Б.М.,  «образованые  при  помощи 
морфологических средств от глаголов либо от других имен.  
В арабской лингвистике эти термины трактуются несколько иначе: 
» «
 
«Имя  с  точки  зрения  проивоздности  (букв.  «застывший»  или  «производный»)  делится  на  два 
вида:  İsmu-l-camid  (застывшее  имя)  и  İsm  mushtaq  (производное  имя).  Застывшее  имя  –  это  имя 
импровизированное, указывающее на значение. Оно не произошло (букв. не было взято) от другого 
имени»  Следует  уточнить,  что  арабские  грамматисты  делят  İsmu-l-camid  на  два  вида
 
собственно  имя  и 
  -  (имя  значения).  В  нашем  настоящем  исследовании  мы  бы  хотели 
коснуться  вопроса  производных  имен  в  трактате  «Тахзибу-л-ислахи-л-мантиг»  («Улучшение 
«Исправления языка») Хатиба Табризи. 
Хатиб  Табризи  –  ученый-филолог  XI  века,  известен  как    ученик  ал-Маари  и  комментатор 
литературоведческих произведений. Однако в ходе исследования его творчества М.Махмудов выявил 
несколько лингвистических работ, принадлежащих его перу. «Тахзибу-л-ислахи-л-мантиг» - одно из 
лингвистических произведений нашего талантливого соотечественника. 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
196 
 
 
В  этом  произведении,  которое  является  комментарием  на  произведение  известного  языковеда 
средневековья  Ибн  Сиккита  «Ислаху-л-мантиг»  («Исправление  языка»),  Табризи  исправил 
множество неточностей и ошибок допущенных автором (Ибн Сиккитом). В данном тезисе мы хотим 
рассмотреть вопрос отглагольных имен в вышеупомянутом труде. 
В  своем  комментарии  Табризи  рассматривает  лингвистический  состав  арабского  языка, 
затрагивая наряду с лексическиями, грамматические и синтаксические вопросы. 
В различных главах автор книги приводит лексические единицы арабского языка, указывая  их 
произношение (огласовки), значение и способ употребления в предложениях. Свои утверждения он 
подкрепляет  примерами  из  классической  арабской  литературы,  цитируя  таких  гениев  классической 
поэзии  как  ал-Асмаи,  ал-Аша,  Зу-Румма,  ар-Раджаз.  Не  раз  Табризи  ссылается  на  своих 
предшевственников – лингвистов Юнис ибн Хабиб, Кисаи, Фара, Абу Убейда. 
Еще  одним  интересным  вопросом  арабской  лингвистики  на  наш  взгляд  является  вопрос 
производных слов, освещенный в этой книге. Этому вопросу автор посвятил несколько глав: 
 
 
 
 
Как видим Табризи рассматривает слова образованные с помощью добавочной буквы « ».  
 Слова,  образованные  по  форме  məfilə  и  məfələ.  В  этом  разделе  Табризи  приводит  слова 
образованные по моделям 
 и 
  -  дорогая  вещь,
-  место,  где  можно  легко  заблудиться, 
 - лезвие меча (часть меча, которым наносят удары). Во всех примерах значение, 
приведенное Табризи совпадает с переводом Баранова, исключение составляют слова 
 и 
. 
Эти  слова  нами  в  Арабско-русском  словаре  не  были  найдены,  есть  слово  без  та  марбуты 
, 
переведенные автором словаря как «место разбивки палатки»  и 
  «битье, избивание» а так же 
«объект пословицы».  
 
 – порицание; слова 
 – судя по всему, переводятся Табризи как «место не 
пригодное для жизни».  
  (место,  где произошло  убийство),  Баранов  это  слово  приводит  в форме 
  и 
дает значение «опасное место». 
Слова,  образованные  по  моделям 
  и 
.  Хатиб  Табризи  в  своем  «Тахзибе»  привел 
следующие слова,  образованные по моделям 
 и 
 : 
  –  плаха;  кожаная  подстилка  (при  совершении  казни), 
  -1)ступень, 
лесница  2)  лифт   
 
  -  «Да  научит  Аллах,  нас  слабых  в 
стремления(слабохарактерных)»  
Слова, образованные по моделям 
и
 
Слова 
 и
 имеют значение «веретено», ссылаясь на Кисаи, Табризи пишет, что это слово 
имеет так же и форму 
. Другой (имеется ввиду другой лингвист) утверждает, что это форма 
, 
и происходит от слова 
. Далее автор пишет очень интересное утверждение:  
  
 
«Арабы  считают  дамму  тяжелой,  и  поэтому  мим  в  следующих  словах  произносят  с  кясрой, 
хотя их основа дамма...»  
В качестве примера автор «Тахзиба» приводит слова 
 – комната;  
 – свиток;
–
покрывало, плед; 
 – изолированное место; 
- рубаха. Все эти слова, Барановым приведены с 
дамой, однако слово 
  дано с кясрой, есть форма 
- «музыка»  
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
197 
 
 
 
 
СЕМАНТИКА МИФОЛОГЕМЫ „БЫК‟ В ТРАДИЦИОННОЙ КУЛЬТУРЕ САХА 
Ивановна Т.Н. 
СВФУ им. М.К. Аммосова. Россия  / Якутск 
 
Мифологема  ‗бык‘  в  традиционной  культуре  саха  имеет  огромное  значение,  присутствуя  как 
сакральный образ  Ийэ Кыыл  (тотема) и духа-помощника в шаманской мифологии. Его образ также 
широко представлен в текстах олонхо, с одной стороны, в качестве олицетворения физической силы 
и  могущества,  в  некоторой  степени  и  властности,  а  с  другой  –  является  эпитетом  имени  богатыря 
злого духа и используется в качестве метафоры в описании Нижнего мира и дороги к нему. Но самым 
замечательным  является  то,  что  в  паремиях  образ  рыжего  быка  становится  мифологическим 
синонимом  небесного  огня  –  грома  и  молнии,  солнца,  а  также солнечных  лучей  и  звезд  на  небе. В 
противоположность этому, также, в  загадках он связывается с ледоходом, разломом льда и является 
символом зимы в мифах – Дьыл О
ҕ
уhа . Этот аспект будет рассмотрен ниже более детально.  
Безусловно, спектр его значений указывает на разную традицию племен, принимавших участие 
в  этногенезе  современных  саха.  Удивительно  и  то,  что  образ  быка  не  нашел  достойного  места  в 
пантеоне  божеств  саха,  хотя  в  черного  быка  оборачивается  сам  глава  «карающих»  божеств  Улуу 
Тойон для посещения Среднего мира. Очевидно, этим и объясняется эпитет ‗улуу. великий’, который 
присущ  и  образу  быка  в  паремиях  о  громе  и  молнии  «Улуу  дойду  о
ҕ
уhа  мөңµðүүр  үhү.  Говорят, 
великой земли бык-пороз мычит-ревет». Уранический характер образа быка проявляется и в загадке о 
грозовой туче, где прослеживается четкое вертикальное разграничение: «Говорят, сверху бык ревет-
мычит,  а  в  Среднем  мире  люди  бормочут-разговаривают».  Здесь  мифологема  ‗бык‘  соотносится  с 
громким звуком. 
В  связи  с  зооморфным  образом  важно  изучение  масти  животного.  В  этом  отношении,  в 
традиции  саха  упоминаются  несколько  мастей  –  күрэң,  кугас  (рыжая),  эбириэн  (пестрая)  (чаще 
имеется  ввиду  мелкие  белые  пятна  на  черном.  Л.Е.),  ма±аас  ,  үрүң  (белая),  ала  ма±аас  (пестрая 
беломордая), хара (черная).  
Из данных мастей образ рыжего быка в загадках ассоциирован с огненной стихией, а также в 
текстах олонхо богатырь ездит по дорогам абааһы жителей Нижнего мира. Черная масть как было 
указано выше, связана с главой злых духов Улуу Тойон. 
Пестрый бык упоминается в текстах олонхо в связи с эпитетом богатыря Нижнего мира Суон 
Суорулун – ездящий на пестром быке, а также с сюжетом об одноглазом абааһы, обладающем тощим 
пестрым быком. В шаманской мифологии в связи с обрядом внедрения духа Кыыс абааһы в человека 
для реализации мести, где пестрый бык используется в качестве жертвоприношения. В связи с этим 
интересен  сюжет,  где  дочь  абааһы  оборачивается  в  восьминогого  пестрого  быка,  что  можно 
рассматривать  как  параллель  с  образом  паука.  Данная  параллель  наблюдается  и  в  паремиях 
организованных в виде анаграммы. Таким образом, пестрая масть связывается с Нижним миром.