Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRİ h I azərbaycan döVLƏt pedaqoji universiteti

§ 3. I-IV siniflərin riyaziyyat proqramı haqqında
Riyaziyyatın ibtidai kursunun əsasını natural ədəd və sıfır, mənfi olma-
yan tam ədədlər üzərində dörd hesab əməli, onların mühüm xassələri haqqın-
da təsəvvürlər və bu biliklərə istinadən şifahi və yazılı hesablama üsullarının
şüurlu və möhkəm mənimsənilməsi təşkil edir. Təlim materialının tədris illəri
üzrə bölməsində baxılan ədədlər dairəsinin tədricən genişlənməsi nəzərdə
tutulur: I sinifdə «l-dən 20-yə qədər ədədlər», II sinifdə «l-dən 100-ə qədər
ədədlər», III sinifdə «l-dən 1000-ə qədər ədədlər», IV sinifdə «l-dən 1000000-
a qədər ədədlər».
Natural ədədlərin, sıfır anlayışının və hesab əməllərinin formalaşdırılması
ilk dərslərdən başlayır, müxtəlif əşya qrupları ilə praktik iş və çalışmalar siste-
mi üzərində qurulur. Başqa sözlə, hər bir yeni anlayışın formalaşdırılması
onun mənasını açıqlayan və tətbiqini tələb edən bu və ya digər çalışmaların
həlli ilə bağlanır.
İbtidai siniflərin riyaziyyat kursunun əsas məsələlərindən biri möhkəm
hesablama vərdişlərinin formalaşdırılmasıdır. Bu istiqamətdə iş şagirdlərin
riyazi təfəkkürünün inkişafı ilə sıx əlaqədə həyata keçirilir. Hesablama vərdiş-
lərinin formalaşdırılması prosesində çalışmaların həlli, məntiqi, idraki tapşı-
rıqlarla tamamlanır. Toplama (çıxma) və vurmanın (bölmənin) cədvəl halları-
nı şagirdlər əzbərdən bilməlidirlər.
Proqramda şifahi hesablama üsulları ilə yanaşı şagirdlərin yazılı hesabla-
ma üsullarının mənimsəmələrinə xüsusi diqqət yetirilir. IV sinifin sonuna
şagirdlərdə çoxrəqəmli ədədlərin toplanması və çıxılması, birrəqəmli, ikirə-
qəmli və üçrəqəmli ədədə vurma, milyon dairəsində birrəqəmli, ikirəqəmü
ədədə bölmə üzrə düzgün və cəld yazılı hesablama vərdişləri formalaşmalıdır.
Proqramda əməllərin yerinə yetirilməsi qaydalarının mənimsənilməsinə
böyük əhəmiyyət verilir.

44

Şagirdlərin təfəkkürünün inkişafının təmin edilməsi üçün kursla müntə-
zəm müşahidələrin aparılması və bu əsasda mümkün ümumiləşdirmələrin for-
malaşdırılması nəzərdə tutulur. «Ədədi ifadə», «ədədi bərabərlik və
bərabərsizlik)) kimi anlayışlar formalaşdırılır. III sinifdən başlayaraq hərfi
simvolika elementləri və əməllərin komponentləri ilə nəticələri arasında
qarşılıqlı asılılıq əsasında həll edilən sadə tənliklər daxil edilir. IV sinifdə 1000
dairəsində ədədlərdən istifadə etməklə tənlıklərin həlli nəzərdən keçirilir.
Şagirdlərin fəza təsəvvürlərinin (əşyaların forması, ölçülməsi və qarşılıqlı
vəziyyəti) inkişafı ədədlər və hesab əməllərinin öyrənilməsi əlaqəli həyata
keçirilir. Parça, üçbucaq və s. say materialı rolunu oynayır, sonra isə onlardan
hesab məsələsinin konkret illüstrasiyası kimi istifadə edilir.
İbtidai siniflərin riyaziyyat kursunun əsas anlayışlarından biri də
«kəmiyyət» anlayışıdır. Kəmiyyətlər haqqında təsəvvürlər, kəmiyyətlərin
ölçülməsi üsulları, müvafiq ölçü vahidləri və onlar arasındakı əlaqə,
kəmiyyətlər arasındakı münasibətlər müvafiq riyazi biliklərin tətbiqini tələb
edən məsələ materialı və praktik işlərin aparılması əsasında öyrənilir. Bu cür
qurulmuş iş nəticəsində şagirdlər kəmiyyətlərin ölçülməsi üzrə bilik, bacarıq
və vərdişlərə yiyələnir, kəmiyyətlərin ölçü vahidləri arasındakı əlaqələri dərk
edirlər.
Proqramda uyğun materialın baxılan ədədlər dairəsində genişlənməsi və
yeni ölçü vahidlərinin daxil edilməsi ilə əlaqədar onların dörd təlim ili ərzində
öyrənilməsi nəzərdə tutulur.
IV sinifdə «kəmiyyət» anlayışı üzrə verilən məlumat ümumiləşdirilir. Bu
məsələnin öyrənilməsinə müxtəlif ölçü vahidlərində ifadə edilmiş kəmiyyətlə-
rin toplanması və çıxılması, həmçinin kəmiyyətin ədədə vurulması və bölün-
məsi ilə yekun vurulur.
Hesab əməllərinin mənasının açılması sadə məsələlərin həll edilməsi ilə
bağlıdır. Odur ki, proqramda sadə məsələlərin mümkün növünün hər təlim
ilinə daxil edilməsi nəzərdə tutulub. Məsələlərin seçilməsi sistemi və vaxta
görə yerləşdirilməsi elə qurulmuşdur ki, bu və ya digər münasibətdə oxşar
olan həmçinin qarşılıqlı tərs məsələləri müqayisə etmək, tutuşdurmaq müm-
kün olsun. Bu zaman şagirdlərin hər zaman müxtəlif növ məsələlərlə qarşıla-
şacaqları nəzərdə tutulur. Bu isə məsələ həllində yekrıəsəkliyin qarşısım alır.
Belə ki, şagirdlər məsələnin həlli üçün bu və digər əməli seçməzdən əvvəl hər
dəfə məsələni təhlil etmək, verilən və axtarılan arasındakı asılılığı müəyyənləş-
dirmək zərurəti qarşısında qalıqlar. İkinci tədris ilindən başlayaraq tədricən
mürəkkəb məsələlər də daxıl edilir. III və IV siniflərdə onların mürəkkəbliyi
get-gedə artır. Məktəblilərə təqdim olunmuş məsələnin həllinin müstəqil
yerinə yetirilməsini, sadə, ümumi yanaşmam öyrətmək lazımdır. Şagirdlər
məsələnin məzmununu təhlil etməyi, onda nəyin verildiyini, nəyin məchul

45

olduğunu, şəkil və çertyojun köməyi ilə məsələnin məzmununu nümayiş
etdirməyi, məsələni qısa yazmağı, düzgün cavab almaq, hansı əməlləri hansı
ardıcıllıqda yerinə yetirmək lazım olduğunu, hər bir əməlin seçilməsini
əsaslandırmağı, alınan nəticələri lakonik, dəqiq və aydın izah etməyi,
məsələyə görə ifadə qurmağı, onun qiymətini hesablamağı və həllinin
doğruluğunu yoxlamağı öyrənməlidirlər. Şagirdlərin məsələnin müxtəlif
yollarla həllini bilmələri və onlardan ən səmərəlisini şüurlu seçməyi
bacarmaları da vacibdir.
Şagirdlərin müstəqil məsələ tərtib və həll etmələri də diqqət mərkəzində
saxlanılmalıdır. Məsələlərin tərtibi üçün ədəbi və süjet material uşaqları əhatə
edən ətraf aləmdən götürülməlidir. Bu cür məsələlərin tərtibi və həlli müxtəlif
növ məsələlərin quruluşunun və həlli gedişinin xüsusiyyətlərinin şüurlu dərk
olunması ilə yanaşı, şagirdlərin yaradıcılığının və müstəqilliyinin inkişafına,
dünyagörüşünün genişlənməsinə, təlimin həyatla əlaqəsinin güclənməsinə
əhəmiyyətli təsir göstərir.
Proqramda nəzərdə tutulan bilik, bacarıq və vərdişlərin mənimsənilməsi
müəllimin rəhbərliyi altında əsasən dərslərdə təmin edilir. Bununla bərabər
riyaziyyat təlimi ev tapşırıqlarının yerinə yetirilmsini tələb edir. Ev
tapşırıqlarının səviyyəsi şagirdlərin gücünə müvafiq olmaqla, onların müstəqil
yerinə yetirilməsinə şərait yaratmalıdır. Məktəblilərin həm dərsdə, həm də ev
tapşırıqlarında təlim materialı ilə yüklənmələrinin qarşısını almaq məqsədilə,
fəaliyyət növlərinin vaxtlı-vaxtında əvəz edilməsi, şagirdlərin yorğunluğunu
aradan qaldıran idman dəqiqələrinin, əyləncəli oyunların keçirilməsi məqsədə
uyğundur. Bu zaman, xüsusilə, I-II siniflərdə müxtəlif növ oyun fəaliyyətinin,
didaktik oyunların təşkili böyük əhəmiyyətə malikdir. Riyaziyyat dərslərində
istifadə olunacaq oyunların sayı, məzmunu, təşkili metodikası və müddəti,
həmçinin uyğun vəsaitin seçilməsi, öyrədilməsi nəzərdə tutulmuş hər bir
mövzunun təlim-tərbiyə məqsədləri hesaba alınmaqla müəyyənləşdirilməlidir.
Riyaziyyat təlimində biliklərin möhkəmləndirilməsi və sistemləşdirilməsi
üçün əldə edilmiş bilik, bacarıq və vərdişlərin bir qədər dəyişdirilmiş şəraitdə
tətbiqi ilə müntəzəm təkrarın aparılması böyük əhəmiyyətə malikdir.
Proqramda şagirdlərin hər tədris ilinin sonunda sonrakı tədris ili ilə, həm-
çinin IV sinifdə V sinfin riyaziyyat kursu ilə varisliyi təmin edən zəruri bilik,
bacarıq və vərdişlərin səviyyəsi də müəyyənləşdirilmişdir.
Proqramda hər bir bölmənin öyrənilməsi üçün saatların təxmini miqdarı
göstərilmişdir. Müəllim şagirdlərin daha yüksək riyazi hazırlığına nail olmaq
üçün iş təcrübəsinə, sinfin səviyyəsinə uyğun olaraq saatları müstəqil bölüşdü-
rə bilər.

46