Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi Bakы Qыzlar Universiteti

 
 
131 
4
4
3
1
2



x
x
y
 
Карточка №2 
Алгоритмин блок-схеминдян истифадя едяряк функсийанын графикини гурун вя 
хассялярини тясвир един: 
1
4
1
2




x
x
y
 
Бу  иш  юйрядиъи  характер  дашыйыр  вя  илк  дярсдян  башлайараг  бцтцн  синиф 
фяаллашыр.  
Алгоритмин блок-схеми шаэирдляря истигамят верир вя щяр карточкада верилян 
мисаллара ясасян шаэирдляр квадрат функсийанын гурулмасыны юйрянирляр. 
Функсийанын  хассялярини  дцшцнъяли  фяалиййятляри  иля  тясвир  едирляр.  Мцяллим 
карточкалары йыьдыгдан сонра шаэирдляр дяфтярлярини  ачырлар. Лювщяйя биринъи  вя 
йа икинъи варианты щялл етмиш шаэирдляр чыхырлар. Онлар карточкалардакы функсийала-
рын графиклярини изащатла лювщядя гурурлар вя хассялярини тясвир едирляр. Мцяллим 
щялля  нязарят  едир, галан шаэирдляр ися  юз вариантларына  аид  олмайан мисалларын 
щяллини  йазырлар.  Беляликля,  15  дягигя  ярзиндя  шаэирдляр  юз  карточкаларындакы 
щялли йохламагла йанашы дярсдя алдыглары биликляри мющкямляндирирляр. Шаэирдляр 
мцяллимин рящбярлийи иля йекун нятиъя чыхарырлар: 
Квадрат  функсийанын  графикини  гурмаг  цчцн  ашаьыдакы  мярщяляляр  ардыъыл 
йериня йетирилмялидир: 
1)  параболанын  тяпя  нюгтясинин  координатларыны  тапмаг  (m,  n)  вя  ону 
координат мцстявисиндя гейд етмяк; 
2) параболайа аид бир нечя нюгтя гурмаг; 
3) гейд олунмуш нюгтяляри сялис хятля бирляшдирмяк: 
Бундан сонра ев тапшырыьы верилир.  
“Квадрат  функсийанын  графикинин  гурулмасы”на  аид  нювбяти  дярсдя  дярслик-
дяки чалышмалар щялл едилир.  
Мягалянин aktuallыьы.  Kompyuterlяrиn  tяdrиsя  daxиl  edиlmяsи  mяsяlяlя-
rиn hяllи mяrhяlяlяrиnи dяyишdиrmишdиr: mяsяlяnиn qoyuluшu, rиyazи modellяш-
dиrmя, alqorиtmlяшdиrmя, proqramlaшdыrma, proqramlarыn иcra edиlmяsи vя 
nяtиcяlяrиn tяhlиl olunmasы yolu иlя hяr bиr mюvzunun tяlиm edиlmяsи tяlяb 
olunur.  Mяlumdur  kи,  яnяnяvи  tяlиm  prosesиndя  dяrsdя  шagиrdlяrиn  vaxtы 
mиsal hяllиnя sяrf olunur, eynи tиplи mиsallarыn hяllи иsя yorucu xarakter daшы-
yыr, xцsusи иlя чoxlu hesablama tяlяb edяn mиsallarыn hяllи psиxolojи gяrgиn-
lиk yaradыr vя rиyazиyyatыn юyrяnиlmяsиnя maneчиlиk tюrяdиr. Gюstяrиlяn altы 
mяrhяlя цzrя mыvzularыn tяlиmиndя bцtцn psиxи цzvlяr fяal ишtиrak edиr, mяk-
tяblи  obyektиn  яsas  яlamяtlяrиnи  mцяyyяnlяшdиrиr,  onlarы  bиr  tam  halыnda 
bиrlяшdиrиb  qavrayыr.  Kompyuter  tяlиmиndя  dяrketmя  prosesи  daha  yцksяk 
sцrяtlя иcra olunur. 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
132 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Башланьыъ 
Алынан парабола функсийанын графикидир 
а, b, c ямсалларыны мцяййян един 
Параболанын тяпясинин (m, n) координатларыны тапын 
m=-b/2a, 
 n=(-b
2
+4ac)/4a 
Декард координат системини чякин вя M(m, n) гурун 
(0, c) нюгтясини ОY цзяриндя гурун 
Сон 
йох 
щя 
а 
< 0
 
Функсийанын  графики  будаглары 
йухары йюнялмиш параболадыр 
Функсийанын  графики  будаглары 
ашаьы йюнялмиш параболадыр 
D=b
2
-4ac 
D > 
0 
 
Функсийанын 
графики (m, n) 
нюгтясиндя ОХ 
охуна тохунур 
a
D
b
x
   
a
D
b
x
2
;
2
1
1






 
щесаблайын. Парабола ОХ охуну 
(x
1
;0) (x
2
;0) нюгтяляриндя кясир 
D = 
0 
Функсийанын графикинин ОХ оху иля ортаг нюгтяси йохдур 
Функсийанын гиймятляр ъядвялини 3-4 нюгтя цчцн тяртиб един 
Чякилмиш координат системиндя коорднатлары ъядвялдя эюстярилян нюгтяляри гурун 
Декард координат системиндя алынан нюгтяляри сялис хятля бирляшдирин 
щя 
йох 
щя 
yох 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
133 
Gюrцndцyц kиmи bu mяrhяlяlяrdяn bиrи dя alqorиtmlяшdиrmяdиr. Mяsя-
lяnи  hяll  etmяk  цчцn  шagиrd  onun  hяllи  mяrhяlяlяrиnи  mцяyyяn  etmяlиdиr. 
Dиgяr tяrяfdяn eynи tиplи mяsяlяlяrиn hяllи alqorиtmlяrиnи tяsvиr edя bиlmяk 
dя шagиrdlяrя иzah edиlmяlи, bununla da onlarыn elmя maraqlarыnыn artma-
sыna naиl olmaq mцmkцndцr. 
Ишdя VЫЫЫ-ЫX sиnиflяrиn cяbr dяrslиklяrиndя olan bиr neчя mюvzunun юyrя-
nиlmяsиndя  alqorиtmlяшdиrmя  elementlяrиndя  иstиfadя  mяsяlяlяrи  araшdыrыl-
mышdыr. Rиyazиyyatыn tяdrиsи metodиkasыna nяzяrи, praktиkи vя mяzmunca ye-
nи baxыш tяdqиqatыmыzыn aktual olduьunu tяsdиq edиr.  
Мягалянин елми йенилийи. Апарылан тядгигатын нятиъясиндя орта цмумтящсил 
мяктяблярин  VЫЫЫ-ЫX  sиnиflяrdя  cяbr  дярсляриндя  шаэирдляря  yenи  mюvzulara 
aиd алгоритмляри сюзляр вя блок-схемлярля тясвир етмяйи юйрядян, онларда алго-
ритмик  тясяввцр,  билик,  баъарыг  вя  вярдишлярин  формалашдырылмасы  иля  рийазиййат 
тялиминин  елми  нязяри  сявиййясини  вя  кейфиййятини  йцксялдян  методика  ишлян-
мишдир.  
Мягалянин  практик  ящямиййяти  вя  тятбиги.  Ондан  ибарятдир  ки,  шаэирдляр 
VЫЫЫ-ЫX sиnиflяrdя cяbr дярсляриндя алгоритмин (сюзляр вя блок-схемляр) тясвир 
цсуллары иля таныш олур, онларын тятбиги иля тялимин сонракы илляриндя мцхтялиф мя-
сяляляри щялл етмяйи юйрянирляр:  
— VЫЫЫ-ЫX синифляр цчцн рийазиййат програмлары вя дярсликлярин тякмилляшди-
рилмясиндя тядгигатдан чыхарылан нятиъяляря истинад едиля биляр;  
—  алынмыш  нятиъяляр  диэяр  цмумтящсил  фянляр  цзря  апарылаъаг  тядгигатлар 
цчцн база ролуну ойнайыр;  
—  тядгигатдан  педагожи  институт  вя  университетлярдя,  щямчинин,  орта  ихтисас 
вя пешя мяктябляриндя, щярби мяктяблярдя дя истифадя едиля биляр.  
 
Яdяbиyyat 
 
1.  Таьыйев  Щ.Н.  Рийазиййатын  тядрисиндя  щесаблама  техникасы  комплексин-
дян  истифадя  методикасы  (V-ЫX  синифлярин  материаллары  ясасында):  Пед.елм.-
нам….дис.афтроеф. Бакы, 1994. 
2.  Колмогоров  А.Н.  Алгоритм,  информация,  сложность.  М:  Знание 
1991. 
3. Румачик П.Ф. От планирования к алгоритмам. МвШ. 1989, №2. 
4. Пялянэов Я.Г. Щяндясядян юлчмя характерли практик вя лаборатор ишляри 
шаэирдлярин щяндяси биликлярини формалашдыран васитя кими (VЫЫ-ЫX синиф материал-
лары ясасында): Пед. елм.нам. алимл… ….дис.автореф. Бакы, 1996. 
 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
134 
Ч.Гамзаев 
А.Гашимова 
 
Изучение построения графика квадратичной  
функции с помощью алгоритмизации 
 
Резюме 
 
В  современной  школе  элементы  алгоритмизации  употребляются  и  на 
уроках математики. Например: при изучении неравенств с одним перемен-
ным  и  при  построении  графиков  функций  можно  употребить  словесный 
запись алгоритма и блок-схему. На данной работе описываются алгорит-
мы построения графика квадратичной функции. 
 
 
Сщ.Gamzaev  
А.Gashиmov  
 
Study plottиng quadratиc functиon usиng algorиthmиzatиon 
 
Сummary 
 
Ыn  modern  school  algorиthmиzatиon  elements  used  and  mathematиcs 
lessons.  For  example:  иn  the  study  of  иnequalиtиes  иn  one  varиable  and 
graphиng  functиons  may  use  a  verbal  account  of  the  algorиthm  and  block 
dиagram. Ыn thиs paper we descrиbe algorиthms to construct the graph of a 
quadratиc functиon. 
 
Редаксийайа дахил олуб: 07.04.2014

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
135 
 
Orta məktəb fizika  kursunda “Qravitasiya  sahəsi” 
mövzusunu elmi - metodik təhlili və tədrisi 
 
Əfqan Kərimov, 
ADPU-nun dosenti 
Mahirə Muradova, 
ADPU-nun baş müəllimi 
e-mail: e.karimov@ yahoo.com 
Rəyçilər: ped.ü.f.d., dos. T.S.Vahidov, 
                ped.ü.f.d., dos. F.M.Rəştiyev 
 
Açar sözlər: qravitasiya sahəsi, cazibə qüvvəsi, ağırlıq qüvvəsi, sərbəst düş-
mə, kosmik sürətlər, cazibə sahəsində hərəkət. 
 Ключевые  слова:  гравитация,  гравитационное  поле,  сила  притяже-
ние, силы тяжести, свободное падание; космические скорости, движение в 
силе притяжения  
Key words: gravitational field, gravitational force, the force of gravity, 
free fall, space, speed, move the gravity field 
 
XX  əsrin 90-cı illərinə kimi Azərbaycan Sovetlər İttifaqının  tərkibində ol-
duğundan orta məktəb fizika proqram və dərslikləri rus dilində olan proqram və 
dərsliklərin  tərcüməsi  əsasında  aparılmışdır.  Yalnız  əsrin  sonlarında  Azərbay-
can müstəqillik əldə etdi və 2002–ci ildə milli fizika proqramı prof. M.İ.Murqu-
zovun  rəhbərliyi  altında  hazırlandı  və  həmin  proqram  əsasında  milli  dərsliklər 
çap olundu. 
Köhnə proqramda qravitasiya sahəsi ilə bağlı mövzular VII, IX və XI sinif-
lərdə öyrənilirdisə, buna ayrıca fəsildə yer verilməmişdir. 2006-cı ilə kimi  milli 
dərsliklərdə isə mövzuya VIII sinifdə və X siniflərdə yer ayrılmışdır. 
VIII  sinif  fizika  kursunda    ―Qravitasiya  sahəsi‖  bölməsində  8  saatlıq  vaxt 
verilib və VIII sinif fizika kursu elə bu mövzu ilə başlayır. Saatlara bölgü aşağı-
dakı kimi aparılıb: 
1.
 
Ümumdünya cazibə qanunu 
2.
 
Ağırlıq qüvvəsi. Qravitasiya sahəsinin intensivliyi 
3.
 
Cisimlərin sərbəst düşməsi 
4.
 
Şaquli atılmış cismin hərəkəti 
5.
 
Süni peyklərin və planetlərin hərəkəti. Kosmik sürətlər 
6.
 
Təcillə hərəkət edən cismin çəkisi 
7.
 
Qravitasiya sahəsi və Kainat 
8.
 
Təkrar 
X sinif ―B‖ səviyyəsində bölmə ilə bağlı mövzulara III fəsil olan ―Dinami-
kanın əsasları‖nda 
1.
 
Qravitasiya qarşılıqlı təsiri. Ümumdünya cazibə qanunu 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
136 
2.
 
Ağırlıq qüvvəsi 
3.
 
Qravitasiya  sahəsinin  intensivliyi-qravitasiya  sahəsinin  qüvvə  xarakte-
ristikasıdır 
4.
 
Ağırlıq  qüvvəsinin  hündürlükdən  və  Yerin  cografi  enliyindən  asılı  ol-
ması 
5.
 
Ağırlıq qüvvəsi təsiri altında hərəkət. Şaquli hərəkət 
6.
 
Üfüqi və üfqə bucaq altında cismin hərəkəti 
7.
 
Süni peyklərin hərəkəti adlı mövzuların və müəyyən hündürlükdən üfqə 
bucaq altında atılmış cismin hərəkətinin öyrənilməsi adlı laboratoriya işinin ic-
rası nəzərdə tutulmuşdsur. 
X  sinifdə  ―A‖  istiqaməti  üzrə  III  fəsil  olan  Qravitasiya  qüvvələrinə  13saat 
vaxt ayrılıb. Burada da yuxarıda qeyd etdiyimiz mövzuların öyrənilməsi vacib 
sayılır. Bölməyə nədənsə Nyuton qanunları, elastiklik və sürtünmə qüvvələrinin 
təbiəti, qüvvə momenti, fırlanma oxu olan cismin tarazlıq şərtləri kimi mövzu-
lar da əlavə edilmişdir. 
Fikrimizcə, bu mövzular müvafiq fəsillərdə daha səmərəli tədris oluna bilər-
di. Elə bunun nəzərə alsaq 2009-cu ildə milli işlər fizika proqramı və dərsliklə-
rində təkmilləşmə apararaq ―Qravitasiya sahəsinə‖ aid materialı VII sinif dərs-
liyinə keçirilmişdir. Burada material 5 saat ərzində   
1 dərs Qravitasiya qüvvəsi   və qravitasiya sahəsi  haqqında anlayış.  Ağırlıq 
qüvvəsi. 
II dərs. Ümumdünya cazibə qanunu 
 
III dərs. Qravitasiya  sahəsinin intensivliyi. Cisimlərin sərbəst düşməsi. 
IV dərs. Məsələ həlli 
V dərs. Şaquli atılmış cisimlərin hərəkəti, mövzuları şəklində verilmişdir. 
X  sinifdə  ―Dinamikanın  əsaslarında‖  mövzuya  aid  material  4  paraqrafda  
―Süni peyklərin hərəkəti‖ əlavə edilməklə verilib. 
Kurikulumla bağlı VI  sinif şagirdləri  fizikanı VI sinifdən başlayaraq öyrə-
nirlər. VI sinif fizika dərsliyində qarşılıqlı təsirlərin toxunma ilə və toxunma ol-
madan baş verməsi verildiyinə toxunulduqdan sonra ―Qravitasiya qarşılıqlı təsi-
ri‖ adı altında bir paraqraflıq material verilib. 
Aşağıda bəzi mövzuların öyrənilmə metodikası verilir. 
Ümumdünya cazibə qanunu 
Mövzunun  izahına  başlayarkən  həyati  faktlar  gətirilir.  Belə  ki,  Yer  onun 
üzərində olan cisimləri- dağı, daşı, suyu, yuxarıya atılmış topu, səma cisimlərini 
və s. özünə cəzb edir. Görəsən bu qüvvənin qiyməti nələrdən asılıdır? 
Meyvə  ağaclarında  yetişmiş  meyvələr  ağacdan  qopandan  sonra  niyə  görə 
Yerə düşür? Bu məsələni nalma ağacından qopan almanın ağacın altında dayan-
mış dahi ingilis fiziki İsaak Nyutonun başına düşdüyü ilə əlaqədar düşündürmüş 
və səbəbini o özü həll etmişdir. O, kainatdakı bütün cismlərin  bir-birini qarşı-
lıqlı olaraq cəzb etdiyini tapmış və bu qüvvələri cazibə (qravitasiya) qüvvələri 
adlandırmışdır.  
Kainatın bütün cismlərə aid olan və cismlərin bir-birini cəzb etməsi şəklində 
üzə çıxan təsir  cazibə qarşılıqlı təsiri adlanır. 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
137 
Cazibə qarşılıqlı təsiri materiyanın xüsusi forması olan cazibə sahəsi ilə öl-
çülür.  Bu  sahənin  mənbəyi  kütlədir.  İstənilən  cismin  ətrafında  cazibə  sahəsi 
mövcuddur.  Cazibə  sahəsinin  mənbəyi  olan  kütləni  cazibə  yükü  də  adlandı-
rırlar. Bu yük qraviton  adlanır. 
Cazibə sahəsinin mühüm xassəsi sahəyə gətirilmiş yükə müəyyən bir qüvvə 
ilə  təsir  etməsidir.  Cismin  cazibə  sahəsi  ilə  qarşılıqlı  təsiri  onun  kütləsindən 
başqa sözlə cazibə yükündən asılıdır.  
 
Kütləsi böyük olan cismin ətrafında daha güclü cazibə sahəsi yaranır. Eyni 
bir cazibə sahəsində cazibə yükü böyük olan cismə daha böyük cazibə qüvvəsi 
təsir edir. 
Cisimlərin bir-birini cəzb etməsini qədimdə insanlar sezmişdilər. Amma bu-
nu kəmiyyət cəhətdən müəyyənləşdirməkdir böyük bir tarixi dövr  tələb etmiş-
dir.  Bu  qanun  İsaak  Nyuton  qədim  alimlərin,  o  cümlədən  Azərbaycan  alimi 
N.Tusinin, polyak alimi N.Kopernikin, alman alimi İ.Keplerin tədqiqatları əsa-
sında tapa bilmişdir. 
Düsturun çıxarılışı aşağıdakı kimidir: 
Keplerin III qanununa görə: 
T
2
=const·r
3
 
Burada T-period, r-radius vektorudur. 
Mərkəzəqaçma təcili       
 
sabit götürsək 
 
Nyuton  hesablamalarla  göstərmişdir  ki,  müxtəlif cismlər  üçün  C  sabit  qal-
mır,  dəyişir.  Bu    vəziyyətdən  çıxış  yolunu    Nyuton  cəsarətli  və  dahiyanə  fər-
ziyyə  qəbul  etməklə  tapmışdır.  Nyutona  görə  C  kəmiyyəti  ancaq  cəzb  edən 
cismin kütləsindən asılıdır, yəni 
 
 
C- nin qiymətini yuxarıdakı düsturda  yazsaq  Nyuton 
 
      almışdır. 
Nyutonun II qanununa görə 
F=m a olduğundan 
 
ifadəsi alınmışdır. 
Deməli, iki cisim bir-birini bu cismlərin kütlələri hasili ilə düz, onların ara-
sındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasib olan qüvvələr ilə cəzb edir. 
Burada  r-  cismlərin  mərkəzləri  arasındakı  məsafə,  v-cazibə  sabiti,  µ,  m  isə 
qarşılıqlı təsirdə olan cismlərin kütlələridir. 
Ümumdünya cazibə qanununu ifadə edən bu düstür üç halda doğru nəticələr 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
138 
verir: 
a)
 
Cismlər arasındakı məsafə onların öıçülərinə nisbətən çox böyükdür və 
bu  cismləri  maddi  nöqtə  kimi  qəbul  etmək  olar.  Bu  zaman  cazibə    qüvvəsi 
maddi nöqtələri birləşdirən düz xətt boyunca yönəlir. 
b)
 
Cismlər bircins kürə kimi (sıxlığı hər yerdə eyni) götürülür. Bu zaman r- 
kürələrin mərkəzi arasındakı məsafə kimi qəbul edilir. 
c)
 
Cismlərdən  biri  R  radiuslu  kürə  digəri  isə  maddi  nöqtədir,  r  maddi  
nöqtə ilə kürənin mərkəzi arasındakı məsafədir. 
Cazibə qanununun düsturundan göründüyü ki cazibə qüvvəsi cismin kütləsi 
ilə düz, cismlər arasındakı məsafənin kvadratı ilə tərs mütənasibdir. 
Cazibə qüvvələri sonsuz təsir dairəsinə malikdir, məsafə yaxın olduqca ca-
zibə güclü, uzaqlaşdıqca isə get-gedə zəifləyir. 
Qeyd  edək  ki,  γ  cazibə  sabiti  universal  dünyəvi  sabitdir  və  bütün  cismlər 
üçün eynidir. Düsturda m
1
 =m
2
=1 kq  və r=1m götürsək  F= v  alarıq. 
Deməli, cazibə sabiti  γ ədədi qiymətcə hər birinin kütləsi 1 kq,  aralarındakı 
məsafə 1m olan iki bircins kürə arasındakı cazibə qüvvəsinə bərabərdir. 
γ- nın dimenzionu  
 
        olar.                                                                                            
γ  –  nin  ədədi  qiyməti  γ=6·67·10
-11
   
götürülür.  γ  –  nin  bu 
qiymətini buralma  tərəzisi vasitəsilə ingilis fiziki Kavendiş tapmışdır. γ  məlum 
olduqda Yerin kütləsini hesablamaq olar. 
 g    buradan    g  = 
və 
     alarıq.  Yerin  radiusunu   
r=6400  km    və  g  =  9,8 
     götürsək    M
yer
=  6·10
24 
kq  =  6·10
21     
t  olar. 
Ümumdünya cazibə qanunundan istifadə edərək  digər səma cismləri olan Ayın, 
Günəşin, planetlərin, ulduzların kütlələrini tapmaq olur. 
 
Cazibə sahəsinin intensivliyi. Ağırlıq qüvvəsi 
 
Hər bir cazibə yükü (kütlə) öz ətrafında xüsusi sahə yaradır. Bu sahə Cazibə 
xarakterli  olduğundan  onu  cazibə  sahəsi  adlandırırlar.  Sahəyə  gətirilmiş  hər 
hansı cismə cazibə qüvvəsi təsir göstərir. Həmin qüvvəsinin kəmiyyət xarakte-
ristikası olaraq cazibə sahəsinin intensivliyi adlanan fiziki kəmiyyət daxil edilir. 
Tutaq ki, M kütləli cisim cazibə sahəsi  yaratmışdır.( Yer, ay Günəş, ulduz 
və  s.).  Onun  cazibəhansı  bir  nöqtəsinə  növbə  ilə  m
1 
,  m
2
  ,  m
3
  ,....m
n
    kütləli 
maddi nöqtə kimi götürülə bilən kiçik cisimləri qoyaq. Onlara təsir edən qüv-
vələr müvafiq olaraq  F
1
, F
2 
, F
3
 ,..., F
n
 olar.Təcrübələr göstərir  ki,  cismə təsir 
edən qüvvə kütlə ilə düz mütənasibdir.Onda sahənin verilmiş nöqtəsinə gətiri-
lən maddi nöqtəyə təsir edən qüvvənin bu cismin kütləsinə olan nisbəti kütlənin 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
139 
qiymətindən asılı olmayacaq. 
 
Bu nisbət sahənin xarakteristikası olub sahənin intensivliyi adlanır.  
Cazibə sahəsində maddi nöqtəyə təsir edən cazibə qüvvəsinin onun kütləsi-
nə olan nisbəti ilə ölçülən vektorial fiziki kəmiyyət cazibə sahəsinin intensivliyi 
adlanır: 
 =
 
m = 1 kq  götürsək      = 
   olar.Yəni cazibə sahəsinin intensivliyi ədədi 
qiymətcə vahid kütləli yükə təsir edən cazibə qüvvəsinə bərabərdir. 
Beynəlxalq vahidlər sistemində ( BS –də)      - nin dimenzionu  
 
düsturunda  Nyutonun II qanununa əsasən  
yazsaq     
 =      alarıq. 
Yəni, fəzanın verilmiş nöqtəsində cazibə sahəsinin intensivliyi, cazibə qüv-
vəsinin həmin nöqtəyə gətirilmiş cismə verdiyi təcilə bərabərdir. 
Cisimlərin Yer tərəfindən cəzb olunduğu cazibə qüvvəsi ağırlıq qüvvəsi ad-
lanır. 
 = m
 
Ağirlıq qüvvəsi cismin kütlə (ağırlıq) mərkəzinə tətbiq olunduğundan şaquli 
istiqamətdə Yerin (planetin) mərkəzinə radius boyunca yönəlmişdir. 
Planetin yaratdiğı cazibə sahəsinin intensivliyinin qiyməti ümumdünya cazi-
bə qanununun ifadəsinə əsasən müəyyən edilir: 
 
buradan        
 = 
 = 
 
Deməli g
0
 Yerin kütləsi ilə düz , radiusun kvadratı ilə mütənasibdir. 
G = 6,67
 ,  
 ,  R = 6,4
m götürsək  
 

Bakı Qızlar Universiteti 
  №2                                    Elmi əsərlər                                       2014 
 
 
140 
alarıq. 
Kütləsi böyük, radiusu kiçik olan planetin səthində  g – nin qiyməti daha bö-
yük olur. 
Ağırlıq  qüvvəsi  və  eləcə  də  cazibə  sahəsinin  intensivliyi  g
0
  Yer  (planet  ) 
səthindən uzaqlaşdıqca azalır.Səthdən olan hündürlükdən asılı olaraq  
 =G 
 şəklində dəyişir. 
 
 Burada h = R götürsək      g =
  ; h = 5 R götürsək    g = 
    və s. 
alarıq. 
Yerin radiusu ekvator və qütblərdə fərqli olduğundan     
 ≈ 9,78
,         
 = 9,83
   dəqiqlik tələb olunmayan hesablamalarda   g ≈ 10 
                                      
götürülür. 
 
Cisimlərin sərbəst düşməsi 
 
Vakuumda ağırlıq qüvvəsinin təsiri altında cisimlərin düşməsi sərbəstdüşmə 
adlanır. Sərbəstdüşmə hərəkətinin qanunlarını italyan alimi Qalileo Qaliley kəşf 
etmişdir. 
Məhşur  Pizo  qülləsində  aparılan  təcrübələrlə  qaliley  müəyyən  etmişdir  ki, 
sərbəstdüşmə bərabərtəcilli hərəkətdir.Eyni bir cazibə sahəsində cisimlərin sər-
bəst  düşməsi  onların  kütləsindən,  sıxlığından  və  formasından  asılı  olmayaraq 
eyni təcillə baş verir. 
Sərbəstdüşmə ilə bağlı təcrübəni Qaliley borusu ilə müşahidə etmək olar.Bir 
tərəfi bağlı şüşə boruya quş lələyi, qırma, mantar və s. kimi cisimlər atıb borunu 
tərsinə çevrilir. Cisimlər müxtəlif zamanda düşür. Sonra borununaçıq ucundan 
Komovski nasosu vasitəsilə sorulur. Havası sorulmuş borunu tərsinə çevirəndə 
cismimlər  eyni  zamanda  düşür.  Deməli,  boşluqda    bütün  cisimlər  eyni  təcillə 
hərəkət edir. 
Sərbəst  düşən  cismin  təcili  Yerin  cazibə  sahəsinin  intensivliyi  olan  g-yə 
bərabərdir. Ona görə də g – yəsərbəst düşmə təcili deyilir. 
Sərbəst  düşən  cismin  hərəkəti  başlanğıc  sürəti  sıfra  bərabər  olan  (v
0
=0  ) 
bərabəryeyinləşən hərəkətdir. Bu hərəkətdə sürət və yol düsturları ilə tapılır. 
 
                  a = g götürsək  v = gt                   ifadəsini alarıq.