Азярбайъан республикасы дахили ишляр назирлийи

Cəlil Məmmədquluzadə
həm publisistik yazılarında, həm də bədii əsərlərdə dininə və milli mənsubiyyətinə 
görə fərqlənən xalqların nümayəndələrini biri-birinə qarşı qoymaqla, onlara bəzən 
gülməklə, bəzən isə mədəniyyətlərin arasındakı savadsızlıqdan və cahillikdən gəlmə 
uçurumu göstərib kədərlənməklə bu məsələyə öz ziyalı münasibətini ortaya qoyub.
Müəllif “Kamança” dramında
ermənilərin yaşadığı Qazançı ilə qonşu bir 
müsəlman kəndinin insanlarının arasında olan ixtilafdan bəhs olunur. Ətrafına kəndin 
cavanlarını toplayan silahlı Qəhrəman yüzbaşı əmr edir ki, çıxaq bir dağ-dərəni 
axtaraq və harada Qazançı kəndindən olan bir erməni görsək vurub öldürüb 
qisasımızı alaq. Onlar təsadüfən Qazançıdan olan kamançaçı erməni Baxışa rast 
gəlirlər. Kamançaçı Baxışın ifa etdiyi musiqini dinləyən Qəhrəman yüzbaşı onu 
öldürmür və heç incitmədən də buraxır. Erməni Qəhrəmanın bu hərəkətinə çox 
təəccüb edir və onlardan uzalaşaraq öz kəndinə gedir. 
“Usta Zeynal” hekayəsi.
Hekayənin çox sadə bir süjeti vardır. Muğdusi 
Akopun böyük oğlu Moskva Universitetini bitirib evlərinə gəlir. Qonaqları qəbul 
etmək üçün hər şey hazırdır, lakin bir neçə gün bundan əvvəl çox şiddətli yağan 
yağışdan sonra zalın səqfinin bir tərəfindən su axmış və səqf uçulub tökülmüşdür. 
Oğlu gələnə qədər səqfin uçan yerini suvayıb düzəltmək lazımdır. Oğlu isə alınmış 
teleqrafa görə iki gündən sonra gəlməli idi. Muğdusi Akopun tanışı, bənna Usta Cəfər 
bu vaxt başqa yerdə işləyirdi. Onda o, öz dostu Hacı Rəsulun məsləhəti ilə İrandan 
gəlmiş Usta Zeynal adlı birisini işləməyə götürür. Öz vətəninin həqiqi oğlu olan Usta 
Zeynal Muğdusi Akopun tam əksini təşkil edir. Ustaya görə hər işi səbrlə-aramla 
görmək və allaha bel bağlamaq lazımdır. Tələsiklik və həyəcan ancaq işi korlaya 
bilər. Nə qədər ki, Muğdusi Akop bacarıqlı, öz mənfəətini güdən və işgüzardır, o 
qədər Usta Zeynal fəaliyyətsiz, cəsarətsiz və axmaqcasına sadəlövhdür. O iş ki, 
Muğdusi Akopdan bir saat vaxt tələb edir, Usta Zeynala görə bu işə ən azı bir gün 
vaxt sərf etmək lazımdır. O işi ki, Muğdusi Akop bu gün görməlidir, Usta Zeynala 
görə, onu sabah da, o biri gün də yerinə yetirmək olar, çünki tələsməyin yeri yoxdur, 
hər şey allahın iradəsindən asılıdır. Lakin Usta Zeynalın əsas nöqsanı onun 

---

21
boşboğazlığı və özünəməxsus filosofluq etməsindədir. Muğdusi Akopa verdiyi 
suallara qısa və başqaçırıcı cavablar almasına baxmayaraq Usta Zeynal ondan əl 
çəkmir və işi yarımçıq qoyaraq lazımsız boşboğazlığa başlayır. Nəhayət, hövsələsi 
daralmış ev sahibi ona kəskin surətdə deyir ki, o, bura söhbət üçün deyil, işləmək 
üçün gəlmişdir. Ev sahibinin bu töhmətindən qəti narahat olmayan Usta Zeynal 
Muğdusi Akopa təskinlik verir ki, inşaallah işi təyin edilmiş vaxta görüb 
qurtaracaqdır. Lakin o, qətiyyən tələsmir, tez-tez çubuq çəkir, vaxtı-vaxtında namaz 
qılır və ev sahibi yanında olmayanda özü kimi Şərqin tənbəl və boşboğaz oğlu olan 
köməkçisi Qurbanla birlikdə filosofluq edir. İş isə çox ləng və yavaş görülür. 
Hekayədən sitatlar: 
“Yaxşı adam olmağına yaxşı adamdı, allah dinə gətirsin, amma nə fayda?!” 
“Usta, mən bir şeyə mat qalıram. Yaxşı, ermənilər bu aşkarlıqda zadı 
görmürlər? Bunlar niyə bəs dönüb müsəlman olmullar?...” 
“Qurban, bu işlər hamısı sirrdir. Bunları heç başa düşmək olmaz. Bunlar 
hamısı allah yanındadır; çünki belə fərz elə, ermənilərin hamısı çönüb müsəlman 
oldu, onda cəhənnəmi allah kimdən ötrü xəlq edib və kimi ora göndərəcək. Bu işlərin 
hamısının bir səbəbi var, yoxsa ermənilər çox yaxşı bilir ki, bizim məssəbimiz 
olarınkından yaxşıdı. ” 
Çox keçmədən, Usta Zeynal işi yarımçıq atır və pərt çıxıb gedir ki, bu da 
Muğdusi Akopu çox dilxor edir. Əhvalat belə olur: İkinci gün məlum olur ki, 
kütbeyin Qurban öz yaddaşsızlığı üzündən Usta Zeynalgildən gətirilmiş ləyəni bir 
kənara qoyub, bütün günü erməninin səhəngində su daşımış və bununla da nəinki 
təkcə Usta Zeynalın üst-başını, hətta bütün işi murdarlamışdır. Bizim nadan və 
fanatik ruhanilərin təlimi əsasında tərbiyə almış Usta Zeynalın tipi Cəlil 
Məmmədquluzadə tərəfindən çox müvəffəqiyyətlə və məharətlə yaradılmışdır.
Azərbaycan öz milli müstəqilliyini qazanandan sonra İsa Məsih obrazı bir daha 
poeziyaya qayıtmağa başlayır. Klassik poeziya nümunələrindən fərqli olaraq indiki 
şairlərin İsa Məsih təliminə müraciəti dövrün ağrı-acılarına sevgi ilə üstün gəlməyin 
zərurətini car çəkməklə bağlıdır. Görkəmli Azərbaycan şairi Vaqif Bayatlının bir 
şeirində olduğu kimi: 
Min ildi, milyon ildi 
Sənə sarı qaçıram 
ayaqlarım sevinir, 
yolum sevinir, Allah. 
hər gün Sənin Göyünə 
mismarlanır qollarım 
mismarlanır, dincəlir, 
qolum sevinir, Allah. 
Sevgin, yalnız sevgin var, 
qollarımın gözündə. 
Bəs nədən əzab gəzir, 
qolumu dəlib yaran 
mismarların üzündə?!.. 

---

22
Sovetlərin vaxtilə qadağan etdiyi dini dəyərlərin milli müstəqillik dövründə 
bərpası zamanında belə şeirlər tamamilə yeni bir ovqatda multikulturalizmə xidmət 
edir. Müasir Azərbaycanın başqa bir şairi də bu mövzuda qələm çalıb. Bu, ölkədə 
xeyli populyar olan Ramiz Rövşəndir. Onun “Çarmıxdakı İsa” adlı bir şeiri var. Bu 
şerdə müəllifin İsa Məsihə münasibəti klassik Azərbaycan şairlərindən fərqli olaraq 
islam teologiyası ilə də səsləşmir, çünki müsəlmanlar çarmıxa çəkilən şəxsin İsa 
olduğuna inanmırlar, Quran-da yazıldığı kimi həmin şəxsin bir başqası olduğunu 
düşünürlər. Ramiz Rövşən isə xristianlıqda Ata-Oğul-Müqəddəs Ruh üçlüyü ilə 
assosiasiya yaradan misralarında belə deyir: 
Mən sənin oğlunam bu yer üzündə, 
həsrətinlə göyə çox baxdım, Allah. 
Axır ki, arzuma çatdım deyəsən, 
ayağım üzüldü torpaqdan, Allah. 
Daha yerlə göyün arasındayam, 
çarmıxa çəkilib qalmışam daha. 
Mismarlanıb ayaqlarım, əllərim, 
özüm öz tabutum olmuşam daha. 
Əlbəttə, şeirdə İsa Məsih ümumiləşmiş İnsan obrazıdır, yer kürəsindəki 
əzablardan qurtulub Tanrıya qovuşmağa can atan İnsan obrazı ki, poetik təcəssümünü 
İsada tapır. Və bu şeir dini şeir də deyil. Ancaq müsəlman oxucularına xristian 
teologiyası prizmasından xitab edən şair dini tolerantlığa da, multikultural mühitə də 
beləcə öz töhfəsini vermiş olur.
Yeri gəlmişkən, Azərbaycanın milli müstəqillik illərində multikulturalizmə 
islam teologiyası baxımından da töhfə verənlər var. Onların arasında dini fikirdə 
islahatçı imici qazanmış, Quranın Azərbaycan dilinə tərcüməçilərindən biri Nəriman 
Qasımoğludur. Hazırda dinin tolerantlığın təbliğatçısı qismində fəaliyyət göstərən bu 
ilahiyyatçı-alimin “İsa Məsih”, “Yamanlığa yaxşılıq: Bibliya və Quran işığında” 
başlıqlı tədqiqatları, “İslamda etiqad azadlığı məsələsi” mövzusunda çoxsaylı məruzə 
və çıxışları dini durumda da multikultural ovqatın yayılmasına xidmət edir. Onun 
“Quranda və Bibliyada Ekoteologiya Ümumilikləri” monoqrafiyası beynəlxalq dini 
və akademik çevrələrdə maraqla qarşılanmış, müəllifinə şöhrət qazandırmışdır.