3. Şirvanşahlar və Atabəylər dövlətləri. Şirvanşahlar dövləti. Böyük Səlcuq imperatorluğunun sonuna yaxın Şirvanşahlar Fəribürz, sonra oğulları II Mənuçöhr və I Afridun ölkəni müstəqil idarə edirdilər. Gürcü və erməni feodalları, Bizans imperiyasının vasitəçiliyi ilə, Səlcuq türklərinə qarşı Qərbi Avropa səlibçiləri ilə əlaqə yaradaraq türk-müsəlman amilini Qafqazdan sıxışdırıb çıxarmağa, Azərbaycan torpaqlarını öz aralarında bölüşdürməyə çalışırdılar. 1117-ci ildə DemetreŞirvana hücum etdi. 1120-ci ildə isə IV David qüvvətli ordu ilə Şirvana basqın etdi. Şirvanşahlar məğlub oldu. 1121-ci ildə Didqori döyüşündə gürcülər, qıpçaq türkləri, osetinlər və Qərbi Avropa səlibçilərinin birləşmiş qüvvələri Səlcuq qoşunlarına qalib gəldilər. 1122-ci ildə Tiflis müsəlman əmirliyi ləğv edildi. Şirvanşah III Mənuçöhrün (1120-1160) zamanında Şirvan-Gürcüstan münasibətlərinin yaxşılaşmasında Böyük Səlcuq imperatorluğunun zəifləməsi ilə yanaşı, III Mənuçöhrün arvadı Tamar və onun gürcü əhatəsi də mühüm rol oynamışdı. Gürcü çarı ilə ittifaqa bel bağlayan III Mənuçöhr Səlcuq türklərindən üz döndərdi. 1123-cü ildə Səlcuq hökmdarı Sultan Mahmud Şirvana hücum etdi. Lakin birləşmiş qüvvələrə qalib gələ bilməyən Sultan Mahmud çox keçmədən Şirvanı tərk etdi. IV David 1123-1124-cü illərdə dəfələrlə Azərbaycana yürüş etdi, 1125-ci ildə IV Davidin ölümündən sonra gürcü qarnizonları Şirvanı tərk etməyə məcbur oldular. Hakimiyyət yenidən III Mənuçöhrə keçdi. 1160-cı ildə III Mənuçöhrün ölümündən sonra onun oğulları arasında taxt-tac mübarizəsi başlandı. Bundan istifadə edən Tamar kiçik oğlu və bir qrup əyanla birlikdə qıpçaq turklərinə arxalanaraq, Şirvanı Gürcüstanla birləşdirməyə cəhd göstərdi. Lakin Eldənizlər dövlətinin hakimi Atabəy Şəmsəddin Eldənizin qüvvələrinin köməyi ilə III Mənuçöhrün böyük oğlu I Axsitan (1160-1196) hakimiyyəti ələ keçirdi, Səlcuq türkləri ilə dostluq münasibətlərini bərpa etdi. Gürcüstan çarlığı ilə dostluq münasibətlərini davam edirdi. Dərbənd hakimliyini asılı vəziyyətə saldı. I Axsitan ölkənin ərazisində çoxlu inşa və bərpa işləri gördü. 1175-ci ildə 73 gəmidən ibarət slavyan donanması Azərbaycana hücum etdi, Lənbərana qədər hərəkət etdilər. Şimaldan qıpçaq türkləri Dərbəndi və Şabranı ələ keçirdilər. Şirvanşahın hərbi qüvvələri hər iki hücumu dəf etdi. Bu zaman III Georginin qoşunları Şirvanşaha kömək etdi. Bizans şahzadəsi Andronik Komnin də gürcü qoşunlarının ordugahında idi. 1192-ci ildə baş vermiş güclü zəlzələ nəticəsində Şamaxı dağıldı. Şəhər əhalisinin xeyli hissəsi (I Axsitanın ailəsi də) tələf oldu. Paytaxt Bakıya köçürüldü.
