“b otexnolog yanin əsaslari” fənnindən

Mikroorqanizmlərin  becərilmə  üsulları.  Mikroorqanizmlərin  müxtəlif 
məqsədlə  becərilməsi  və  ya  müxtəlif  məhsulların  alınması  üçün  aparılan 
mikrobioloji sintez prosesləri fermentasiya adlanır.  

 
Fermentasiya  prosesləri  texnoloji  cəhətdən  müxtəlif  olub  aşağıdakılardan 
ibarətdir: 
1.
  Aerob fermentasiya 
2.
  Anaerob fermentasita 
3.
  Səthi fermentasiya 
4.
  Dərin fermentasiya 
5.
  Bərk fazalı fermentasiya 
6.
  Dövri( periodik)  və ya fasiləli fermentasiya 
7.
  Fasiləsiz fermentasiya və ya axar kulturalar. 
           Mikroorqanizmlərin  müxtəlif  üsullarla  becərilmə  texnologiya  ümumi  olib 
üç  əsas mərhələdən ibarətdir: 
1.Qida mühitinin hazırlanması və sterilizə olunması. 
2.Inokulyatın (kulturanı əkmək üçün istifadə edilən hüceyrələr) alınması ilə gedən 
fermentasiya 
3.Əsas fermentasiya ( qida mühitilə  inokulyatın birləşdirilməsi). 
Mikrobiologiya sənayesində tətbiq olunan proseslər əsasən aerob şəraitində 
gedən fermentasiyadır. Aerob şəraitdə səthi, dərin, bərk fazalı, fasiləli və fasiləsiz 
fermentasiya həyata keçirilir. 
Səthi  fermentasiya.  Mikroorqanizmlərin  səthi  fermentasiyası  iki  formada 
duru və bərk qida mwhitəri səthində aparılır. 
  
Aqarlı      qida  mühitləri  səthində  becərilmə  metodunu  ilk  dəfə  XIX  əsrdə 
Robert  Kox  təklif etmiş və o, müasir dövrdə də öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Bu 
üsuldan  kulturlaarın    fizioloji  vö  biokimyəvi  xassələrinin  öyrənilməsi  və 
muzeylərdə saxlanılmasında geniş istifadə edilir. 

  
Mikroorqanizmlərin  duru  qida  mühiti  səthində  becərilməsi  sənayeda  limon 
və  itakon  üzvi  turşularının  alınmasında  geniş  tətbiq  olunur.  Prosesdə  göbələk  
kulturası  stasionar  (qarışdırılmayan)  duru  qida  mühiti  səthində  becərilir.  Substrat 
məqsədilə şəkər çuğunduru və qamışından alınan melassa, ağac hidrolizatı, nişasta 
və  s.    istifadə  edilir.  Limon  turşusunun  sintezində  ən  səmərəli  substrat  kimi 
melassa işlədilir. 
Texniki  ferment  preparatı  istehsalında  mikroskopik  göbələklər  və  bir  çox  
ağacçürüdən  bazidili  göbələklərin  mitseliləri  xırdalanmış  və  nəmləndirilmiş  bitki 
tullantıları  səthində  becərilir.  Məsələn,  sellüloza  fermentini  almaq  üçün 
Trichoderma  lignorum,  Aspergillus  terreus  kif  göbələkləri,  Bjerkandera  adusta  
bazidili  göbələyi nəmləşdirilmiş buğda və ya düyü kəpəyində becərilir. Göbələklər 
substratın aşağı qatlarında oksigenin miqdarı az olduğundan ancaq üst qatında (2-5 
sm qalınlığında) bitərək inkişaf edirlər. 
Nəmləndirilmiş bərk substrat üzərində kulturanın becərilməsi prosesinə bərk 
fazalı fermentasiya deyilir. Bərk fazalı  fermentasiyanın üç tipi məlumdur: 
 
 
1.Nazik  təbəqədə  gedən  fermentasiya  və  ya  səthi  fermentasiya. 
 
Substrat    layının qalınlığı 3-7 sm-dən    çox  olmue  və  substrat qarışdırılmır, 
fermentasiya  dəmir  və  ya  ağacdan  hazırlanmış  tava  və  ya  saclarda  aparılır. 
Fermentasiyanın ümumi mənfi cəhəti geniş substrat səthinin tələb olunmasıdır. 
 
 
2. Qalın təbəqədə gedən fermentasiya. Bu halda göbələk kulturasının 
subsnratın  bütün  qatlarında  bitməsi  üçün  hava  xüsusi  qurğu  vasitəsilə  bbütün 
laylara  verilir  və  substrat  qarışdırılmır.  Substrat  layının  qalınlığı  0,6-1,5  n  olur. 
Qalın təbəqədə gedən və ya bərk fazalı dərin fermentasiya xüsusi fermentyorlarda 
həyata keçirilir. ( Şəkil 1.) 
 
Fermentasiya  gedən qarışığın laylarını oksigenlə təmin etmək üçün hər iki 
tərəfdən təzyiq iləhava üfürülür. 

 
 
3.Substratın  qarışdırılması  ilı  gedən  fermentasiya.Burada  fırlanan 
pərlər bə ya şneklərdən (navalçaşəkilli konveyer) ibarət fermentyorlardan istifadə 
edilir.  
 
 
Bərk fazalı fermentasiya prosesi maye fazasında deyil, bərk  substrat: 
su:  hava  sərhədində  gedir  və  asan  mənimsənilən  nişastalı  substratlardan  tutmuş 
parşalanan ağac  yonqarına qədər bütün  bitki qalıqları fermentasiyaya uğrayırlar. 
Bərk  substrat  səthində  becərilmənin  əsas  şərtlərindən  biri  substratın 
rütübətliyidir.  Rütubətlik  aşağı  olduqda  hüceyrələr  tərəfindən  qida  madddələrinin 
mənimsənilməsi  prosesi  və  çoxalma  zəifləyir,  yuxarı  olduqda  isə  mühitdə 
hissəciklər  sıxlaşır,  aerasiya  və  hüceyrələrin  biokimyəvi  fəallığı  azalır. 
Hüceyrələrin bu üsulla becərilməsi üçün 58-60% optimal tələb olunur. 
Yem kimi yarmayan müxtəlif  bitki qalıqlarının mikrob zülalı ilə zəngin olan 
yemə çevirdikdə bərk fəzalı fermentasiyadan istifadə edilir. 
Dərin  fermentasiya.  Mikroorqanizmlərin  qida  mühitinin  dərinliyidə 
becərilməsi  fasiləli  (dövri)  və  fasiləsiz  şəkildə  hayat  keçirilir.  Sənayedə    məhz 
fasiləli  və  fasiləsiz  gedən  dərin  fermentasiyalar  geniş  tətbiq  olunur.  Bu  proseslər 
aşağıdakı texnoloji xüsusiyyətlərə malikdir: 
1.Cterilliyə ciddi riayət olunması. 
2.Fermentasiyanın üç  fazalı sistemdə aparılması. 
 
 Mikroorqanizmlər  suda  həll  olmayan  substratlarda,  məsələn,  n=parafin, 
sellüloza, metan və s-də becərildikdə mühitdə bir nüçə faza yarnır: qaz ( substrat) – 
maye  (  qida  mühiti)  –  bərk  cisim  (  hüceyrələr)  və  ya  maye  (qida  mühiti)  –  bərk 
cisim ( hüceyrələr, substrat). 
3.Fermentasiya gedən məhlulda  həll olan oksigenin az miqdarda olması. 
4.Mikrobioloji    proseslərin  sürətinin  kimyəvi  reaksiyalar  sürətinə  nisbətən  aşağı 
olması. 

5.Alınan metabolitlərin çox vaxt qeyri-sabit (termolabil) olması. 
6.Kulturalı  məhsulların köpük əmələ gətirməsi. 
7.Fermentasiya prosesində mühitin fiziki-kimyəvi xassələrinin dəyişməsi. 
8.Fermentasiya gedən mühitin çox komponentli ( mürəkkəb) olması. 
9.Biosintez  və  çoxalma  proseslərinin  biokimyəvi    tənzimi  mexanizminin 
mürəkkəbliyi 
10.Maddələrin hüceyrə  daxilində qradiyentin əksinə nəql olunması. 
11.Mikrob  populasiyasının  mühitin  fiziki  və    mexaniki  amillərini  təsirinə  qarşı 
həssaslığı. 
 
 Fasiləli  fermentasiya  həm  kolbasalarda,  həm  də  fermentyorda  həyata 
keçirilir,  kolbasalar  lazımı  temperatur  şəraitində  yelləncəklərdə  yelləndirilir.  Bu 
zaman    qida  mühiti    çalxalanmaqla  qarışdırılır  və  onun  bütün  komponentləri,  o 
cümlədən  hüceyrələr  bütün  mühit  boyu  bərəbər  miqdarda  yayılmış  olurlar. 
Fermentyorlarda   isə  qida  mühiti   xüsusi    mexaniki  qarışdırıcı  vasitəsilə  fasiləsiz 
qarışdırılır. Hər iki halda qida mühiti komponentləri kolba və fermentyora tökülür, 
fermentasiyanın sonuna kimi onlara  toxunulmur. Mühitdə qida maddələri tədricin 
tükəndiyi  və  metabolizm  məhsulları  toplandığıdan  populyasiyanın  böyüməsi  və 
diziloji  fəaliyyəti  tədricən  dayanır  və  fermentasiya  başa  çatır.  Belə  fermentasiya 
sisteminə    qapalı  sistem  deyilir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  səthi  fermentasiya  da 
qapalı sistemə daxildir. 
 
 Fasiləsiz fermentasiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, yeni qada mühiti bir 
tərəfdən  fermentyora  daxil  edilir,  digər  tərəfdən  isə  tərkibində  metabolizm 
məhsulları olan kulturalı mühit götürülür.  Buna bəzən axar kultura da deyilir. 
Axar  kulturalı  fermentasiya  sistemi  açıq  sistem  adlanır.  Qida  mühitini 
fermentyorda mexaniki qarışdırmaqla  hüceyrələrin və substratın bütün mühit üzrə 
bərabər  paylanması  (homogenliyi)  təmin  edilir.  Digər  tərəfədən,  fasiləsiz 

kulturalarada biosintez proseslərini idarə etmək və onları nəzarət altında saxlamaq 
mümkündür. Fasiləsiz fermentasiya uzun müddət saxlamaqla imkan verir. 
 
Fasiləsiz    fermentasiyada  kultura  xüsusi    fermentyorlarda  –xemostat  və 
turbictatda  becərəilir.  Xemostat  rejimində  qida    mühiti  müəyyən  surətdə  bir 
tərəfdən daxil olur, digər tərəfdən isə xaric edilir . 
 
Populyasiyanın  qatılığı  (hüceyrələrin  miqdarı)    məhdudlaşdırıcı  amillər 
qatılığından  asılı  olaraq  yarımavtomatik  tənzim  olunur.  Substrat  qatılığı  yüksək 
olduqda    populyasiya  qatılığı  da  böyük  olur.  Substrat  qatılığı  və  ya  metabolitin 
yüksək  miqdarda  toplanması  çoxalmanı    məhdudlaşdırır.  Mühitin  axma  sürətini 
artırdıqda məhdudlaşma azalır və tam aradan qalxır, bu zaman hüceyrələr yuyulub  
gedir, xemostatda populyasiyanın qatılığı azalır. 
 
Populyasiyanı maksimum böyümə sürətində ( eksponesial fazada) saxlamaq 
üçün  turbistatdan   istifadə edilir. Bu  aparatda  mühitin axatlığı xemostatdan  fərqli 
olaraq  avtomatik  tənzim  olunur.  Fermentyora  kulturanın  qatılığını  göstərən 
fotoelektrik kalorimetr birləşdirməklə tənzimləməyə nail olunur. 
ş
ıq  şüası kultura becərilən mühitdən keçib fotoelementə düşür və bu zaman 
populyasiyanın  qatılığı  müəyyən  edilir.  Qatılıq    yuxarı  olduqda  fotoelementdən 
gələn siqnalla qida mühitinin axma sürəti azalır, aşağı olduqda isə çoxalır. 
 
Anaerob  fermentasiya.  Mikrooqanizmlər  vasitəsilə  aparılan  oksidləşmə- 
reduksiya  prosesləri  elektron  (və  ya  hidrogen  atomu)  akseptorunun  mənşəyindən 
asılı olaraq üç qrupa bölünür: 
1.Tənəffüs (aerob oksidləşmə)-akseptor rolunu molekulyar oksigen aynayır; 
2.Anaerob  oksidləşmə  -akseptor  rolunu  qeyri-  üzvi  maddələrin  (nitrat  və  sulfatlı 
birləşmələrin) tərkibindəki oksigen oynayır; 
3.Qıcqırma-  akseptor  rolunu üzvi maddələr oynayır. 

 
Təbiətdə  yayılmış  anaerob  proseslər  xalq  təsərrüfatında  geniş  tətbiq  edilir. 
Süd  məhsullarının    alınması,  meyvə  və  tərəvəzin  turşuya  qoyulması,  silosun 
hazırlanması, bir çox  üzvi turşular, aseton, spirt alınması, metan qıcqırması və s. 
bu proseslərə misal göstərmək olar. 
 
Anaerob    proseslərin  biokimyəvi  mexanizmi  geniş  öyrənilmişdir.  Bütün 
mikroorqanizmlər  üçün  universal  üsul  qlükozanın    qlikoliz  yolu  ilə  piroüzüm 
turşusuna qədər  katabolizmə uğramasıdır. 
 
Qıcqırma  zamanı  1  molekul  qlukozadan    2  molekul  ATF,  anaerob 
oksidləşmə zamanı isə 38 molekul ATF yaranır. Anaerob  proses nəticəsində cüzi 
miqdarda  mikrob  biokütləsi,  böyük  miqdarda  isə  metabolitlər  əmələ  gəlir. 
Substratın  təqribən  97%-i  metabolitlərə  (  məhsula),  3%  isə  hüceyrə  üçün  lazım 
olan enerjiyə çevrilir. Deməli, anaerob proses aeroba  nisbətən orqanizmə çox az 
səmərə verir. Lakin anaerob proses zamanı çoxlu miqdarda müxtəlif metabolitlərin 
ə
mələ gəlməsi xalq  təssərrüfatı üçün faydalı maddələrin alınmasına imkan verir. 
 
Anaerob şəraitin yaranmasında aşağıdakı üsullardan istifadə edilir: 
1.Mühitdə həll olmuş oksigeni qaynatmaqla  qovmaq və tez soyutmaq; 
2.Vakuum yaratmaq; 
3. nert qazları (CO2, H2,N2)  mühitə mexaniki üfürmək (mühitdəki oksigenei inert 
qazlarla əvəz etmək); 
4.Mühitə  reduksiya  edici  maddələr  (QlütationŞ  triqlükol  turşusu,  sistein,  şəkər, 
natriumhidrosulfit) əlavə etmək ( bu maddələrin oksidləşməsi sayəsində mühitdəki 
oksigen sərf olunur və anaerobşərait yaranır); 
5.Mühitə çoxlu miqdarda inokulyat (hüceyrələr) vermək (əgər produsent fakultativ 
anaerobdursa.  Onun  əksər  hüceyrələri  asanlıqla    oksigeni  mənimsəyib  anaerob 
şə
rait yardaraq anaerob fermentasiyaya keçirlər); 
6.Muhitin özlüyünü artırmaq (özlü mühitdə oksigen çətin həll olur); 

7.Mühitə  anaerob  və  aerob  orqanizmlər  daxil  etmək  (aerob  orqanizmlər  oksigeni 
mənimsəyərək anaerob şərait yaradırlar). 
Anaerob  fermentasiya  kolba  və  fermentyorlarda  (fasiləli  və  fasiləsiz) 
aparılır,  aerob  prosesdən  fərqli  olaraq  az  enerji  sərf  edilir  (az  miqdarda  istilik 
ayrılması  ilə  əlaqədəar  olaraq  mühiti  soyutmaq  və  ona  hava    (oksigen)  üfürmək 
tələb olunmur. 
Mikrobiloji  sintez  məhsullarının  preparat  şəklində  alınması. 
fermentasiya  gedən  kulturalı  məhlul  müxtəlif  tərkibli  (hüceyrələr,  substrat, 
metabolit  və  s.)  sistem  olub,  adətən  15-20%  quru  çəkiyə  malikdir.  Quru  çəkinin 
1,5%  -dən  çox  olmayan  az  bir  hissəsinin  metabolitlər  təşkil  edir.  Buna  görə  də 
məhsulun  mürəkkəb  sistemdən  ayrılması  və  təmizlənməsi  bir  sıra  çətinliklərə 
bağlıdır.  
Kiçik molekullu  biosintez məhsullarının müxtəlif üzvi həlledicilər vasitəsilə 
hüceyrəni  parçalamadan  ayırmaq  mümkündür.  Yüksəkmolekullu  hüceyrədaxili 
metabolitləri (zülallar, nuklein turşuları, polisaxaridlər, lipidlər və s.) almaq üçün 
hüceyrə  divarını parçalamaq lazımdır. 
Mikrobiolji sintez məhsulları üç preparat şəklində alınır: 
1.Kultura  mühitindəki  biokütlə  və  metabolitlərdən  ibarət  konsrntratlar  şəklində  ( 
amin  turşuları,  fermentlər,  vitaminlər,  antibiotilklər  və  zülallardan  ibarət  yem 
konsentratları); 
2.Sususzlaşdırılmış mikrob hüceyrələrindən ibarət biokütlə və parçalanmış mikrob 
hüceyrələrindən  alınan  zülali    konsentrat  (çörəkbişirmə  və  yem  məqsədilə  alınan 
maya göbələyi kütləsi, torpaqmünbitləşdirici və entomopatogen preperetlar); 
3.Təmizlənmiş hüceyrədaxili və xarici metabolitlər ( təbabətdə, kimya, yeyinti və 
yüngül sənayedə tətbiq olunan maddələr).  
Konsentratların  alınması    texnoloji  cəhətdən  çox  sadə  olub,  böyük  iqtisafi 
səmərə hesabına başa gəlir. 

Hüceyrədaxili  və  hüceyrəxarici  metabolitlərin  alınmasında  vakuum  altında 
buxarlandırma,  dondurma,  çökdürmə,  kristallaşdırma,  qurutma  kimi  proseslərdən 
istifadə edilir. 
Mikrobioloji  istehsalın  tullantızsız  texnologiyası.  Mikrobiolji    istehsal 
prosesinin ən xarakterik cəhətlərindən biri onun  tullantısız olmasıdır. Lakin təmiz  
metabolitlərdən  ibarət  preparatın  istehsalı  zamanı  tərkibində  üzvi  və  qeyri-üzvi 
maddələr  olan  çirkab    sular  əmələ  gəlir.  Belə  istehsal  proseslərini  həyata 
keçirərkən  ilk  növbədə  istehsaldan  alınan  çirkab  suların  təmizlənməsi  problemi 
həll  olunmalıdır.  Digər  tərəfdən,  istehsal  prosesində  yaranan  əlavə  metabolitlərin 
tətbiqi  yollarını  aşkar  etmək  lazımdır.  Məsələn,  Aspergillus   cinsli göbələklərdən 
limon  və  itakon  tutşuları  alındıqda  çoxlu  miqdarda  göbələk  kütləsi  və  filtrat 
(turşular  ayrıldıqdan  sonra)  tullanılırdı.  Bir  ton  limon  turşusu  sintezində  150-200 
kq quru göbələk və 7000 l filtrat tullantısı alınır. 
Göbələk  mitselisinin  tərkibində  mineral  və  azotlu  maddələr  ,  vitaminlər, 
fermentlər, zülal və s. olması ondan heyvanlar üçün keyfiyyətli yem kimi istifadə 
etməyə  imkan  verir.  Filtratın  tərkibi  şəkərlər,  üzvi  turşular,  vitamin  və  mineral 
elementlərdən ibarətdir. Mikroorqanizmlər üçün qiymətli qida mühiti kimi istifadə 
olunur. 
  
Belə tullantısız texnoloji proseslər mikrobioloji sintezin başqa  məhsullarının 
alınmasında da tətbiq olunur.  

MÜHAZ RƏ  6:  “ZÜLAL  TƏB ƏTL   Q DA  MƏHSULLARININ 
B OTEXNOLOJI  STEHSALI” 
PLAN: 
 1.  Bitki  sübstratlarından  mikrob    микроб    zülalı  ilə  zəngin  yem  məhsullarının 
alınması  
2. Zülalların qida sənayesində tətbiqi.  
3. Bitki qalıqlarının mikroorqanizmlər vasitəsilə dərin fermentasiyası  
4. Bitki sübstratlarının bərk fazalı fermentasiyası  
5. Bitki qalıqlarının fermentativ  siloslaşdırılması.  
6.  Qida məqsədilə mikrob kütləsinin alınması. 
 
Ə
dəbiyyat 
1. Qənbərov X.Q., Abişov R.A.,.Ibrahimov A.Ş. “Biotexnologiyanın əsasları”, 
Bakı-1994,-284s. 
2.Асонов Н.Р. Микробиология. М.: Колос, 1996 г.  
3.Кантере  В.М.  Теоретические  основы  технологии  микробиологических 
производств
. – М.: Агропромиздат, 1990. – 271 с. 
4.Микробные  ферменты  и  биотехнология/  Под  ред.  В.М.  Фогарти.  –  М.: 
Агропромиздат
, 1986. – 318 с. 
5.Неверова О.А. Пищевая биотехнология продуктов из сырья растительного 
происхождения
. Новосибирск: Сиб унив. Изд-во, 2007.-415 с. 
6.Пищевая биотехнология: Книга 1/ Рогов И.А, Антипова Л.В., Шуваева Г.П. 
(гриф МО РФ) – глава 5 М.: Колос, 2004. 
7.Растительный белок. Под. ред. Браудо Е.Е. М.: Наука, 2000 г.  
8.Экологическая  биотехнология.  Пер.  с  англ.  Под  ред.  К.Ф.  Форстера,  Дж. 
Вейза
. Л.: Химия, 1990 г., пер. изд.: Великобритания, 1987 г., 384 с.  
 

 
Tərkibində nişasta olan bitki substratlarından zülali yem almaq üçün nişasta 
mənimsəyən maya və ya kif göbələklərindən istifadə edilir. Kartof, maniok, banan, 
qarğıdalı kimi nişastalı substratları doğrayıb duru qida mühiti olan fermentyorlara 
tökür  və  bu  mühitdə  Candida,  Fusfarium,  Chrysosporium,  Aspergillus, 
Myrothecium  və  s.  cinsli  göbələklərin  nümayəndələri  becərilir.  Bu  üsulla  alınan 
yem  məhsulunda  20%-ə  qədər  zülal  olur.  Mikroskopik  göbələkləri  nişastalı 
substratda  becərməklə  ngiltərədə  zavod  miqyasında  ildə  50  ton  yem  məhsulu 
alınır. 
 
Tərkibində  sellüloza  olan  bitki  substratlarını  (oduncaq,  saman,  güləş  və 
başqa  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  qalıqları)  istifadə  olunması  üçün  sellülozanı 
parçalayan  mikroorqanizmlər  tətbiq  edilir.  Lakin  bu  substratlarda  çox  çətin 
parçalanan  aromatik  təbiətli  liqninin  olması  və  sellülozanı  fiziki  qurluşunun 
mürəkkəbliyi  onların  mikroorqanizmlər  tərəfindən  mənimsənilməsini  xeyli 
çətinləşdirir.  Çətinliyin  aradan  qaldırılması  üçün  substratları  qabaqcadan  işləmək 
lazımdır.  Bunu  mexaniki  (əzib  toz  halına  salmaqla),  fiziki  (şüalandırmaqla)  və 
kimyəvi (qələvi və turşuların təsiri ilə) amillərin təsiri altında edirlər, nəticədə bitki 
toxunmasının  strukturu  pozulur  və  sellüloza  mənimsənilməsinə  mane  olan  liqnin 
parçalanır. 
 
Kanada alimləri qələvi ilə işlənmiş bitki tullantıları olan duru qida mühitində 
Chaetomium  cellulolyticum  göbələyini  yetişdirməklə  tərkibi  12-14%  zülal,  35% 
sadə  şəkər  və  10%  lipidlər  (yağ)  ibarət  yem  məhsulu  almışlar.  Zülalın  tərkibini 
6,8% lizin, 2,6% metionin+sistin və 6,1% treonin kimi əvəzolunmaz amin turşuları 
təşkil  edir  ki,  bu  da  məhsulun  yem  məqsədilə  istifadə  üçün  yararlı  olduğunu 
göstərir. 
 
ABŞ  alimləri  termokimyəvi  yolla  işlənilmiş  şəkər  qamışı  cecəsində 
Cellulomonas uda bakteriyası yetişdirməklə tərkibində 15-20% mikrob zülalı olan 
məhsul almışlar. 

 
Bitki  məhsullarının  əvvəlcədən  işlənilməsinin  digər  üsulu  sellülozanın 
mineral  turşularla  (H
2
SO
4
)  sadə  şəkərlərə  qədər  hidroliz  olunmasıdır. 
Heksozalar+pentozalar  qarışığından  ibarət  belə  hidrolizata  Candida  utilis  maya 
göbələyini  yetişdirməklə  Rusiyada  30-cu  illərdən  indiyədək  zülali  yem  məhsulu 
alınır.  Bu  istehsal  prosesinin  müsbət  cəhəti  ondan  ibarətdir  ki,  tükənməyən  bitki 
substratlarına  istinad  edilir.  Lakin  bitki  tullantılarının  yığılıb  hidroliz  zavodlarına 
daşınması,  hidroliz  prosesi  və  onun  neytrallaşdırılması  çox  baha  başa  gəlir.  Ona 
görə də bu zavodlar kiçik miqyaslı olub çox az istehsal gücünə malikdirlər. 
 
Bitki substratlarının bərk fazalı fermentasiyası. 
Bərkfazalı 
fermentasiyada  atoksigen  kif  və  ağacçürüdən  bazidili  göbələklərindən  istifadə 
edilir.  Bitki  substratları  xırda  doğranılır,  50-60%-ə  qədər  nəmləşdirilir  və  fəal 
göbələk  kulturası  ilə  yoluxdurulur.  Göbələk  polisaxaridləri  (sellüloza  və 
hemisellüloza),  liqnini  parçalyıb  çoxalır  və  öz  biokütləsi  ilə  bitki  materialını 
zənginləşdirir.  Alınan  məhsul  heyvani  yem  rasionuna  əlavə  olunmaqla  istifadə 
edirlər. 
 
Bərk fazalı fermentasiya mikrobiologiyada heç də yeni üsul deyildir. Ondan 
Uzaq Şərq və Hind-Çində milli yeməklərin hazırlanmasında qədim dövrlərdən bəri 
istifadə  edilir.  Məsələn,  yaponlar  Aspergillus  oryzae  göbələyini  nəmləşdirilmiş 
düyüdə  becərməklə  daha  qədimdən  “kodzi”  adlı  məhsul  alırlar.  XX  əsrin  50-ci 
illərindən bəri bu üsulla  ABŞ-da və bir  çox  Avropa ölkələrində  müxtəlif  ferment 
preparatları alınır. 
 
Son 10-15 il ərzində bərk fazalı fermentasiyadan geniş istifadə edilir. Bu hər 
ş
eydən əvvəl aşağıdakı şərtlərlə əlaqədardır: 
1. 
bitki  substratları  suda  həll  olmadıqları  üçün  duru  qida  mühitində 
fermentasiya prosesini xeyli çətinləşdirir; 
2. 
duru qida mühitində gedən fermentasiya bərk fazalı fermentasiyaya nisbətən 
çox əmək  və enerji tələb edir; 

3. 
bəzi  metabolitlər  və  fermentlər  bərk  fazalı  fermentasiya  şəraitində  daha 
böyük miqdarda sintez olunur. 
Nişasta  tərkibli  bitki  qalıqlarında  Aspergillus  nigeri  və  maya  göbələklərini 
25  gün  ərzində  becərməklə  17-20%,  Fusfarium,  Acremonium,  Allescheria  cinsli 
göbələkləri  kəpəkdə  və  samanda  becərməklə  16-22%  zülalla  zəngin  yem 
məhsulları alınmışdır. 
 
Kif göbələkləri bitkinin əsas tərkib hissəsi olan liqnosellüloza kompleksinin 
tam  parçalaya  bilmirlər.  Bu  məqsədlə  ağacçürüdən  bazidili  (Panus,  Pleurotus, 
Coriolus,  Bjerkandera,  Fomes  və  s.  cinsli) 
göbələklərdən,  daha  doğrusu,  bazidili 
göbələklərin meyvə cisimciklərindən təmiz mitselili kultura alınır və mikroskopik 
göbələklərindən  fərqlə  olaraq  polisaxaridlərlə  yanaşı  liqnini  də  asanlıqla 
parçalayırlar. 
 
Ümumiyyətlə,  ağacçürüdən  bazidili  (qov)  göbələklərindən  mikrobioloji 
texnologiyada  istifadə  olunmasının  başqa  mikroorqanizmlərə  nisbətən  bir  çox 
üstün cəhətləri vardır. 
1.Ağacçürüdən bazidili göbələklər geniş çeşidli spesifik (sellüloza, ksilinaza, 
pektinaza,  amilaza,  oksidalar  və  s.)  fermentlər  sintez  etmək  qabiliyyətinə 
malikdirlər  ki,  bu  da  onlara  çoxkomponentli  və  mürəkkəb  quruluşlu  bitki 
toxumalarını parçalamağa imkan verir. 
2.Bazidili  göbələklər  fermentasiyanı  çox  turş  (pH=3-5)  mühitdə  apara 
bilirlər ki, nəticədə kənar mikrobiota ilə yoluxma ehtimalı xeyli azalır. 
3.Biokütlələrindəki  zülal  əvəzolunmayan  amin  turşularına  görə  mal  əti  və 
süd zülalına yaxındır. 
4.Bu  göbələklərin  bəziləri  (məsələn:  Pleurotus  ostreatus,  Panus  tigrinis, 
Laetiporus  sulphereous)  yeməli  olub  əhali  tərəfindən  lap  qədim  dövrlərdən  bəri 
qida məhsulu kimi istifadə edilir, beləliklə də onlardan alınan məhsulun zərərsizliyi 
bir daha təsdiq olunur. 

5.Ətirli maddələr sintez etdiklərinə görə onlardan alınan məhsul xoş iyə və 
dada malik olur. 
Bərk  fazalı  fermentasiya  üsulu  ilə  ağacçürüdən  bazidili  göbələkləri  bitki 
qalıqlarında  becərməklə  yem  məhsulu  alınması  özünə  geniş  tətbiq  sahəsi 
tapmaqdadır.