Azərbaycan tariXİ (ən qədim zamanlardan–xxi əsrin əvvəllərinədək) I mövzu: azərbaycan qəDİm dövrdə

2.Səlcuq türklərinin Azərbaycanda hökmranlığı. XI əsrin ortalarında Mərkəzi Asiyadan Aralıq dənizi sahillə­rinə və Dərbənd keçidindən İran körfəzinə qədər əraziləri əhatə edən Böyük Səlcuq imperatorluğu yarandı. Öğuz türkləri olan Səl­cuq türklərinin adı məşhur türk sərkərdəsi Səlcüğün (qınıq tayfa­sından) adından əmələ gəlmişdi. 1038-ci ildə paytaxtı Nişapur şəhəri olan ilk Səlcuq dövləti meydana gəldi. Səlcuğun nəvəsi Sultan Toğrulun hakimiyyəti illərində (1040-1063) Səlcuq türkləri daha da qüvvətləndi. 1040-cı il mayın 24-də Dəndənəkan vuruşmasında Qəznəvilər dövlətinin hərbi qüvvələri darmadağın edildi. 1043-cü ildə dövlətin paytaxtı Nişapurdan Rey şəhərinə köçürüldü. Səlcuq qoşunları üç istiqamətdə - Həmədan, İsfahan, Gilan istiqamətlərində Azərbayca­na yürüş etdilər. Həmədan və İsfahan da daxil olmaqla bütün Qərbi İranı ələ keçirən Səlcuq qoşunu Dəclə çayının sahil­lərinə çıxdı. Gilan istiqamətində hərəkət edən hissələr Xəzərin cənu­bundakı torpaqları tutdular və Arazı keçib Arrana daxil oldular. Şəd­dadilərin hərbi qüvvələri ilə birləşərək, Bizans, erməni və gürcü feodallarının birləşmiş qüvvələrinə ağır zərbələr vurdular. Azərbay­canın cənub əyalətləri Səlcuq sərkərdəsi Həsənin nəzarəti altına keçdi. Səlcuq-Azərbaycan türk qoşunları 1048-ci il sentyabrın 18-də Bizans, erməni və gürcü feodalarının birləşmiş qüvvələrini darmadağın etdilər. Bizans səlcuqlarla sülh bağlamağa məcbur oldu. Sultan Toğrulun hakimiyyətinin ilk illərində bütün Xorasan və Xarəzm (1038-1044), Qərbi İran (1042-1051) Səlcuq türklərinin hakimiyyətinə keçdi. 1055-ci ildə Bağdad da daxil olmaqla İraq tabe edildi. 1054-cü ildə Sultan Toğrulun hərbi qüvvələri Təbrizə yaxınlaşdı, Rəvvadi hökmdarı Vəhsudan Səlcuq sultanına tabe olduğunu bil­dirdi. Şəddadi hökmdarı Əbüləsvar Şavur da səlcuqlara tabe oldu. Səlcuq sultanı ilə Şəddadi hökmdarı arasında bir saziş bağlandı: onlar Bizans imperatoruna və erməni-gürcü feodallarına qarşı əlbir hərəkət etsinlər. 1066-cı ildə Şirvanşah I Fə­ribürz səlcuqlara tabe oldu. Bununla da Azərbaycan bütünlüklə Böyük Səlcuq imperatorluğuna qatılmış oldu. Sasanilər və Ərəb xilafətinin hökmranlıq etdiyi təqribən 600 illik bir tarixi dövrdə bütün türk, habelə qeyri-türk tayfalarının vahid xalq halında qaynayıb-qarışması prosesi gedirdi. Sasanilər və Ərəb xilafətinə qarşı birgə mübarizə bu prosesə müsbət təsir göstərmişdi. Nəticədə Azər­baycanda islam-türk etnik-siyasi amili daha da qüvvət­lən­mişdi. Səlcuq axınları ərə­fəsində vahid Azərbaycan türk xalqının yaranması prosesi başa çatmaqda idi. Eyni kökdən və dildən olan, İslamı qəbul etmiş Oğuz-Səlcuq türkləri ilə qədim Azərbaycan türkləri tez bir zamanda qaynayıb-qarışdılar. Azərbaycan türk xalqının təşəkkülü pro­sesi başa çatdı. Hərbi-siyasi dayaq yaratmaq məqsədi ilə imperatorluq ərazisinə daxil olan bütün torpaqlar hərbi xidmət əvəzində iqta şəklində Səl­cuq əmirləri arasında bölüşdürülürdü. İqtadarlar əvvəllər onlara verilmiş torpaqlardan vergi (renta) almaqla kifayətlənir, daxili idarəçiliyə və kəndlilərin həyatı ilə əlaqədar məsələlərə qarışmır­dı­lar, zaman keçdikcə iqta irsən keçməyə başlayır, mülk torpaqla­rından fərqlənmirdi. Uc torpaqları-sərhədləri qoruyan Səlcuq sər­kər­dələrinə paylanmış torpaqlardır. Əhalidən əlavə olaraq, Səlcuq döyüşçüləri üçün silah bahası, şərab bahası, nal bahası kimi vergilər, şəhər sənətkarlarından isə onların hazırladıqları sənət məh­sulla­rın­dan pay alınmağa başlandı. XI-XIII əsrlərdə əhali xərac, üşr (üşür), cizyə və bir çox başqa vergi və mükəlləfiyyətlər ödəyirdi. Səlcuq dövləti XI əsrin sonlarında-işğallar ara verdikdə tənəzzülə başladı. İqtadarlar daha mərkəzi hakimiyyətə tabe olmaq istəmir­dilər. Əsarət altına alınmış ölkələrin, xalqların azadlıq mübarizəsi genişlənməkdə idi. Bundan başqa I Səlib yürüşü dövründə (1096-1099) səlibçilərə qarşı mübarizə, Aralıq dənizinin Kiçik Asiya, Suriya və Fələstin sahillərində çox mühüm ərazilərin itirilməsi də Böyük Səlcuq imperatorluğunun tənəzzülünə müəyyən təsir göstər­di. Sonuncu Səlcuq hökmdarı Sultan Səncərin (1118-1157) hakimiyyəti illərində imperatorluq faktiki olaraq, ayrı-ayrı müstəqil dövlətlərə parçalanmışdı. Bu dövlətləri Səlcuq sultanlarının vəliəhd­lərinin tərbiyəçiləri-atabəylər idarə edirdilər.