AZƏrbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ sumqayit döVLƏt unġversġtetġ amea-nın NƏSĠMĠ adina dġLÇĠLĠK Ġnstġtutu

 
 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
182 
 
 
 
QƏDĠM TÜRK LEKSĠK QATININ “QUTADĞU  BĠLĠG” ƏSƏRĠNDƏ ĠZLƏRĠ 
Mirzəyeva N.Ə. 
Azərbayca Texniki Universiteti 
 
Türk  dilində  yaranmış  ən  qədim  və  mükəmməl  nümunələrdən  biri  Yusif    Xas    Balasaqunlunun  
―Qutadğu bilig‖  əsəridir. Əsərin yazılmağa başlandığı tarix məlum olmasa da,  Ə.N.Nəcib, A.N.Kononov, 
R.B.Əskər  və  digər  alimlər müəllifin  epik-didaktik mövzuda  yazılmış poemasını  1069-cu ildə  Kaşğar 
şəhərində  bitirməsi  qənaətindədirlər    Əsər    erkən    orta    əsr    poemayazma  gələnəyinə    görə,  ilk  növbədə, 
Allaha    müraciətlə    başlayır.    Müəllif    başladığı    iş  üçün  ondan  xeyir-dua  və  səbir  istəyir  ki,  bu  ―Nət‖  
adlanırdı.  Sonra  ―Peyğəmbərin tərifi ‖  və ―Fəxriyyə‖ adlanan hissələr növbələşir. ―Fəxriyyə‖ hissəsində 
əsərini tərifləyən şair bu poemanı türk dilində yazılmış  ilk əsər adlandırır. Lakin əsəri tədqiq etməklə yanaşı, 
onun Vyana, Qahirə və Daşkənd  nüsxələrinin olduğunu nəzərə çatdıran Ə.Nəcib ―Qutadğu bilig‖ poemasını 
heç  də  ilk  türkdilli  nümunə  hesab  etmir  və  iddiasını  belə    əsaslandırır:  ‖Язык    этого    поэтического 
сочинения  свидительствует  о  существовании  известной  литературной  традиции  на  тюрки  вопреки 
утверждения Юусуфа Баласагунского, что его книга первая на тюркском языке‖(Bu poetik əsərin dili 
Yusif Balasaqunlunun əsərinə qədər mükəmməl ədəbi ənənənin mövcud olduğunu deməyə əsas  verir). 
Təbii ki, sayı  6000 beytdən yuxarı olan ―Qutadğu  bilig‖  əsəri uzun təşəkkül  və  inkişaf yolu  keçmiş 
yazılı bünövrə üzərində ―ucaldılmışdır‖ ki, bu dil də öz növbəsində oğuzların aparıcı mövqeyə malik olduğu, 
uyğur  və  karluk  dillərinin  də  iştirak  etdiyi    baza  əsasında  yaranmışdır.    Hələ  erkən  dövr    türk  yazı 
ənənələrinin qorunduğu əsər  başdan-başa türkizmlərlə zəngindir. Burada təsadüf etdiyimiz vahidlərin əksər 
hissəsinə  DLT,  KDQ,  həmçinin  Azərbaycanın  Qərb  qrupu    dialekt    və    şivələrində,    xüsusilə    də,    tarixi  
torpağımız  olan  İrəvan  mahalında yaşayan Azərbaycan  türklərinin nitqində rast  gəlirik.  ―Ulu, öymək, 
ağırlamaq, börü, qut, apa, yağı, til,  ton, tanuq, genəş, tilək/dilək‖  leksemləri  belə  vahidlərdəndir. 
  Ulu: Ulu,  böyük. Bu  vahidə  QB-də uluğ  fonetik tərkibində təsadüf edirik.  
                                      Yema bu kitapka at urmuş uluğ 
                                      Bayat yarlıkasu ol azqu kuluğ.  
Tərcümə: bu kitaba böyük ad verdilər. Qoy Allah öz quluna xeyir-dua versin. 
Bu  vahid    M.  Kaşğarinin    məşhur  sözlüyündə      ―uluğ‖    variantında    verilmişdir.  Burada    leksemin  
―ulu,  böyük, uca ‖ mənaları ilə  yanaşı, ―köhnə,  əski‖  mənalarına  da  təsadüf  edirik.  
      ―Alğıl ögüt məndin, oğul,  ərdəm tilə, 
      Boyda uluğ  bilgə  bolup bilginq ülə‖.   
Tərcümə: Ey  oğul, məndən öyüd al, ədəb  və ərdəm  öyrən  ki, ulusun  böyüyü  olasan,  xalq  arasında 
hikmətin,  biliyin  yayıla; uluk//uluğ   tərkibində verilmişdir: uluk  ton=köhnəlmiş  don, paltar  
Heç  şübhə  yoxdur  ki,  hər  iki    vahid  ―uluğ/ulu‖    vahidindən    əmələ  gəlmişdir.  Qərbi  Azərbaycanda  
yaranmış    şifahi  nitq    və  folklor  nümunələrində,    eləcə    də  bəzi  bölgələrdə    işlək  olan    bu  vahid 
―ulu//ağsaqqal‖  anlamı    daşımaqdadır.  Bu  ifadəyə    alqış  və  qarğış,  atalar  sözü,  zərbi-məsəllərdə    təsadüf 
olunur:  Ulu
ɳ
  urvatlı olsun (alqış); Ulusu
ɳ  ulu görməsin (qarğış); Ulu sözünə baxmayan  uluyar (ata. sözü) 
və s. 
A:dı (اﺩﻴﻦ); heç, baĢqa, savayı.  Bu leksik vahidə ən çox Qərbi Azərbaycanda yaşayan əhalinin şifahi 
nitqində rast gəlinir. Ancaq həm R.Əskər, həm də Ə.Nəcibin tədqiqatları müasir  dilçilikdə  məhəlli  xarakter  
daşıyan bu  leksemin vaxtilə ədəbi dil  elementi  olduğunu göstərir. Belə ki, QB-nin dilində bu sözə  ―a:dın‖  
variantında təsadüf olunur.   “anı
ɳ dın  adın‖ (ondan başqa),  ―a:dı dillənmə‖ –heç danışma; qərb qrupunda  
əhali arasında  çox işlənməkdədir. ―A:dı‖  vahidinə DLT-də  də  ―adın‖  variantında  təsadüf  edirik.  
Koldaş  bilə  yaraşğıl, 
Karşıp adın üdürmə, 
Tərcümə: bir adamla dost olsan,  özünü ona  uyğunlaşdır,  başqasını  axtarma.  (M.K  IIIc,s.18).  
 Apa  (ﺒاا):  ―ata,  böyük,  ağsaqqal‖  mənalarında  işlənmişdir.  QB-də  ―ata‖  mənasında  təsadüf  olunur: 
apa
ɳ  ya anaɳ  (ﻨاﻨﮏا ﻴا ﻨﮏ ﺒا ا). 
 Ge
ɳ əĢ/genəĢ(mək):  məsləhət  etmək,  soruşmaq  mənalarında  işlənmişdir.  Bu  vaxtilə  iclas  alınma 
vahidinin  əvəz  etdiyi  çox aktiv  işlənən leksem  olmuşdur.    F.Ağasıoğlu ―Doqquz  bitik‖  kitabında bu  haqda 
geniş məlumat vermişdir. Həm Qərbi Azərbaycan ərazisində yaranmış ağız ədəbiyyatı nümunılərində, həm 
aşıq şeirində, həm də şifahi nitqdə geniş  işlənmişdir.  QB-də oxuyuruq 
   ﺸﻴﮏــﻴ  اﺘﯽـﻴ اﮐﻮﺭ ﻗا ﻮذ اﻠﺩ ﺘﻮ ﻯا  ﺒﻮ              Bu Aytoldı özga, kör, etti işıg 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
183 
 
 
ﻴﺸﻴﮏـﮐ  ﺘﻠﻎ اﻴﺭـب ﺘﯽـﺸ ﻨﮐاـﮐﻴ  ﺘﯽـﺸ اﺩ               اAdaştı, ke
ɳ aşti bir atlığ kişiğ. 
 Tərcümə: Bu Aydolmuş  adlı-sanlı adamlarla məsləhətləşib, hər işi özü gördü.  
Bayat:  Bu ifadəyə ilk dəfə QB-də Allah, Tanrı anlamında təsadüf olunur.  XI əsrin yazılı abidəsi olan 
KB-də ―bayat‖ vahidi  söz birləşməsinin komponenti kimi çıxış edir : Bayat yarlıķasu ol əzqü  ķuluğ.  
 Ə.Nəcibin qeyd etdiyi kimi  bu vahidə elə həmin mənada XIV əsrdə Bədr-əd-din İbrahim tərəfindən 
tərtib olunmuş  ―Fərhəng-i zəfangüyə   va  cahanpuyə‖  (اـﻴ ﭙﻮ ﻦ ﺠﻬا  ﻮ  اـﻴ ﮐﻮ  ﻦ ﻔا ذ  ﻨﮏـﻫ ﺭ-ﻔ) lüğətində rast 
gəlinmişdir.  Çoxdilli    lüğət  hesab  olunan  bu  tədqiqat  Dehlidə  aparılmış    və  sultanlıqda  yaşayan      türklər, 
ərəblər, fars və yunanlar üçün  nəzərdə tutulmuşdur.  
 Yuxarıda    deyilənlərə  əsaslanaraq    deyə    bilərik    ki,  XI  əsrdə    yazılmış    ―Qutadqu    bilig‖    əsərində 
işlənmiş  türkizmlər    bu  gün    də    həm  qədim    İrəvan    mahalının    sakinləri,    həm    də    digər    bölgələrin  
əhalisinin  folklor  və  şifahi  nitqində  qorunmaqdadır.  
 
 
AZƏRBAYCAN VƏ TÜRKĠYƏ TÜRKCƏLƏRĠNDƏ XÜSUSĠLƏġMƏNĠ YARADAN ġƏRAĠT 
Müseyibli A. 
Qafqaz Universiteti 
 
Cümlə  üzvlərinin  bir  qismi  xüsusi  quruluş  və  mənaya  malik  olub,  cümlənin  qalan  qismindən 
intonasiya və fasiləyə görə ayrılır ki, bu cür ayrılma xüsusiləşmə adlanır. Xüsusiləşmə cümlə səviyyəsində 
baş verən mürəkkəb semantik-sintaktik hadisədir. Nitq prosesində bu və ya digər üzvün xüsusiləşməsi həmin 
üzvü mənaca aktuallaşdırmaq, daha artıq nəzərə çarpdırmaq istəyi ilə bağlıdır. 
Türk dillərində xüsusiləşmənin bir çox tipləri mövcuddur: 1) feili tərkiblərin xüsusi qrammatik şəraitə 
düşərək xüsusiləşməsi. Xüsusi bir qrup xüsusiləşən tərkiblər vardır ki, onlar əlaqədar olaraq, fərqli olaraq, 
asılı  olaraq,  əksinə  olaraq,  yanaşı  olaraq,  müvafiq  olaraq  sözləri  ilə təşkil  olunur  və  cümlədə  tərzi-hərəkət 
zərfliyi  vəzifəsi  daşıyır;  2)  ismi  birləşmələr  başqa,  savayı,  qeyri,  əlavə  sözləri  ilə  idarə  əlaqəsinə  əsasən 
birləşir, həmin birləşmənin qrammatik əlaqəsi qalan hissəsi ilə zəifləyir və, beləliklə, xüsusiləşmə baş verir. 
Xüsusiləşməni  yaradan  səbəblərdən  biri  cümlədə  əsas  üzvdən  fasilə  və  intonasiya  ilə  ayrılan  əlavələrin 
işlənməsidir.  Bundan  başqa,  cümlədə  söz  sırasının  dəyişilməsi  nəticəsində  axıra  keçən  cümlə  üzvünün 
qoşulma əlaqəsi ilə sadə cümləyə bağlanmasıdır. 
Xüsusiləşməni  əmələ  gətirən  leksik-qramatik  vasitələr  xüsusən,  xüsusilə,  o  cümlədən,  özü  də,  hətta, 
illa da(illah da) və s. modal sözlərdən və bağlayıcılardan ibarətdir. Bunlar xüsusiləşən üzvdən əvvəl işlənir, 
onu aydın fasilə ilə özündən əvvəlki hissədən ayırır. Xüsusiləşmənin bu növü yeri ümumini bildirən hissədən 
asılı olduğu üçün bunlar cümlənin ya daxilində, ya da sonunda işlənir; məs. Teatrın işçilərinin bir çoxu, o 
cümlədən Feyzulla ixtisara düşmüşdü. (Anar, Dantenin yubleyi) 
Xüsusiləşmə  söyləm  hissələrinin  aktuallaşdırılması,  cümlədə  əlavə  məlumat  verilməsi  vasitələrindən 
sayılır.  Xüsusiləşmiş  üzvlərin  köməyi  ilə  dil  vasitələrindən  az  istifadə  edilməklə  daha  çox  informasiya 
vermək mümkündür. 
Cümlənin  xüsusiləşmiş  üzvlərinin  əksəriyyətində  bir  xüsusiyyət  nəzərə  çarpır  ki,  bu  da  onların 
məzmunca  ya  budaq  cümləyə  yaxınlaşması,  ya  da  tamamilə  uyğun  gəlməsindən  ibarətdir.  Eyni  məzmunu 
həm budaq cümlə ilə, həm də xüsusiləşmiş üzv ilə ifadə etmək olar. 
Tabeli mürəkkəb cümlələrin birinci hissələri budaq cümlə olub xüsusiləşmiş üzvün məzmununu ifadə 
edir. Lakin məzmun eyniliyi bunların eyni qrammatik forma olması demək deyildir. Çünki cümlənin konkret 
məzmunu qrammatik tədqiqat obyekti ola bilməz. qrammatika yalnız hər hansı bir ümumixalq dilinə məxsus 
olan cümlənin quruluşunu, cümlələrin tipik formalarını öyrənir. 
Türk  dilində  istifadə  olunan  xüsusiləşmiş  üzvlərin  yaranma  səbəbləri  Azərbaycan  dilində 
xüsusiləşmənin  yaranma  səbəblərinə  bənzəyir.  Bəzi  fərqliliklər  vardır.  Vurğulanması  istənən  söz  xəbərdən 
sonra  gələrək  xüsusiləşməni  əmələ  gətirir.  Məs.,  Bir  de  yüreğiniz  vardır  pırıl  pırıl.  Bundan  başqa, 
qüvvətləndirmə ədatlarının köməkliyi ilə yaranan xüsusiləşmələr vardır; məs., Cevdet de geldi. 
Xüsusiləşmiş  tamamlığın  obyekti  ilə  cümlənin  yerdə  qalan  hissəsindəki  obyekt  eynicinsli  olur. 
Xüsusiləşmiş tamamlığın obyekti cümlənin yerdə qalan hissəsindəki daha böyük obyektin bir hissəsini təşkil 
edir.  Sözlərin  və  söz  birləşmələrinin  əvvəlində  işlənərək,  gücləndirən,  seçib  göstərən  xüsusən,  ələlxüsus, 
hətta, o cümlədən, özü də, illah da sözləri vasitəsilə müxtəlif cümlə üzvlərinin xüsusiləşməsi əmələ gəlir (Bu 
tip  qoşulma  cümlələr  adlandırılır).  Sözlərin  adi  düzülüş  qaydasının  dəyişilərək,  müəyyən  cümlə  üzvü 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
184 
 
 
xəbərdən  sonraya  keçib,  qoşulma  əlaqəsi  ilə  cümləyə  bağlanmış  olur.  Bu  üsulla  da  müxtəlif  cümlə  üzvü 
xüsusiləşir. 
Qoşmalı xüsusiləşmələr ikinci dərəcəli üzvlərə aiddir. İkinci dərəcəli üzvlərdən tamamlıq və zərfliyin 
xüsusiləşməsi dildə daha çox müşahidə olunur. Tamalığın xüsusiləşməsində daha çox  başqa, savayı, özgə, 
qeyri, əlavə qoşmalarından istifadə olunur. Bu qoşmaların qoşulduğu sözlər və birləşmələr əlavə informasiya 
ifadə edir, aktuallaşaraq xüsusi intonasiya ilə tələffüz edilir, cümlənin qalan hissəsindən fasilə ilə ayrılır və 
xüsusiləşir; məs. Nə yanar kimsə mənə atəşi-dildən özgə, Nə açar kimsə qapım badi-səbadan qeyri. (Füzuli) 
Bütün  cümlə  üzvləri  eyni  dərəcədə  xüsusiləşmir.  Bunlardan  bəzilərinin  xüsusiləşməsinə  tez-tez, 
bəzilərinkilərə isə gec-gec rast gəlinir. Ən az hallarda xüsusiləşən xəbər, mübtəda və təyindir. Dilimizdə bir 
qayda  olaraq  təyin  təyinlənəndən  qabaq  gəlir:  buna  görə  də  təyinin  xüsusiləşməsinə  nadir  hallarda  rast 
gəlmək olur. Azərbaycan dilində ən çox xüsusiləşən isə tamamlıq və zərfliklərdir.  
 
Təyinin  xüsusiləşməsində  təyin,  əsasən,  təyinlənənlə  öz  yerini  dəyişərək  cümlənin  sonuna  keçməklə 
xüsusiləşir. Bu cür təyinlər cümlədən xüsusi fasilə ilə ayrılır, daha yaxın nəzərə çarpdırılır, əlavə semantik-
informativ yük daşıyır, əsas cümləyə qoşularaq xüsusiləşir; məs.: Bir aya bənzədi – camalı solğun, Bir qıza 
bənzədi – gözləri dolğun. (S. Vurğun)  
Bəzən əlavə şəklində xüsusiləşən təyinlər eyni zamanda zərflik keyfiyyətinə də malik olur. Təyinlər öz 
yerində və ya yerini dəyişməklə, həm söz şəklində, həm də söz birləşməsi şəklində xüsusiləşə bilir. 
Zərfliyin xüsusiləşməsinə səbəb əksər halda onların izahedici sözlər hesabına genişlənməsi, bir məna 
bütövlüyü  yaratması,  xüsusi  intonasiya  ilə  deyilməsi  və  fasilə  tələb  etməsidir.  Zərfliyin  mənaca  növləri 
xüsusiləşir.  Türk  dillərində  kəmiyət,  səbəb,  məqsəd  və  yer  zərfliklərinin  xüsusiləşməsinə  az  rast  gəlinir. 
Tərzi-hərəkət və zaman zərfliklərinin xüsusiləşməsi isə daha çox yayılmışdır. 
Ara  sözlü,  bağlayıcılı  xüsusiləşmələrin  bir  qrupunda  xüsusiləşmə  başqa  xarakterdədir:  semantik 
yükünə görə bərabərhüquqlu üzvlərdən biri, adətən, sonuncusu qeyd edilən modallıq vasitələri ilə (hətta, illa 
da,özü  də,  hələ  desən,  ən  çox  da  sözləri  ilə)daha  aydın  nəzərə  çarpdırılır  və  xüsusiləşir:  məs.  Dəlisov 
xasiyyətli Siyavuşun gülüşünə cavab olaraq Feyzulla da mağmın-mağmın gülümsədi, hətta güldü də, amma 
sonra nə edəcəyini bilmirdi.(Anar, Dantenin yubleyi) 
Əlavələr də xüsusiləşir. Əlavələr ya isimlə ya da isim xarakterli digər nitq hissələri və söz birləşmələri 
ilə  ifadə  olunub,  özündən  əvvəlki  üzvü(  və  ya  onun  bir  hissəsini)  həmçinin  xitabları  izah  edir  və 
konkretləşdirir. Əlavələr aid olduğu üzvün xarakterini daşıyır, yəni tamamlığın yanında tamamlığın əlavəsi, 
mübtədanın yanında əlavə mübtəda vəzifəsi daşıyır. 
Xüsusiləşməyən əlavələrin bir qismi də var ki, onlar izah etdiyi üzvlə birləşmir və mürəkkəb söz də 
əmələ  gətirmir.  Onlar  yalnız  izah  etmək  və  konkretləşdirmək,  yerinə  görə  ifadənin  emosional  gücünü 
artırmaq məqsədi ilə işlədilir. 
 
 
ONOMASTĠKANIN PROBLEMLƏRĠ 
Rüstəmov Ə.M. 
Sumqayıt Dövlət Univesiteti 
 
Hər  bir  xalqın  tarixində  etnoqrafik,  sosial-iqtisadi,  tarixi-coğrafi  amillərlə  bağlı  olan  onomastik 
vahidlər  milli  yarlıq  funksiyası  yerinə  yetirməklə  xalqın  milli  varlığını  müəyyənləşdirməkdə,  tarixin 
yaddaşını  əks  etdirməkdə  ən  qədim  mənbələr  qədər  müstəsna  əhəmiyyətə  malikdir.  Bu  mənada 
onomastikanın hər bir şöbəsinin öyrənilməsi, tədqiqata cəlb olunması aktuallıq kəsb edir. 
XX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan dilçiliyində tədqiq olunan onomastik vahidlər XX əsrin 
80-ci illərində daha geniş axtarış və tədqiqata cəlb olunmuş və bunun nəticəsində onomologiya dilçiliyin bir 
şöbəsi kimi tam formalaşmışdır. Azərbaycan linqvistikasında onomoloji işlər,  əsasən,  iki istiqamətdə-nəzəri 
və tətbiqi onomastika olmaqla özünə yer tapa bilmişdir. 
Nəzəri  onomologiyada  toponim,  etnonim,  antroponim,  hidronim  və  digər  sahələrin  tədqiqində 
müəyyən işlər görülmüş, müəyyən qənaətlər əldə edilmişdir. Bununla bərabər, görüləsi işlər də az deyildir. 
Hazırda,  xüsusilə  digər  türk  dilləri  ilə  müqayisəli  şəkildə  və  ümumləşdirici  elmi-tədqiqat  işlərinin 
aparılmasına  böyük  ehtiyac  vardır.  Hər  bir  dilçi-onomoloq  onomologiyaya  dair  lazımi  nəzəri  müddəaları 
qohum  türk  dillərinin  materiallarına  əsaslanmadan,  bu  materialları  saf-çürük  etmədən  elmi  nəticələrə  gələ 
bilməz.  Bunun  üçün  Azərbaycan  onomastikası  tədqiq  olunarkən    ümumtürkoloji  dil  materialları  nəzərə 
alınmalı,  tarixi-müqayisəli  şəkildə  tədqiq  olunmalıdır.  Çünki  Azərbaycan  onomastikası  tədqiq  olunarkən 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
185 
 
 
ancaq Azərbaycan dilinə aid dil materiallarına istinad edilməməlidir. İstər etnonim olsun, istərsə də toponim 
və antroponim olsun, tədqiqata cəlb olunarkən ümümtürk dil vahidlərinə əsaslanmalıdır. Azərbaycan dilinin 
onomastik vahidləri tədqiq olunarkən nə Türkiyə ərazisinin, nə Orta Asiya ərazisinin, nə Rusiya ərazisinin, 
nə də ki, türk xalqlarının yaşadıqları digər ərazilərin onomastikası nəzərdən qaçırılmamalıdır. Sözün həqiqi 
mənasında  Azərbaycan  onomastikası    Saxalindən  tutmuş  Hunqariyaya  (Macarıstan)  qədər  geriş  ərazidə 
yayılmış onomastik vahidlərdən kənar kontekstdə tədqiq olunmamalıdır. 
Türk  dillərində,  o  cümlədən  Azərbaycan  dilində  onomastikasının  müxtəlif  sahələrinə  aid  lüğətlər 
mövcuddur. Lakin həmin lüğətlər hazırda istər məzmununa və istərsə də çeşidinə görə elmin prinsiplərinə, 
cəmiyyətin  mədəni  təlabatına  tam  cavab  vermir.  Bu  sahədə  Azərbaycan  dilçiliyinin  qarşısında  çox  ciddi 
vəzifələr durur. 
Müasir dilçiliyimizin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri onomastik lüğətlərin yaranmasıdır. İlk 
növbədə, toponimlər, hidronimlər, etnonimlər, antroponimlər lüğəti toplanıb hazırlanmalıdır.  
Məlumdur  ki,  onomastik  vahidlər,  o  cümlədən  toponimlər  hər  şeydən  öncə,  sözdür.  İndiyə  qədər 
toplanan  toponimik  lüğətlər  bir  növ  coğrafiyaçı  alimlər  tərəfindən  aparılmışdır.  Ancaq  toponimlərin 
xüsusiyyətlərini açmaq üçün linqvistik təfəkkürə və axtarışa da zərurət var. Toponimlərin hərtərəfli, düzgün 
tədqiq  olunması  üçün  üç  elmin-dilçilik,  tarix  və  coğrafiyanın  nailiyyətlərinə,  elmi  tələb  və  prinsiplərinə 
əsaslanmaq gərəkdir. 
Bu mənada məhəlli deyil, mükəmməl toponimik lüğətlərin yaradılması zərurəti meydana çıxmış olur. 
Bu  zaman  təkcə  Azərbaycan  Respublikası  ərazisinin  toponimləri  ilə  kifayətlənmək  olmaz.  Azərbaycan 
dilçiliyinin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri Azərbaycan ərazisindən kənarda mövcud olan aktiv və 
passiv toponimlərin də öyrənilməsi və tədqiqata cəlb olunmasıdır. 
Tarixən  Azərbaycan  ərazisi  olan  Qərbi  Azərbaycan  ərazisinin  toponimləri  bütöv  və  sistemli  şəkildə 
mikrotoponimləri ilə birlikdə yaddaşlardan silinməmiş tədqiqata cəlb olunmalıdır. Bu proses eyni zamanda 
erməni  genosidinə  məruz  qalmış  rayonlarımızın  ərazisinin toponimiyasına  şamil edilməlidir.  Çünki  coğrafi 
ad həm də tarixdir.  
Qərbi Azərbaycan ərazisinin bir sıra bölgələrinin toponimləri elmi tədqiqata cəlb olunsa da (Zəngəzur, 
Ağababa,  İrəvan  ətrafı),  bu,  Ermənistan  ərazisinin  Azərbaycan  mənşəli  toponimlərinin  çox  az  bir  qismini 
əhatə edir. 
Azərbaycan-türk  mənşəli  toponimlərin  bir  qismi  Gürcüstan  Respublikası  ərazisindədir.  Bu 
toponimlərin  geniş  elmi  tədqiqata  cəlb  olunması  Azərbaycan  dilçiliyinin  qarşısında  duran  mühüm 
problemlərdən  biridir.  Bu  ərazinin  türk  mənşəli  toponimləri,  hidronimləri  dəyişdirilir,  təhrif  olunur. 
Gürcüstan ərazisinin türk mənşəli toponimlərinin qorunub saxlanmasına, tarix səhifələrində qalmasına dövlət 
qayğısı artırılmalıdır. Yoxsa Ermənistan ərazisində toponimlərin taleyini Gürcüstan ərazisinin türk mənşəli 
toponimləri də yaşayıcıqdır. 
Azərbaycan-türk  mənşəli  toponimlərin  böyük  əksəriyyətinə,  şübhəsiz  ki,  Cənubi  Azərbaycan 
ərazisində  mövcud  olan  toponimlər  təşkil  edir  ki,  bunların  da  geniş  sahədə  elmi-tədqiqata  cəlb  olunması 
Azərbaycan dilçiliyinin qarşısında duran problemlərindəndir. 
Tarixən  vahid  məkan  olan  Azərbaycan  zaman-zaman  imperiyaların  təsir  dairəsinə  məruz  qalmış, 
bölünmüş  bu  ərazilərdə  mövcud  olan  türk  mənşəli  toponimlər  qeyri-dillərə  məxsus  coğrafi  adlarla  əvəz 
olunmuşdur. 
Onomastik  lüğətlər  içərisində  ən  mühümü  şəxs  adlarına    məxsus  lüğətlərdir.  Çağdaş  mədəniyyətin 
zənginləşməsi və inkişafında antroponimlər lüğətinin rolu son dərəcə əvəzsizdir. Şəxs adlarına dair dilimizdə 
bir  neçə  lüğət  tərtib  edilsə  də,  bu  lüğətlərin  heç  birində  Azərbaycan  şəxs  adları  tam  şəkildə  əks 
olunmamasıdır. Buna görə də biz deyə bilmərik ki, dilimizdə nə qədər oğlan və qız adları var. Buna görə də 
Azərbaycan antroponimlər lüğətinin yaradılması tətbiqi onomologiyanın ən mühüm problemlərindəndir. 
Bu  istiqamətdə  tədqiqatlar  nəticədə  türk  dünyasının  antroponimlər  lüğətinin  yaradılmasına    gətirib 
çıxarmalıdır. Çünki hazırda dünyada 300 milyona qədər türk yaşayır. Türk xalqlarının dillərində işlənən şəxs 
adlarını toplayıb iri həcimli, mükəmməl  ―Ümumtürk ensiklopedik şəxs adları lüğəti‖-nin  hazırlanması türk 
dünyasının  mədəniyyəti,  birliyi  üçün  ən  qiymətli  dilçilik  hədiyyəsi  ola  bilər.  Təbii  ki,  bu  tipli  lüğətlərin 
yaradılmasında türk xalqlarının qədim abidələrindən  mənbə kimi istifadə etmək zərurəti meydana çıxır. 
Qədim  türklər  dünyanın  müxtəlif  qütblərində  məskunlaşmışlar.  Buna  görə  də  türkdilli  xalqlar 
çoxqəbiləli, çoxtayfalı olmuşlar. Zaman-zaman türkdilli tayfalar, etnik qrupların daşıdıqları adların müəyyən 
hissəsi tarixin qaranlıq səhifəsində itib-batmış və passivləşmişdir. Hətta bu adların etnonim olması haqqında 
da  mübahisələr  yaranmışdır.  Bu  cür  gümanlara,  mübahisələrə  son  qoymaq  üçün  türk  dillərinin  etnonimlər 

Müasir dilçiliyin aktual problemləri.  24-25 noyabr 2016–cı il 
 
186 
 
 
lüğətinin yaradılması zərurəti meydana çıxır və bunun üçün də türk dillərinin yazılı və şifahi ədəbiyyatında 
tutarlı mənbələr mövcuddur. 
Türkdilli xalqların geniş ərazilərdə məskunlaşdığını göstərən faktorlardan biri də  onların yaşadıqları 
ərazidə  mövcud  olan  su  obyektlərinin  adlarıdır.  Bəllidir  ki,  su  obyektlərinin  adlarını    dəyişdirmək  
toponimlərə nisbətən xeyli dərəcədə qeyri-mümkündür. Belə ki, su obyekti adları (dəniz, göl, çay və s.)  daha 
çox mühafizəkar olur və az dəyişikliyə məruz qalır. Ancaq bu prossesdə də ermənilər istisnalıq təşkil edirlər. 
Yəni  onlar  dilimizə  məxsus  olan  bütün  onomastik  vahidləri  təhrif  edib  dəyişdirirlər.  Ağıllarına  gəlmir  ki, 
erməni şəxs adlarının əksəriyyəti türk mənşəlidir. Məsələn, Köçəryan, Balayan, Dəmirçiyan, Allahverdiyan, 
Qorqudyan  və  s.  Türkdilli  xalqların  çox  geniş  əraziyə  yayıldığını  nəzərə  almaqla  bu  ərazilərdəki 
hidronimlərin toplanması, tədqiqata cəlb edilməsi türkoloji dilçiliyə bir hədiyyə ola bilər və bəzi mübahisəli 
məqamlara  son  qoya  bilər.  Bu  prossesdə  təkcə  türkdilli  respublikaların  (Azərbaycan,  Qazaxıstan, 
Türkmənistan,  Qırğızıstan,  Özbəkistan,  Türkiyə)  hidronimlərini  deyil,  Rusiya  ərazisində  çox  geniş  ərazidə 
yayılmış    muxtar  respublikalar  və  vilayətlərin  hidronimlərini  toplamaq  və  tədqiqata  cəlb  etmək  lazımdır. 
Bununla  yanaşı,  Ukrayna,  Moldoviya,  Bolqarıstan,  Macarıstan,  Çin,  Monqolustan  və  s.  ərazilərdəki 
hidronimləri tədqiqata cəlb etməklə hidronimlər lüğəti yaratmaq zərurətii meydana çıxır. 
Azərbaycan  dilinə  aid  olan  toponimlər  yalnız  Azərbaycan  Respublikası  ərazisi  ilə  məhdudlaşmır. 
Türk-Azərbaycan  toponimlərinin  arealı  çox  geniş  ərazini  əhatə  edir.  Bu  mənada  Azərbaycan-türk  mənşəli 
toponimlərin  tədqiqatını  geniş  arealda  aparmaq  onomastikanın  mühüm  problemlərindəndir.  Qədim  tarixi, 
ictimai,  iqtisadi,  siyasi  və  mədəni  əlaqələrlə bağlı olaraq  Ermənistan,  Gürcüstan,  Dağıstan  (Şimali  Qafqaz) 
və  Cənubi Azərbaycanda külli miqdarda yer adlarına  rast gəlinir. 
Təəssüflə  qeyd  edək  ki,  həmin  ərazilərdə  mövcud  olan  yer-yurd  adları  sürətlə  dəyişdirilir,  tanınmaz 
hala  salınır.  Bu  prosses  Ermənistan  ərazisində  daha  böyük    ―vüsətlə‖  aparılmışdır.  Minlərlə  türk  mənşəli 
toponim  olan  Ermənistanda  (  Qərbi  Azərbaycanda)    bu  gün  bir  dənə  də  olsun  türk  mənşəli  coğrafi  ad 
qalmamış, bu adlar eybəcər bir formaya- erməni dilinə çevrilmişdir. 
Qeyd edək ki, bu toponimlərin əksəriyyəti etnotoponimlərdir. Bunların hər biri tarixən bu ərazidə sakin 
olmuş  türk  əhalisinin  olduğunu  öyrənməyə  kömək  edər  (Gorus,  Qafan,  Muğan,  Xalac,  Ağvan,  Suvari, 
Hunan,  Ovçu,  Bayandur,  Biçənək,  Çəpni,  Zəngəzur,  Həyərək,  Avşar,  Qəməran,  Yayıcı,  Çavundur,  Uz, 
Qaçaran, Çullu, Quşçulu, Xotanan, Meğri və onlarla türk mənşəli etnotoponimlər bu qəbildəndir).  
Bu  cür  toponimlər  etimoloji-linqvistik  tədqiqata  cəlb  edilməsi,  onların  leksik-qrammatik 
xüsusiyyətlərinin  öyrənilməsi,  etimologiyasının  açılması  müasir  türk  onomastikasının,  o  cümlədən  müasir 
Azərbaycan dilçiliyinin qarşısında duran əsas problemlərdəndir. 
Bir  detalı  qeyd  etmək  kifayət    edər  ki,  Rus  tarixçi-statistik  İ.Şopen  ―Erməni  vilayətinin  Rusiya 
imperiyasına  birləşdirilməsi  dövrünü  əks  etdirən  tarixi  abidəsi‖  (1852)  əsərində  verdiyi  məlumata  görə, 
1828-1832-ci  illər    siyahıyaalınmasının  nəticələrinə  əsasən  erməni  vilayətində  1111  yaşayış  məskənindən 
cəmi 62 kənddə yerli ermənilər məskunlaşmışdır (Bunların da əksəriyyəti  türk mənşəlidir). 1049 türk kəndi, 
yaşayış məskəni idi. 
Bəli,  Azərbaycan  türklərinin  toponimlərinin  taleyi  Ermənistanda  hələlik  bu  cür  sonuclanmışdır. 
Ermənistan  ərazisində  Azərbaycan-türk  mənşəli  toponimlərin  bənzər  taleyini  Gürcüstan,  Dağıstan  və, 
xüsusilə, Cənubi Azərbaycan ərazisinin toponimiyasında görmək istəməzdik. 
Azərbaycan  əhalisinin  xeyli  hissəsi  Cənubi  Azərbaycan  ərazisində  yaşayır.  Burada  tarixən  yaranıb 
formalaşmış minlərlə yer adları, su obyektlərinin adları var. Azərbaycan toponimiyasının bütöv mənzərəsinin 
verilməsində bu arealın da öyrənilməsinə böyük ehtiyac var. Qeyd edək ki, Azərbaycan mənşəli toponimlərə 
bu vilayətin bütün əyalət və vilayətlərində rast gəlinir. 
Bu  toponimlərin  öyrənilməsində  Cənubi  Azərbaycan  şifahi  ədəbiyyatında-bayatı,  nağıl,  aşıq 
yaradıcılığı  və dastanlar da mənbə rolunu oynaya bilər. Bu istiqamətdə müəyyən işlər görülsə də, xalqımız 
üçün  doğma  olan  bu  onomastik  vahidlərin  tam  şəkildə  öyrənilməsi  dilçiliyimiz  qarşısında  duran  mühüm 
problemlərdəndir.