Azərbaycanın geologİyası I mühazİrə

4.3. Maqmatizm
Qafqazarxası dağarası çökəklikdə və Kiçik Qafqazın şimal hissəsində (Dzirul, Xram, Lok qalxımlarında) yer üzərində çıxan Kembriyəqədər törəmələr biotit, biotit-qranitli qneys və plagioqneslərdən, amtibolit və hornbledli qneys qatlarından iba­rət­dir. Misxan qal­xımında qalınlığı 3 km-ə çatan metamorfik törəmələr 2 seriyaya ayrı­lır. Yaşı Rife­yin so­nu­na (660 mln. il) alt seriya kvars-qrafit şistlərindən, kvarsitlər­dən, mərmərdən; yaşı vend alt-Paleozoya müvafiq gələn üst seriya isə fil­lit­lər­dən, yaşıl şistlərdən, porfiritlərdən, mərmərdən ibarətdir.

Kiçik Qafqazda erkən Paleozoy maqmatizmi müxtəlif təzahürlərlə müşayət olu­nur.

• 
  Əsas tərkibli lava-amfibolit qatını əmələ gətirir.
  
• 
  Mikalı şist və amfibolit qatını yaran qranitin təzahürü.
  
• 
  Əsas maqmanın təzahürü- diabaz porfiritlərinin və onların piroklastitlərinin (aqveran dəstəsi) əmələ gəlməsinə səbəb olur. Sonra Misxan massivindən turş maq­­­­­ma­tizmin təzahürünün 2-ci mərhələsi başlayır və qranodiorit, kvarslı diorit, elə­cə də diorit və qabbro-dioritlərin yaranmasına səbəb olur.
  

Kiçik Qafqazın şimali-şərq zolağında, kiçik Qafqaz geosinklinalının bayosun so­nun­da formalaşan daxili qalxımlarında (Alaverdi, Şəmkir, Qafan) kvars plaqio­por­fir­lərin və keratofirlərin örtüklərinin yaranmasına səbəb olan nisbətən turş lavanın tə­zahürü baş verir. Geosinklinalın mərkəzi hissəsində (Murovdaq və Qarabağ silsiləsi zonalarında) turş tipli lavanın daha əsas lavalarla əvəz olunur.

Orta Yuranın Bat əsrində vulkanizmin yayıldığı sahə hiss olunacaq dərəcədə qı­salır, Qafan-Lök geosinklinalı ilə məhdudlaşır. Vulkanların fəaliyyəti başlıca onlaraq partla­yış xa­rak­teri daşıyır.

Bat-Bayos vulkanik törəmələri alt Yuradan fərqli olaraq porfirit (andezit-da­sit) for­­masiyası ilə təmsil olunur. Lakin, split-keratofir formasiyası ilə bir sıra ümu­mi əla­­­­mətləri saxlayır. Porfirit formasiyası ilə əlaqədar olan kifayət qədər çox subvul­ka­­nik (maqmatik) formalar- ştoklar, sillər mövcuddur. Onların tərkibi kvars dioritlər­dən və sienit-dioritlərdən qəbbro-dioritlərə kimi dəyişir. Kifayət qədər böyük qra­nitoid int­­ruziyalarına (Şəmkir qalxımı, Tovuz və digər intruziyalar) rast gə­linir.

Gec Yura epoxasında maqmatik fəaliyyət kəskin zəifləyir. Konsolidasiya olun­muş Qafqazarxası aralıq massivinin Kutaisi rayonunun qələvi bazalt vulkanizminin tə­zahürü (Kimmeric epoxasında) baş verir. Kiçik Qafqazın şimali-şərq zolağında vul­­kanizmin məhsulları andezit-bazalt və ya andezit tərkibilidir.

Orta Yuradan fərqli olaraq, gec Yuranın Kimmeric əsrində baş verən vulkanizm təzahürü qey­ri-bərabər paylanmışdır və əsasən antiqafqaz geosinklinalı (Qazax, Daş­kə­sən, Mar­tu­ni) ilə əlaqədardır.

Alb epoxası müstəsna olmaqla erkən Təbaşir böyük hissəsində Qafqazın əksər rayonları effuziv vulkanizmin tam sönməsi ilə xarakterizə olunur. Kiçik Qafqazın in­ki­şafının bu mərhələsi intensiv qalxma və kifəyət qədər struktur də­yişiliklə xarak­teri­zə olunur. Kiçik Qafqaz geosinklinalının ayrı-ayrı daxili qalxım­ları vahid Lök-Qara­bağ antiklinoriumu ilə birləşir. Kvars-diorit və qranodiorit tərkib­li kifayət qədər int­ru­ziv massivlərin formalaşması da bunula əlaqədardır. Təbaşirəqədər, erkən Təbaşir yaşlı bu intruziyalar orta Yura çöküntülərini yarır, onlardan çoxu üst Yuranı kəsir və metamorfikləşdirir.

Erkən Təbaşirin sonunda Alpdan, xüsusən də Albın ortalarından Zaqafqaziyada vul­kanik fəaliyyətin kifayət qədər canlanması qeyd olunur. Alb-senomanda vulka­nizm Böyük Qafqazın cənub yamacına, Acar-Trialet çökəkliyinə keçir.

Acar-Trialet və lök-Qarabağ zona­sı­nın qalıq çökəkliklərində Turon, konyak, santon əsrləri vulkanizmin maksimal fə­al­lı­ğı vaxtına təsədüf edir. Kiçik Qafqazın şi­mal zolağında vulkanların fəaliyyəti tədri­cən zəifləsədə (sönsədə), demək olar ki, kam­­panın ortalarına kimi davam et­miş­dir.

Kiçik Qafqazın mərkəzi zonasında, Həkəri çökəkliyində intensiv vulkanik fəa­liy­­yət konyakda başlayır və erkən Santonda maksimuma çatır. Kiçik Qafqazın cənub zo­nasında, xüsusən də Vediçayın hövzəsində Turon-san­ton­da əsas tərkibli maqma­nın təzahür ocaqları yaranır.

Kiçik Qafqazın şimali-şərq, lök-Qarabağ zonalarının üst Təbaşir effuzivləri por­­­firit fasiyasına aiddir. Xram və Lok mas­sivləri arasında yerləşən lök-Qarabağ zo­nasının şimali-qərb hissəsində üst Tə­ba­şir vulkanitləri Acar-Trialet çökəkliyinin an­de­zit-bazalt lavalarından fərqli ola­raq turş tərkiblidir.

Yura inkişaf mərhələsində olduğu kimi, Təbaşirdə də vulkanizmin tədricən şi­mal­­­dan cənuba (platformadan geosinklinalının daxilinə) yerdəyişməsi müşahidə olu­­­­nur. Lakin, gec Təbaşirdə vulkanogen törəmələrin paylanması erkən və orta Yura­dan tam fərqli olub, antiqafqaz geosinklinalının qalıq çökəkliklərində, Acar-Trialet və Göy­çə-Həkəri geosinklinallarında cəmləşir. Burada toplanan vulkanogen qatın qalın­lığı 1,5 km-ə çatır. Hiberbazit formasiyası- inversiyaya məruz qalmayan çökəklikləri (Göy­­çə-Əgərə və İrə­van) əhatə edən qırılmalarda öyrənilmişdir. Yura vulka­nik mər­hələsindən fərqli ola­raq, Təbaşir mərhələsi demək olar ki, qranitoid intruziv for­ma­si­ya­sı müşahidə olu­nmur. Bu isə onunla izah olunur ki, Təbaşirin sonunda qalx­­ma, Yu­ranın sonundakı qədər yüksək olmamışdır.

Qafqazda vulkanizmin növbəti təzahürü Eosendə (xüsusən də orta və gec Eosen­də) əla­qədardır. Şimali Qafqazın miogeosinklinal zonasında vulkanik fəaliyətin tə­si­ri­nə yal­nız üst paleosenin İl və Abxaz seriyalarında tufogen məhsulların qarışığı for­ma­­sında rast gəlinir. Cənub yamacın geosinklinal çökəkliklərində isə ona kounun aşa­­­ğı­larında (alt-orta Eosen) və Dzau-Kaxet zonasının qərb hissəsində orta Eosendə rast gəlinir.

Kiçik Qafqazın geosinklinal çökəkliklərində (İrəvan müstəsna olmaqla) erkən Paleogendə əsasən orta tərkibli maqmanın güclü sualtı püskürməsi müşahidə olu­nur. Paleosen-erkən eosendə sualtı püskürmənin intensivliyi yüksək olmamışdır (tufogen-filiş qatı). Lakin erkən eosenin 2-ci yarısında (Talış, Ordubad çökəklikləri), orta eo­senin əv­vəl­lərində (Göyçə, Acar-Trialet çökəkliklərində) andezit maqmasının güclü tə­za­hürü baş verir. Orta Eosenin maqmatik mərhələsi müxtəlif intruziyaların təzahürü ilə başa çatır. Məsələn, Acar-Trialet zonasında silə oxşar qabbroidlər, Göyçə zona­sı­nın qərb hissə­sin­­də- ultrabazitlərin təzahürü, Göyçə-Həkəri zona­sında isə- qabbro, qab­­­bro-dioritlər, dioritlər, kvars dioritlər, qranidioritlər və plagionranitlər müşahidə olunur.

Kiçik Qafqazın çökəkliklərində eosenin orta və gec epoxaları arasında yerli xa­rakter da­şı­yan, qısamüddətli qalxmadan sonra, gec eosendə yenidən püskür­mə baş ve­rir. La­kin, bu püskürmə sahəvi xarakter daşıyır. Acar-Trialet zonasının şi­mali-qərb his­sə­sin­də andezit-bazalt və traxitlər; Göyçə çökəkliyində- turş və qələvi lava; Ordu­bad çö­­kək­liyində- andezit-bazalt maqmasının təzahürü qeyd olunur.

Qafqazda ən böyük olan Meqri-Ordubad platosunun formalaşmasının eose­nin so­nunda başlaması və oliqosendə davam etməsi ehtimal olunur.

Oliqosen-erkən Miosendə vulkanik püskürmələrin inten­siv­liyi və yayıldığı sahə kifayət qədər azalır. Vulkanik püskürmələr Kiçik Qafqazın şərq hissəsinin bir sıra sa­hə­lərində Göyçə və Ordubad çökəkliklərində müşahidə olunur və andezit, ande­zit-ba­zalt, qisməndə turş tərkibli lavadan ibarətdir.

Kiçik Qafqaz qalxımının Naxçıvan dağarası çökəkliyi ilə qovuşma zonasında andezit tərkibli maqmadan ibarət olan bir sıra böyük subekstruziv və hipabassal mas­sivlər (İlandağ, Naqadcir və s.) formalaşmışdır. Kiçik Qafqazın hər iki vulkanik vi­la­yətində gec Pliosen püskürməsi dolerit bazalt və andezit bazaltlarla başlayır, an­dezit və dasitlərin püskürməsi ilə başa çatır. Kiçik Qafqazda Antropogendə vulkanik püs­kürmə əvvəllər qeyd olu­nan rayonlarda davam etmişdir.