B. N. Oripov tasviriy san’at va uni 0 ‘qitish metodikasi

0 ‘qitishning sistemalilik prinsipi
T a’lim nazariyasiga k o ‘ra, o ‘qitishning yoki ta ’lim -tarbiya 
b erishning eng sam arali y o ‘li ,,sistem alilik“ b o ‘lib, — „bu 
berilayotgan bilim va m alakalarni o ‘quvchilar ongiga zanjir 
tizim ini hosil qilgan holda, bir butun tugal bilim lar bazasini 
bunyod etadi“
Bu haqida buyuk chex pedagogi Y.O.Komenskiy 
ham alohida to ‘xtab: „Dars mashg‘ulotlarini shunday taqsimlamoq 
kerakki, h ar bir yangi m aterial 
o ‘zidan
oldingi m aterialning 
davomi bo ‘lmog‘i va keyingi materialni to ‘ldirmog‘i lozim“ 2 deydi.
K.D.Ushinskiy „Sistemali berilmagan dars materiali barcha 
narsalar ustma-ust, pala-partish holda narsalarga to ‘la omborga 
o ‘xshaydi“3, — deb yozadi. Shundan ko‘rinib turibdiki, „siste- 
malilik“ hozirgi zam on maktablarimizdagi o ‘quv-tarbiya faoliyati- 
ning asosiy prinsipi hisoblanadi. Shunga 
k o ‘ra,
tasviriy san’atni 
o ‘qitishda ham sistemalilik prinsipi asosiy didaktik prinsiplardan 
biri hisoblanadi.
Masalan, „Narsaning o ‘ziga qarab rasm chizish“ mashg‘ulot- 
larida hajm, kub, prizma, konus, shar haqida m a’lum ot berilib, 
ulam ing rasmi qalamtasvirda ifodalanadi. Bu mavzu b o ‘yicha 10 
soatli dars sh u n d ay k etm a-k etlik d a q o ‘yiladiki, u lar g o 'y o
zanjirsifat prujinani tashkil etadi. Chunki, o ‘quvchilar hajm, kub
1 B.Oripov. Predmetlararo bog‘lanish. Т., 1985- у. 8 - 1 6 - b.
2 Y.O.Komenskiy. Buyuk didaktika. Т., 1975-у. 150-b.
3 K.D.Ushinskiy. Tanlanganped. asarlar. Т., 1959- у. 317- b.
142

---

34- rasm.
birligini o ‘rganib, uning rasmini chizadilar. H ar qanday narsa 
m a’lum masofada turganda uning uchta tom oni ko‘rinadi, qalam- 
da, shtrixlar vositasida ifoda etiladi. 0 ‘quvchilar keyingi qalam- 
tasvir darsida prizm atik jism lar rasmini chizishni o ‘rganadilar. 
U nda 4—6—8 qirrali ko ‘pyoqlilar haqida m a’lum ot oladilar va 
ulaming rasmini chizadilar (34- rasm).
Keyingi darslarda o ‘quvchilar silindr rasmini chizadilar. Unda 
o ‘quvchilar yon qirralarisiz buyum sirtini burishni o ‘rganadilar. 
Bunda 6 qirrali prizm alam ing o ‘rtadagi qirralarini olib tashlash 
asosida silindr tasvirini yaratishni o ‘rganadilar. 0 ‘quvchilar 
buyumning tik sirtini o'rganib olganlaridan so‘ng, sirtni tikkasiga 
va ko‘ndalang tom onga burishni o ‘rganadilar. Keyingi dars „Shar 
rasmini chizish“ darsi b o ‘!adi.
M aktab tasviriy sa n ’at dasturlarida bu sistem alilik t o ‘la 
ta ’minlangan bo "lib, bunday darslar bir-biriga zam in b o ‘ladi. Bu 
sistemada ishlash uchun, eng aw alo, o'qituvchining o ‘zi oliy 
m a ’lumotli mutaxassis, rassom-pedagog bo ‘lishi shart. Bu sistema­
lilik tasviriy san’atning tem atik va san’at asarlarini tahlil etish 
d ars-m ash g ‘ulotlarida ham t o ‘la am alga oshiriladi. Tasviriy 
san’atning har bir m ashg‘uloti sistemalilik prinsipi asosida tashkil 
etilm o g ‘i lozim . S huning u c h u n h a r b ir m ak tab d a tasviriy 
san’atdan dars berayotgan o ‘qituvchi barcha didaktik prinsiplarni 
yaxshi tushunib olishi va undan samarali foydalanishi zarur.