“b otexnolog yanin əsaslari” fənnindən

nterferonların  biotexnologiyası.    London  alimləri  saaks  və  Lindemani 
1957-ci ildə müəyyən etdilər ki, viruslar təsirinə məruz qalmış heyvan hüceyrələri 
onlara  birus  yolixmasına  qarşı  davamlılıq  verən  xüsusi  maddələr  ifraz  edirlər. 
Yoluxucu  virusların  çoxalmasının  qarşısını  alan  bu  maddələrə  interferonlar 
deyilir.(interferon ingiliscə “interfere” sözündən olub, “mane olmaq” deməkdir). 
 
Bu  elmi  kəşf  yoluxucu  virislara  qarşı  mübarizə  üçün  yeni  yollar  açdı.  
nterferonların  kimyəvi  quruluşu,  biosintez  yolları,    viruslara  təsir  mexanizmi, 
klinikada  istifadə  etmək  üçün  lazım  olan  bioloji  xüsssusiyyətləri  öyrənildi.  Onlar 
qısa  zəncirli  zülallar olub 146-166  amin  tutşularından  təşkil olunmuşlar.  Üç  qrup  
interferonlar məlumdur: 
1.Virusların leykositlərə təsirindən əmələ gələn α- interferonlar; 
2.Virusların fibroblastlara təsirindən əmələ gələn β- interferonlar; 
3.  mmunitet xassəsi daşıyan y-interferonlar. 
nterferonlar virus  xəstəlikləri, skleroz, osteosarkoma, miolem, udlaq, ciyər 
və  beyin  şişlərinə  qarşı  müsbət  müalicəvi  təsirə  malikdirlər.  Onlar  növ 
spesifikliyinə  malik  olub,  insanların  müalicəsində  ancaq  insan  hüceyrələrindən 
alınmış  olanları  kara  gəlir.  1  l  insan  qanından  1  mkq  interferon  alınır.  Deməli, 
interferon almaq üçün başqa səmərəli mənbə axtarmaq lazımdır. 

nsan  hüceyrələrində  interferonları  sintez  edən  RNT  çox  az  olub,  müxtəlif 
zülallar sintez edən RNT-nin ümüumi miqdarını 0,1%-ni təşkil edir. Ona görə də 
insan interferonu geninin klonlaşdırılması xeyli çətin başa gəlir. 
Bu çətinliyə baxmayaraq genitik mühəndislik yolu ilə interferon (leykositlər, 
ffibroblast və immunogen) genləri  E. coli  hüceyrəsində klonlaşdırılmışdır. Həmin 
üsulla alınan  E. coli   bakteriya kulturası qida mühitinin 1 litrində 5 mq interferon 
sintez  edib  toplayır  ki,  bu  miqdar  1  l  insan  qanında  olan  interferonlardan  5  min 
dəfə  çoxdur.  Amerika,  isveçrə,  Almaniya,  ingiltərə  və  eləcədə  Rusiyada  E.  Coli  
bakteriyasından sənayedə interferonların istehsalı  texnologiyası həyata keçirilir. 
Son  illər  Amerika  alimləri  Saccharomyces  serevisae    maya    göbələyi 
hüceyrəsinə  müvafiq  rekombinat  molekulu  keçirmək  və  təsir  etmə  üsullarını 
öyrənməklə interferon sintezedən maya göbələyi almışlar. 
nterferonların ətraflı tədqiqi göstərri ki, onların ümumi xassələri ilə yanaşı, 
hər birinin özünəməxsus xüsusiyyətləri də vardır. Onların aşkar edilməsi səyəsində 
müvafiq  genləri  məqsədyönlü  dəyişməklə  interferonların  xassələrini  dəyişmək 
mümkün olmuş, nəticədə yeni xassəli interferonlar alınmışdır. 
nterferonların 
biotexnologiyası 
hələlik 
öz 
inkişafının 
başlanğıc 
nöqtəsindədir.  Bəşəriyyəti  narahat  edən  bir  çox  xəstəliklərin  müalicəsondə 
interferonlara böyük ümid bəslənilir.   
 
Genetik mühəndislik və vaksinlərin alınması.  Bu  günə  qədər  istifadə 
olunan  vaksinlər  müsbət  və  mənfi  xassələrə  malikdirlər  ki,  onlar  vaksinlərin 
istehsalı  və  təsiretmə  xüsusiyyətləri  ilə  bağlıdır.  Bəzi  canlı  və  öldürülmüş 
mikroorqanizmlər,  məsələn,  hepatit  B  viruslar,  papoviruslar,  herpesviruslar 
potensial  onkogen  xassəyə  malik  olduqları  üçün  onlardan  vaksin  almaq  mümkün 
deyildir.  Çox  vaxt  adi  üsulla  kifayət  qədər  antigenlər  alınmasının  qeyri-
mümkünlüyü  vaksinlərin  alınmasında  çətinlik  törədir  (məsələn,  hepatit  A  və  B 
arenovirusların, malyariya və mieloidoz viruslarının antigenləri). 

 
Genetik  mühəndislik  metodları  ilə  alınan  vaksinlər  aşağıdakı  üstünlüklərə 
malikdir: 
1. 
preparatlarda  ballast  (lazımsız)  komponentlərin  olmaması  və  ya  cüzi 
miqdarda olması; 
2. 
preparatların  tam  zərərsizliyi  (antigenlər  virulent  olmayan  rekombinat 
hüceyrələrdən  alındığı  üçün  preparatda  hüceyrələrdən  alındığı  üçün  preparatda 
hüceyrələrin olması təhlükə törətmir); 
3. 
preparatın ucuz başa gəlməsi. 
Genetik  mühəndisliyin  geniş  imkanlara  malik  olması  ondan  yoluxucu 
xəstəliklərə, ilk növəbədə yoluxucu viruslara qarşı vaksinlərin alınmasında istifadə 
etmək  inkanını  yaratdı.  Virus  genemu  prokariot  hüceyrə  genomuna  nisbətən  çox 
sadə  və  kiçik  ölçüyə  malik  olduğundan  virus  DNT-sində  yerləşən  geni 
klonlaşdırmaq nisbətən asan başa  gəlir.  Lakin  bu üsulla  asanlıqla hepatit,  qrip və 
polimielit  virusları  genini  daşıyan  rekombinat  bakterial  plazmidlər  (DNT 
molekulu) alınmasına baxmayaraq, onların bakteriya hüceyrəsində ekspressiyasını 
yaratmaq  mümkün  olmurdu.  Bu,  hər  şeydən  əvvəl,  həmin  virusların  uzun  sürən 
təkamül  prosesində  insan  və  ali  heyvanların  orqanizmində  parazitliyə 
uyğunlaşması  ilə  əlaqədardır.  Çoxalma  məqsədilə  onlar  parazitik  etdikləri 
hüceyrənin biosintetik sistemindən istifadə edirlər. Bu biosintetik sistem prokariot 
orqanizmlərin  biosintetik  sistemindən kəskin  fərqlənir.  Deməli,  yoluxucu viruslar 
üçün  resipient  hüceyrə  rolunu  eukariot  mikroorqanizmlər  oynamalı  idi.  Lakin 
maya  göbələkləri  və  digər  ibtidai  eukariot  orqanizmlərdən  istifadə  etdikdə  belə 
istənilən nəticə alınmadı. 
 
Ali  eukariot  hüceyrələrdə  (toyuq  embrionu,  heyvan  və  insan  hüceyrəsi 
kulturaları)  təcrübələr  vasitəsilə  rekombinat  virus  DNT-sini  çoxaltmaqla  virusa 
qarşı antigenlərdən ibarət faydalı vaksinlərin alınması sübut olundu. 
 
Antigen  xassəyə  malik  immonugen  zülalların  gen  mühəndisliyi  üsulu  ilə 
alınması da böyük əhəmiyyət kəsb edir.  mmonugen zülallara bütün virus zülalları 

və bir çox mikrob vaksinləri aiddir.  mmonugen zülalların əsas xüsusiyyəti onların 
orqanizmdə antitellər əmələ gətirməsidir. 
 
Bakteriya  və  göbələk  hüceyrəsində  virus  zülalı  polipeptidli  monomerlər 
şə
klində  sintez  olunmasına  baxmayaraq,  onlar  birləşib  üçüncü  və  ya  dördüncü 
(fəza)  quruluşu  yaratmaq  imkanına  malik  deyillər.  Buna  görə  də  prokariot  və 
ibtidai eukariotlarda sintezolunan zülallar immonugen xassə daşımırlar. 
 
Lakin  mikrobioloji  sintez  yolu  ilə  viruslara  qarşı  vaksinlərin  alınması 
eukariot  sistemlərdəki  sintezə  nisbətən  çox  böyük  səmərə  ilə  başa  gəlir.  Gen 
mühəndisliyi  üsulu  ilə  belə  xassəyə  malik  mikroorqanizmlərin  alınması  üçün 
müəyyən fundamental elmi problemlər həll olunmalıdır. Bununla bərabər viruslar 
tərəfindən  xəstəliklərə  qarşı  gen  mühəndisliyi  vaksinləri  alınması  nəticəsində 
müəyyən müvəffəqiyyətlər əldə edilmişdir. 
 
Hepatit  A virusları.  Hepatit  A və  ya  yoluxucu hepatit  çox  geniş  yayılmış 
virus  xəstəliklərindəndir.  Bu  xəstəliklə  mübarizədə  qanında  hepatit  A  virusuna 
qarşı antitellər olan insan zərdabından istifadə edilir. Son illər hepatit A viruslarını 
heyvan  və  insan  hüceyrələrində  yetişdirməklə  vaksinlər  alınmışdır,  nəticədə 
viruslar  və  onların  fərdi  struktur  zülallarının  preparativ  alınması  mümkün 
olmuşdur. Fərdi struktur zülalların təsirindən sintezedilən antitellər bütöv viruslara 
qarşı həssas olmurlar. 
 
Gen  mühəndisliyi  üsulları  ilə  bakteriya  hüceyrələrindən  hibrid  antitellər 
alınmışdır. Lakin onlar da hepatit A viruslarına qarşı mübarizədə istifadə olunmağa 
yararsızdırlar. Bu sahədə elmi axtarışlar davam etdirilir. 
 
Poliomielit  virusları.  Poliomietil  virusları  insanların  əsəb  sisteminə  təsir 
edib paralic əmələ gətirirlər. Canlı və cansız vaksinlərin alınması və birgə tətbiqi 
demək  olar  ki,  xəstəliyin  qarşısının  alınmasına  səbəb  olur.  Poliomilet  əleyhinə 
vaksinlər  alınmasının  ən  əlverişli  yolu  gen  mühəndisliyi  üsuludur.  Bunun  üçün 
aşağıdakı məsələlərin həlli tələb olunur: 

1.poliomielit 
xəstələyini 
törədən 
virusun 
biomolekulyar 
və 
genetik 
xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi; 
2.poliomielit  virusu  zülalının  sintezini  törədən  güclü  promotora  malik  vektorun 
quraşdırılması və bakteriya hüceyrəsinə keçirilməsi; 
3.hüceyrədə rekombinat molekulun stabilliyi və təsirinin təmin olunması; 
4.virus zülalının hüceyrədən xaricə ifraz olunması. 
Hazırda  poliomilet  virusu  (YPI)  zülalını  sintezedən  gendən  ibarət  hibrid 
plazmid  alınmış  β-laktamaza  geni  vasitəsilə  nişanlanmış  E.  coli  bakteriyası 
hüceyrəsində  klonlaşdırılmışdır.  Lakin  bakteriya  hüceyrəsinin  sintez  etdiyi  YPI 
zülalı  virusun  antizərdabına  qarşı  reaksiya  göstərməmişdir.  Bu,  ilk  növbədə 
sintezolunan III struktur quruluşunun YPI zülalının III struktur qurluşundan fərqli 
olması ilə əlaqədardır. 
 
Dabaq  xəstəliyini  törədən  viruslar.  Dabaq  heyvan  xəstəliyi  olub  kənd 
təsərrüfatına  böyük  ziyan  vurur.  Xəstəliyə  qarşı  formalinlə  öldürülmüş  dabaq 
virusları  əsasında  alınan  vaksinlərdən  istifadə  olunur.  Lakin  bu  üsulla  alınan 
vaksinlər bəzən zəif də olsa virulentlik göstərir və xəstəliyin daha da güclənməsinə 
səbəb olur. 
 
Məlumdur  ki,  dabaq  virusları  heyvanlarda  virusları  neytrallaşdıran 
antitellərin  sintezinə  səbəb  olur.  Lakin  heyvanlardan  çoxlu  miqdarda  belə 
antitellərdən ibarət vaksinin alınması böyük çətinliklər törədir. 
 
Bir  çox  ölkələrdə  artıq  gen  mühəndisliyi  üsulu  ilə  dabaq  virusu  zülalını 
sintezedən  E.  coli  bakteriyası  alınmışdır.  Bakteriyadan  alınan  zülal 
aktivsizləşdirilmiş  dabaq  viruslarına  nisbətən  virulent  xassəyə  malik  deyil  və 
heyvanlar üçün tam təhlükəsizdir. Bu üsulla asanlıqla çoxlu vaksin alınması onun 
tezliklə dabaq xəstəliyinə qarşı mübarizədə tətbiqinə səbəb olmuşdur. 
 
Hepatit xəstəliyini  törədən  viruslar.  Yoluxucu xəstəliktörədən  hepatit bir 
neçə  qrupa  bölünür.  (Hepatit  A,  hepatit  B  və  s.).  Bunların  içərisində  ən  geniş 

yayılanı  və  təhlükəli  olanı  hepatit  B  virusudur.  Onun  törətdiyi  xəstəlik  kəskin 
respirativ  xəstəliklərdən  sonra  ikinci  yeri  tutur.  Xəstəlik  əleyhinə  vaksin  almaq 
üçün  antitellər  kimi  xəstə  qan  plazmasından  istifadə  olunur  ki,  nəticədə  onun 
tətbiqi məhdudlaşır: birincisi, plazmadan antitelləri ayırıb səylə təmizləmək lazım 
gəlir (çox vaxt vaksində zülalın qarışığı olur ki, bu da peyvənd zamanı allergiya və 
antiimmunogen  reaksiyalara  səbəb  olur);  ikincisi,  vaksin  almaq  üçün  çoxlu  qan 
plazması tələb olunur. 
 
Gen mühəndisliyi üsulu ilə hepatit B virus xəstəliyi əleyhinə vaksin alınması 
tam  həll  olunmamışdır.  Çoxlu  hibrid  vektor  molekulları  alınmış  və  E.  coli 
bakteriyası hüceyrəsində klonlaşdırılmışdır. Bütün hallarda E. coli bakteriyası çox 
zəif  bitmək  və  az  miqdarda  virus  sintez  etmək  xassələrinə  malik  olmuşdur.  Bu, 
antigenin bakteriya hüceyrəsi üçün zəhərli olması ilə izah edilir. 
 
Bitki viruslarının immunodiaqnostikası.  Təbiətdə 
mədəni 
bitkiləri 
xəstələndirən  yüzlərlə  virus  yayılmışdır.  Onlar  kənd  təsərrüfatına  böyük  ziyan 
vururlar. 
 
Viruslarla  ən  çox  yoluxan  vegetativ  yolla  çoxalan  kənd  təsərrüfatı 
bitkiləridir.  Virusla  yoluxmuş  bitkilərin  məhsuldarlığı  getdikcə  aşağı  düşür  və 
nəticədə bitki cırlaşır. 
 
Virusla  çox  geniş  yoluxan  kartof  yumrularıdır.  Kartof  yumrularının  demək 
olar  ki,  hamısı  virusla  yoluxmuş  olur.  Kartof  bitkisini  xəstələndirən  20-dən  çox 
virus  növü  məlumdur.  Virussuz  kartof  yumrusundan  əmələgələn  bitkinin 
məhsuldarlığı  virusla  yoluxmuş  yumrudan  alınan  bitkiyə  nisbətən  40-80%  çox 
olur. 
 
Bitkinin  virus  xəstəliklərinə  qarşı  əsas  mübarizə  üsullarından  biri  sağlam 
bitkilərin  alınmasıdır.  Sağlam  bitkilər  almaq  üçün  yoluxmayan  toxumalar  və  uc 
tumurcuqların becərilməsi kimi üsullardan istifadə edilir. Bu üsullar hesabına çox 
böyük  səmərə  ilə  sağlam  bitkilər  alınır,  lakin  onlar  asanlıqla  xəstə  bitkilərdən 
yenidən  virusla  yoluxa  bilirlər.  Buna  görə  də  mübarizə  tədbiri  kimi  xəstəlik 

yayılmış sahədə bütün bitkiləri yandırmaq tələb olunur. Bu profilaktika tədbirində 
ə
sas şərt vaxtında bitkilərin virusla yoluxduğunu təyin edib diaqnoz qoymaqdır. 
 
Bir  çox  ölkələrdə  bu  məqsədlə  virusların  immunodiaqnostikası  və  ya 
antizərdablardan  istifadə  edilir.  Rusiyada  bir  çox  bitki  viruslarına  qarşı 
antizərdablar  hazırlanmışdır,  lakin  onlar  çox  az  fəallığa  malikdir.  Digər  tərəfdən, 
antizərdablar almaq üçün antigen amil kimi virusların təmiz şəkildə alınması tələb 
olunur. Bu isə çox çətin və mürəkkəb proseslər sayəsində başa gəlir. 
 
Gen  mühəndisliyi  antizərdabın  alınmasında  antigen  kimi  istifadə  olunan 
virusların yaranmasında yeni perspektivlər açdı. Bitkiləri yoluxduran virus geninin 
bakteriya  hüceyrələrində  klonlaşdırılması  sübut  edildi.  Kartofda  xəstəliktörədən 
virusların  geni  klonlaşdırıldı  və  E.  coli  bakteriyası  hüceyrəsində  ekspressiya 
olundu.  Bununla  da  mikrobioloji  üsulla  fermentyorlarda  bakteriyaları  becərməklə 
çox  qısa  müddətdə  xeyli  miqdarda  antigen  alınması  problemi  həll  olundu. 
Antigenlər alındıqdan sonra ikinci problem antitellərin (antizərdabın) alınmasıdır. 
Antitellər iki yolla alınır: 
1.Heyvanların immunizasiyası üsulu (immunitet yaratmaq) ilə. Bu çoxlu miqdarda 
antizərdabların alınmasına əsaslanır və çox baha başa gəlir. 
2.Hibrid  siçan  hüceyrələrinin  (hibridomun)  istifadə  olunması  ilə  spesifik 
monoklonal antitellər alınması. Bu üsulla hibridom sağlam siçana peyvənd edilir. 
Müəyyən  müddətdən  sonra  tərkibində  antitellər  olan  siçan  qanı  götürülür.  Buna 
assit məhsul deyilir. 
             Üçüncü  problem  virusların  kütləvi  diaqnostikası  üçün  yüksək  həssaslığa 
malik metodların hazırlanması və tətbiqidir. Virusla yoluxmanı kök yumrularında 
təyin  etmək  daha  məqsədəuyğundur.  Kartof  yumrularında virusların  miqdarı  cüzi 
olduğu üçün onu təyin etmək çox çətin olur. Buna baxamayaraq alimlər tərəfindən 
hazırlanan  incə  üsullar  buna  imkan  verir.  Üsullardan  birinin  əsasında  antitel  və 
antigen  olan  mühitdə  bakteriya  hüceyrələrinin  bir-birinə  bişirilməsi  reaksiyası 

təşkil edir. Bu üsul kök yumrularında virusları 0,1 mkq/ml qatılıqla belə müəyyən 
etməyə imkan verir. 
 
Fototrof 
bakteriyaların 
biotexnologiyada 
istifadə 
olunması 
perspektivləri. Fototrof bakteriyalar heterotrof orqanizmlərdən fərqli olaraq günəş 
enerjisindən istifadə etməklə fəaliyyət göstərirlər. 
 
Onların biotexnologiyada istifadə yolları çox müxtəlifdir. Günəş enerjisinin 
hesabına  əmələgələn  biokütlə  yanacaqlar,  zülal,  biopreparatlar  almaq  üçün 
təzələnən xammaldır. Bu mikroorqanizmlərin becərilməsi təbii və süni su hövzələri 
səthində,  tənzim  olunan  fotoreaktorlardan  həyata  keçirilir.  Sianobakterlərin  və 
purpur (alqırmızı) bakteriyalarının biokütlələrindən azot gübrəsi, heyvan və quşlar 
üçün  qiymətli  zülali  yem  kimi  istifadə  edilir.  Bu  biokütlələrdən  təbabət,  kənd 
təsərrüfatı və texnikada tətbiq olunan polisaxaridlər, karbohidratlar, amin turşuları, 
lipidlər, vitaminlər və s. bioloji aktiv maddələr almaq olar. Onların eyni zamanda 
ATF  və  müxtəlif  kofaktorların  fotosintetik  bərpası,  hidrogenaza,  ferredoksin  və 
sitoxrom kimi fermentlərin alınmasında istifadə olunur. 
 
Sinanobakterlərdən olan spirulinanın becərilməsinə böyük əhəmiyyət verilir, 
belə  ki,  alınan  biokütlədən  təkcə  yem  məqsədilə  deyil,  eləcə  də  bir  çox  insani 
qidalara əlavə etməkdə istifadə olunur. 
 
Fototrof  bakteriyalardan  eyni  zamanda  çirkab  suların  təmizlənməsi, 
transformasiya  reaksiyaların  aparılması,  polisaxaridlərin  parçalanmasında  da 
istifadə olunur. 
 
Onların  biotexnologiyada  istifadə  edilməsinin  ən  perspektivli  yollarından 
biri  ammonyak  və  hidrogen  qazının  alınmasıdır,  məsələn:  Rhodopseudomonas 
capsulata kulturasının quru çəki ilə bir q biokütlə əmələgətirməsi 200-300 ml H2 
alınması ilə gedir. 
 
Genetik mühəndislik metodu ilə mikrorqanizmlər əsasında superprodusentlər 
və müxtəlif mikrob, bitki və heyvan mənşəli məhsulları günəş enerjisindən istifadə 
etməklə  əmələgətirən  yeni  formalar  almaq  olar.  Onlarda  səmərəli  genetik 

transformasiya  sisteminin  olması  və  plazmidlərin  tapılması  genetik  mühəndislik 
sahəsində  çalışan  alimlərin  diqqətini  daha  çox  cəlb  edir.  Lakin  bu  orqanizmlərin 
genetikası az öyrənildiyi üçün bu sahədə hələlik faydalı nəticələr alınmamışdır. 
 
Genetik mühəndislik və molekulyar azotun bioloji fiksasiyası. 
 Kənd 
təsərrüfatı bitkilərinin azot gübrəsi ilə təmini ən mühüm problemlərdən biridir. Bu 
məqsədlə  həm  kimyəvi  azot  gübrəsindən,  həm  də  bioloji  fiksəolunan  azotdan 
istifadə  edilir.  Kimyəvi  azot  gübrəsi  çox  baha  başa  gəlməklə  bərabər,  torpaqda 
zəhərli azot oksidlərinin yaranmasına səbəb olmaqla ətraf mühiti zəhərləyir. 
 
Ə
n səmərəli azot fiksəedən mikroorqanizmlər Rizobium cinsli kök yumrusu 
bakteriyalarıdır.  Bu  bakteriyalar  ancaq  paxlalı  bitkilərlə  simbioz  həyat  şəraitində 
azot mənimsəyirlər. Simbiozun molekulyar mexanizminin öyrənilməsi göstərdi ki, 
genetik  mühəndislik  üsulları  ilə  dənli  bitkilərlə  müştərək  azot  fiksəedən  yeni 
mikroorqanizmlər yaratmaq imkanı vardır. 
 
Molekulyar  azot  mənimsənilməsi  üsulu  ilə  bitkilərə  yeni  genetik  xassə  də 
vermək mümkündür. Aqrobakteriya (Agrobacterium) hüceyrəsində Ti plazmidinin 
olması  sayəsində  bitkilərdə  onkogen  şişlər  yaratmaqla  onları  xəstələndirir. 
Agrobacterium  rhizogenez  bakteriyasının  Ti  plazmidinin  DNT-si  öz-özünə  bitki 
hüceyrəsi  genomuna  keçir  və  onu  şişirdir.  Ti  plazmidi  DNT-nə  istənilən  geni 
birləşdirməklə  alınan  rekombinat  DNT  molekulunu  yenidən  aqrobakter 
hüceyrəsinə  keçirib,  bitkini  bu  bakteriyalarla  yoluxdurduqda,  Ti  plazmidi  ilə 
bərabər  istənilən  gen  bakteriya  hüceyrəsindən  bitki  hüceyrəsinə  asanlıqla  keçir. 
Belə  bitki  hücyerələrindən  regenirasiya  yolu  ilə  azotfiksəedən  yeni  bitki  almaq 
mümkündür.  Dünya  alimləri  bu  üsulla  kök  yumrusu  bakteriyalarından  azot 
fiksəetməni  kodlaşdıran  geni  aqrobakter,  sonra  isə  bitki  hüceyrəsinə  keçirməklə 
yüksək  məhsuldarlığa  malik  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  alınması  üzərində 
işləyirlər. 
XXI  əsrdə  yer  kürəsinin  əhalisini  biotexnologiyanın  müasir  metodlarından 
istifadəsiz  dünya  ərzaq  resurslarını    lazımlara qədər  həcmlərin  artıra    bilmir.    Bu 

sahədə , xüsusilə   qidanın (GDM) genetik dəyişilmiş mənbələrini yaratmağa icazə 
verən  genetik  mühəndisliyin  rolu  məxsusidir.Amerika  alimləri  tərəfindən 
dezoksiribinuklein  turşusunun  strukturunun  açılışı  onun  şifrini  oxunmasıyla  
genetik  mühəndisliyin  elm  kimi  yaradılması üçün təkan  verdi.  Biotexnologiyanın 
inkişafının  üçüncü  mərhələsinin  başlanğıcı  1975-ci  ildən  genetik  mühəndisliyin 
yaranması  və  onun  metodlarının  istehsala  tətbiqihesab  edilir.  Sözün  ən  geniş 
mənasında  genetik  mühəndisliyin  mahiyyəti  genetik  informasiyasını  aparan 
(gətirən) molekulların və ya strukturların üstündə məqsədyönlü əməliyyatlar yolu 
ilə  verilmiş  xüsusiyyətlərlə  orqanizmlərin  qurulmasıdan  ibarətdir.  Bu  halda 
orqanizmlərin  səthi  forması    dəyişmir,  amma  onlara  məxsus  olmayan    əlamətlər 
meydana  çıxır.  Müasir  elmin  nailiyyətləri  rekombinant  genlərlə    bitkinin, 
heyvanların və ya mikroorqanizmin müvafiq olaraq, yeni xüsusiyyətlərin alınması 
üçün  resipiyentin  hüceyrəsinə  istənilən  orqanizmin  genlərinin  daşınmasını  həyata 
keçirməyə  icazə  verir  .  Çarpazlaşmanın    klassik  metodlarından  istifadə  edərək, 
alim-seleksiyaçılar  illərlə  çox    müsbət  nəticələrə  nail  olurdular,  amma  bəzən  
genlərin  lazımlı  kombinasiyasının  alınmasının  təsadüfi  olurdu.  Bu  halda  arzu 
edilməyənlərin  arzu  olunan genlərlə    ötürülmənin  imkanı  istisna  edilmirdi  .,  həm 
də    zərərlilərdən  müsbət  xüsusiyyətlərin  ayrılmasını    çətinləşdirirdi.  Genetik 
mühəndisliyin  ixtiraları  ilə    tezliklə  və  arzu  olunan  xüsusiyyətlərin,  izləmənin 
imkanının  və  genetik  dəyişikliklərinin  və  onların  nəticələrinin  kontrolunun 
alınmasının  dəqiqliyindən  ibarətdir.  Genetik  mühəndislik  rekombinant 
dezoksiribinuklein  turşusunun  quruluşunu  bilməklə    onun  bitkilərə  tətbiqi 
texnikasının  növarası kəsişmənin səddlərinin öhdəsindən gəlməyə kömək edir  və   
becərilən  ,klassik  seleksiya  metodlarıyla  alınması  mümkün  olmayan      bitkilərin 
genetik  müxtəlifliyini  artırmağa  icazə  verir,  yeni  xüsusiyyətlərlə  bitkiləri  yaradır. 
Genetik  dəyişilmiş  bitkilər  daha  (daha  çox)  texnoloji  və  ucuz  olur  və  klassik 
seleksiyayla  alınmış  növləri  tədricən  sıxışdırıb  çıxardır  .  Son  zamanlar 
transgenbitkilərin  becərilən  kulturalarının  sahələri  əhəmiyyətli  dərəcədə  artdı 
(soyalar,  raps,  pomidorlar,  kartof  və  başqaları),  və  bu  tendensiya  inkişaf  edən 

ölkələrdə  —  ABŞ,  Argentina,  Çin,  Kanadaya,  CAR,  Meksika,  Avropa  ittifaqının 
(Avropa Birliyi) ölkələrindəinkişaf, həm dətərəqqi edir . 
Bitkinin modifikasiyasının transgeni  nəticəsində herbisidlərə(alaq otlarından 
bitkilərin müdafiəsinin vasitələrinə) ,həşəratlara, viruslara, qarşı  möhkəm olurlar, 
yeni  faydalı  xüsusiyyətlər  əldə  edir.  Bu  böyük  iqtisadi  xeyiri  təmin  edərək 
problemlərin geniş həllinə imkan yaradır: tətbiq edilən pestisidlərin miqdarı azalır, 
bitkilərdə  onların  qalıq  miqdarı  enir,  xammalın  emalı  vaxtı  texnologiya 
ə
məliyyatlarının miqdarını azalırvə s. 

MÜHAZ RƏ 
15: 
“HÜCEYRƏ 
MÜHƏND SL Y  
VƏ 
ONUN 
B OTEXNOLOG YADA  ST FADƏ YOLLARI” 
PLAN: 
1. 
nsa və heyvan hüceyrələrinin becərilməsi  
2. Biotexnologiyada istifadə olunan monoklonal antitellər 
3. 
Yad genlərin heyvan hüceyrələrinə köçürülməsi  
4. 
Heyvan hüceyrələrinə selektiv markerli genlərin daxil edilməsi   
5. 
Yad genlərin heyvan  orqanizminə daxil edilməsi    
Ə