Azərbaycan tariXİ (ən qədim zamanlardan–xxi əsrin əvvəllərinədək) I mövzu: azərbaycan qəDİm dövrdə

Erkən Orta əsrlərdə (III-VII əsr) Azərbaycanın vahid döv­lətin-Sasanilərin tərkibində olması mədəniyyətin inkişafında böyük rol oynamışdır. Atropatenada Sasani dövlətində tətbiq olunan pəhləvi yazı sistemindən, V əsrin əvvəllərində al­ban­lar isə 52 işarədən ibarət fışıltılı və boğaz səsi ilə zəngin olan öz əlif­basından istifadə edirdilər. 1948-ci ildə Mingəçevirdə aşkar edil­miş qısamətnli epiqrafik abidələr bu yazının bir növüdür. Yazı 21 işa­rədən ibarətdir, 4 sətirlidir. Üzərində alban yazısı olan dörd­künclü ştamp da tapılmışdır. V əsrdə alban dilində fərman tərtib edil­mişdir. İslam dinini qəbul etmiş əhali ərəb əlifba­sından istifadə etməyə başlamışdır.

Bu dövrdə mövcud olan şəhərlərdən Dərbənd, Bərdə (Partav), Çola (Çora), Hunarakert (Hun şəh.), Paytakaran, Təbriz, Şiz, Ərdəbil, Naxçıvan, Gəncə, Şəki, Şəmkir, Qəbələ, Şabran, Xalxal, Bey­ləqan və s. var idi. Şimala gedən yollar üzərində sədlər tikil­mişdir. Beşbarmaq dağından dənizədək qoşa divar uzanırdı. Şirvan səd­di (Gilgilçay boyu) Beşbarmaq divarından 23 km şimalda çəkil­miş, Çıraqqala bu səddin başlanğıcında dağ zirvəsində yerləşirdi. Digər sədd Samur çayından şimalda inşa edilmişdir. Ən əzəmətli Dər­bənd səddi yüksəklikdən dənizin içinədək uzanırdı. Orta hissə­sində qala var idi. Azərbaycan ərazisində Torpaqqala (Alazan çayı sahili), Govuqqala (Ağdam), Cavanşir (İsmayıllı), Çarabkert (Ağ­dam) qalaları inşa olunmuşdu. Alban məbədlərinin qalıqlarına Qə­bə­lə, Qax, Yuxarı Qarabağ, Şəki, Zaqatala, Mingəçevir, Ağdam, Kəl­bəcər, Laçın, Qubadlı və s. yerlərdə rast gəlinir.

Azərbaycanda təkallahlığa (monoteizmə) keçid tam müstəqil dövlət olmaması şəraitində baş verirdi. Zərdüştliliyin təkallahlılığa çağırışı Azərbaycanda (eləcə də İranda) atəşpərəstlik dini ehkamına qarışdı. Sasani hakimiyyəti illərində Mani, sonra məzdəkilərin tə­lim­lərində Xeyirlə Şərin mübarizəsi ideyası Zərdüştlük dininin təsiri altında meydana gəlmişdir. Atəşpərəstlik, oda sitayiş Sasani imperi­yasında dövlət dini səviyyəsinə qaldırılmışdır. Günəşə, Aya, suya, göyə və s. ibadət edirdilər. Sehr, cadu və rəmmallığa inam o qədər dərin imiş ki, Azərbaycanda xristianlığı yayanlar ilk növbədə bu iş­lərlə məşğul olanları cəzalandırırdılar. Xristianlıq zorla qəbul edilir­di. Albaniyada çoxları qədim dinlərini saxladı. Erkən Orta əsrlər­də Azərbaycanda alban, kaspi, müq, qarqar, udin, girdiman adları daşıyan əhali yaşayırdı. Azərbaycanda yaşayan etnosların çoxu (al­ban, qarqar, uti, sovde, sakasen, hun, girdiman və s.) türk mənşəli idi. Qədim və Erkən Orta əsrlərdə Azərbaycana 2 böyük etnik axın olmuşdur: I axında türk mənşəli kimmer, skit, sak tayfaları, II axın­da isə türk mənşəli hun tayfaları (kəngər, peçənək, onoqur, sabir, hun, herlat, oğuz və b.). İlk oğuzlar ümumtürk məkanının tərkib hissəsi olan Cənubi Qafqaza, o cümlədən Azərbaycan ərazisinə Dər­bənd keçidi və Böyük Qafqazın başqa dağ aşırımlarından keçərək yayılmışdır.

Azərbaycanın bütöv halda Sasani impe­riyasının tərkibində olması nəticəsində bütün bölgələri arasinda daxili əlaqələr, ilk növbədə ticarət əlaqələri genişləndi, etnik-siyasi və mədəni birliyinin yarandı, Sasani əsarətinə qarşı uzun­sürən azadlıq mübarizəsi ölkənin türk və qeyri-türk əhalisini daha sıx birləşdirdi, onların qaynayıb-qarışmasına müsbət təsir göstərdi. Beləliklə, vahid xalqın yaranması prosesi sürətləndi.