Azərbaycan tariXİ (ən qədim zamanlardan–xxi əsrin əvvəllərinədək) I mövzu: azərbaycan qəDİm dövrdə

4.Alban çarlığı. Kaspilər adı altında alban tayfaları da nəzərdə tutulurdu. Əhəmə­nilərin döv­ründə alban tayfaları vahid bir ad aitında birləş­mişlər. Albanlar 26 dildə danışan tayfalardan ibarət idi. Xəzərin qədim adlarından biri də Alban dənizidir. Bir qrup tarixçilər alban tayfalarını Qaf­qazdilli hesab edirlər. Onlardan müasir dövrdə yaşayan Qəbələ rayo­nunun Nic kəndində udiləri, Quba rayonundakı Xınalıq kəndində xınalıqları, Buduq kəndindəki buduqluları və b. göstərmək olar. O zaman Alba­ni­yada türkdilli və İrandilli tayfalar da yaşamışlar. E.ə. 330-cu ildə Əhəmənilər imperiyası dağıldı. E.ə. IV əsrin axırı-III əsrin əvvəlində Müstəqil Albaniya dövləti yarandı. Albanlar İberiya (Gür­cüstan) ilə Xəzər dənizi arasındakı ərazidə yaşamışlar. Alba­niya dövləti şimalda Qafqaz dağları, cənubda Atropatena, cənub-qərbdə isə Ön Asiya ilə həmsərhəd idi. Albaniya dövlətinin ərazisinə indiki Azərbaycan Respublikası ərazisi, Dağıstanın cənub rayonları və Gürcüstanın Alazan (Qanıx) vadisi daxil olmuşdur. E.ə. II əsrdə Aralıq dənizi hövzəsində güclü dövlətə çev­ril­miş Roma sərkərdəsi Pompey Albaniya və İberiyanı tutmaq qəra­rına gəldi. E.ə. 66-cı ilin dekabrında Kü­rün sahilində qanlı döyüşdə Roma ordusu qalib gəldi. Albanlar roma­lırarı izləyərək onlar üçün təhlükə yaratdılar. Buna görə də Pompey e.ə. 65-ci ildə albanlara qarşı yürüşə başladı. Pompey yürüşün təhlükəli olduğunu görərək Xə­zərin sahilinə qədər getmək niyyətindən əl çəkdi və albanlarla sülh sazişi bağladı. E.ə. 36-cı ildə romalılar yenidən şərqə yürüş təşkil etdilər. Bu yürüşdən sonra İbe­riya və Albaniya romalılardan asılı olduqlarını qəbul etdilər. 68-ci ildə Roma imperatoru Neron Albaniyaya böyük yürüş hazırladı. Lakin Roma üsyanı zamanı Neron öldürüldü. Bir müddət sonra Roma hərbi dəstəsi Xəzər sahillərinə, indiki Abşeron yarımadasına gəlib çatmışdı. Albaniyanın Roma ilə əlaqələri III əsrin ortalarına qədər davam etmişdir . Lakin Roma Albaniyanı heç vaxt tam iş­ğal edə bilməmişdir. Alan tayfalarının ən böyük yürüşlərindən biri 72-74-cü illərdə olmuşdu.

Ədəbiyyat:

1. Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, I c., Bakı, 1998, s.54-414.

2. Azərbaycan tarixi. Z.Bünyadovun red.,Bakı, 1994, s. 19-169.

3. Azərbaycan tarixi. İ.Əliyevin red., Bakı, 1993, s. 9-102.

4. Azərbaycan tarixi. S.Əliyarlının red., Bakı, 1996, s. 8-109.

5. Azərbaycan tarixi. M.Abdullayevin red. ilə, Bakı, 2014, s. 5-29.

6. Azərbaycan tarixi. İ.Məmmədov. Bakı, 2005, s. 4-32.

7. Azərbaycan tarixi. İ.T.Nuriyeva. Bakı, 2015, s. 10-35.