“b otexnolog yanin əsaslari” fənnindən

Bitki qalıqlarının fermentativ siloslaşdırılması.  
Dərin və bərk fazalı 
fermentasiyalardan  fərqli  olaraq  bu  üsulla  canlı  hüceyrələrdən  deyil,  onlardan 
alınmış fermentlərdən istifadə edilir. 
 
Polisaxaridləri parçalamaq fəallığına malik olan mikroskopik (Trichoderma 
viride,  T.  Lignorum,  Aspergillus  terreus)  və  bazidili  göbələkləri  (Bjercandera 
adusta, Coriolus versicolor) əvvəlcə əlverişli qida mühitlərində (məsələn, arpa və 
buğda kəpəyində) becərməklə (təmizlənmiş) ferment kütləsi alınır. Bu preparat 5-
10% miqdarda xırdalanmış bitki qalıqları ilə qarışdırılır, xüsusi çənlərə və ya silos 
çalalarına  tökülüb  siloslaşdırılır.  Fermentasiya  prosesi  25-30  gün  davam  edir  və 
aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: 
1.qarışıqda olan fermentlər sellüloza və hemisellülozanın müəyyən hissəsini 
qlükoza, ksiloza və b. sadə şəkərlərə qədər parçalayırlar; 
2.bitki  qalıqlarındakı  spontan  süd  turşusu  bakteriyaları  bu  şəkərləri 
mənimsəyib  inkişaf  edir  və  süd  turşusu  qıcqırması  törətməklə,  bir  tərəfədən 
çürüntü  törədən  bakteriyaların  inkişafını  dayandırır,  digər  tərəfdən  isə,  öz 
biokütlələrini  artırmaqla  məhsulu  zülal,  vitamin,  yağlar  və  b.  fizioloji  fəal 
maddələrlə zənginləşdirirlər. Eyni zamanda, bitki qalıqlarının strukturu yaxşılaşır, 
yumşalır və məhsul turşməzə dada və xoş iyə malik olur. 
Bu üsulla quzapaya (pambıq bitkisi gövdəsi), ağac yonqarı və küləşdən əlavə 
yem alınması praktikada sübut olunmuşdur. 
 
Üzümün  budama  çöplərindən  fermentlərin  köməyi  ilə  mikrob  zülalı  ilə 
zəngin  əlavə  yem  məhsulunun  alınma  biotexnologiyası  prof.  X.Q.Qənbərovun 

rəhbərliyi  altında  hazırlanmış  və  praktikada  sınaqdan  keçirilmişdir.  Bu  texnoloji 
proses çox sadə olub istənilən təsərrüfata tətbiq edilə bilər. 
 
Fermentativ  siloslaşma  üsulunun  mənfi  cəhəti  ondan  ibarətdir  ki,  bu 
prosesdə  fermentlər  təsirinin  məhdudluğu  üzündən  liqnin  və  sellüloza  cüzi 
parçalanır və onların məhsulun tərkibində qalması keyfiyyəti aşağı salır. 
 
Bitki  qalıqlarının  fermentativ  siloslaşdırma  və  bərk  fazalı  fermentasiyası 
tullantı  əmələ  gətirməyən  biotexnoloji  prosesə  əsaslandıqları  üçün  daha  mühüm 
ə
həmiyyət kəsb edirlər. 
 
Qida məqsədilə alınan mikrob kütləsi. 
Yer 
üzərində 
yaşayan 
mikroorqanizmlər  öz  qidasını  əsasən  atmosferdəki  karbon  qazından  bilavasitə  və 
ya dolayı yolla alırlar. Karbon qazı fotoqraf orqanizmlər – ali bitkilər və yosunlar 
tərfindən üzvi birləşmələrə çevrilir. 
 
Bir  çox  mikroskopik  yosunlar  xoş  dada  malik  olub  qədim  dövrlərdən  bəri 
qida kimi istifadə edilir. Afrikada Çad gölü sahillərində yaşayan tayfalar spirulina 
yosununu (sianobakteriya – Spirullina platensis) gölün sahilindən yığıb ət əvəzində 
istifadə  etmişlər.  Tərkibində  70%-ə  qədər  zülal,  4%  nuklein  turşuları,  çoxlu 
miqdarda  B12  vitamini  və  mikroelementlər  olan  spirulina  kütləsi  xoş  iyə  malik 
olub  yaxşı  həzm  edilir,  zəhərli  deyildir. Meksikada  spirulina istehsal  edən  böyük 
zavod  işləyir.  Spirulina  10  ha  sahəyə  malik  açıq  gölməçədə  yetişdirilir.  Belə 
sahədən 2 t quru spirulina kütləsi alınır. 
 
Uzaq  Şərqdə  (Yaponiyada)  bu  məqsədlə  xlorella  (Chlorella)  yosunu 
yetişdirilir  və  ildə  1500  t  biokütlə  alınır.  Yaponiyada  insani  qidaya  melassada 
becərilmiş Candida maya göbələkləri kütləsi də əlavə edilir. 
 
Almaniyada  Scenedesmus  mikroskopik  yosunu  sənaye  miqyasında  istehsal 
edilir və sutkada 20 qramdan artıq olmayaraq qidalara əlavə edilir. 
 
Filippində Saccharomyces fragilis və Candida utilis maya göbələkləri kütləsi 
buğda ununa qarışdırıb satılır. 

 
Qida kimi Fusfarium graminiarum göbələyindən alınan mikroprotein özünü 
doğrultmuş və hazırda sənaye miqyasında istehsal edilir. 
 
Hal-hazırda  Yer  üzərində  qida  məqsədilə  hər  15  min  tona  qədər  mikrob 
sintezi məhsulları istehsal edilir. 

MÜHAZ RƏ 7: “AM N TURŞULARININ  B OTEXNOLOJI  STEHSALI” 
PLAN: 
1.Zülali  hidrolizatlardan amin turşularının istehsalı.  
2.Amin turşularının kimyəvi sintezi.  
3.L- amin turşularının mikrobioloji sintezi: Bir mərhələli və iki mərhələli biosintez.  
4.Mikroorqanizmlər tərəfindən amin turşularının sintezi.  
5.Sərbəst amin turşularını sintez edən bakteriyalar. 
 
Ə
dəbiyyat 
 1.Qənbərov X.Q., Abişov R.A.,.Ibrahimov A.Ş. “Biotexnologiyanın əsasları”, 
Bakı-1994,-284s. 
2.БекерМ.Е., 
ЛиепиньшГ
.К., 
РайпулисЕ
.П. 
Биотехнология
. 
– 
М
.: 
Агропромиздат
, 1990 
3.Грачева  И.М.,  Иванова  Л.А.,  Кантере  В.М.  Технология  микробных 
белковых
 препаратов, аминокислот и биоэнергия. – М.: Колос, 1992. – 383 с. 
4.Грачева И.М. Технология микробных белковых препаратов, аминокислот и 
биоэнергия
 / И.М. Грачева, Л.А. Иванова, В.М. Кантере. М: Колос, 1992. 
5.  Голубев  В.Н.,  Жиганов  И.Н.  Пищевая  биотехнология.  М.:  ДеЛи  принт, 
2001 г.  
6. Елинов Н.П. Основы биотехнологии. – С.-Пб.: Наука, 1995.  
7. Пищевая биотехнология: Книга 1/ Рогов И.А, Антипова Л.В., Шуваева Г.П. 
(гриф МО РФ) – глава 5 М.: Колос, 2004. 
8. Попов Е.М. Структурная организация белков. – М.: Наука, 1989. – 351 с.  
9.  Производство  белковых  веществ/  В.А.  Быков,  М.Н.  Манаков,  В.И. 
Панфилов
, А.А. Свитцов, Н.В. Тарасова. – М.: Высшая школа, 1987. 
10.Растительный белок. Под. ред. Браудо Е.Е. М.: Наука, 2000 г.  
11. Скоупс Р. Методы очистки белков - М.: Мир, 1985.  
 

Amin  turşuları  canlı  orqanizmlərin  həyat  faəliyyəti  üçün  ən  zəruri 
maddələrdir.  nsan və heyvan orqanizmindəki zülalın biosintezi üçün əvvəlcə amin 
turşuları  sintez  olunur.  Lakin  orqanizm  20  amin  turşusunu  sintez  etmək 
qabiliyyətinə malik deyil və çatışmayan amin turşuları hazır qida və yemlərdən (ət 
və  bitki  məhsullarından)  alınır.  nsan  və  heyvan  orqanizmində  sintez  olunmayan 
amin  turşularına  əvəzolunmaz  amin  turşuları  deyilir.  nsan  orqanizmi  üçün 
ə
vəzolunmayan  8  amin  turşusu  məlumdur:  leysin,  izoleysin,  lizin,  metionin, 
treonin, triptofan, valin, fenilalalin. Kənd təsərrüfatı heyvanları üçün əvəzolunmaz 
amin turşularına histidin və arqinin, quşlar üçün isə prolin əlavə olunur. 
 
Çox vaxt hazır qida və yemlərin tərkibində əvəzolunmayan amin turşularının 
hamısı olmur. Belə halda çatışmayan amin turşusu qidaya əlavə edilir. Buna görə 
də  əvəzolunmayan  sərbəst  amin  turşularının  istehsalı  böyük  iqtisadi  əhəmiyyətə 
malikdir. 
 
Mikroorqanizmlər  tərəfindən  amin  turşuların  sintez  yolu  ilə  alınması  ən 
səmərəli  üsuludur.  Kimyəvi  üsulla  sintez  olunan  amin  turşusu  D  və  L  rasemik 
formada  olduğu  halda,  mikroorqanizmlər  yalnız  orqanizmə  olan  L  forma  sintez 
edirlər. 
 
Mikrob  hüceyrəsində  amin  turşuları  iki:  birləşmiş  (zülalın  tərkibində)  və 
sərbəst  vəziyyətdə  olur.  Sərbəst  şəkildə  amin  turşuları  yığımına  amin  turşusu 
“pul”u  deyilir.  Amin  turşusu  “pul”unda  bütün  amin  turşuları  deyil,  mikrob 
növündən  asılı  olaraq  müxtəlif  amin  turşularının  bir  qismi  olur.  Bəzən  “pul”da 
ə
ksər amin turşularının olmasına baxmayaraq, onlar cüzi miqdarda sintez edilirlər. 
 
Bütün  mikroorqanizmlər  sərbəst  amin  turşuları  sintez  etməyə  qabildirlər. 
Lakin  mikroorqanizmlər  özləri  də  bəzi  amin  turşularına  ehtiyac  duyurlar.  Amin 
turşuları  sintezedən  mikroorqanizmlərə  aminoavtotroflar,  sintez  edə  bilməyənlərə 
isə aminoheterotroflar deyilir. 
 
 

Cədvəl 1.  
Bəzi mikrorqanizmlərdə amin turşusu “pulunun”  tərkibi (mikromol ilə
) 
 
Amin turşusu 
Saccharomyces 
cerevisiae 
Baccillus  
subtilis 
Aerobacter 
aerogenes 
Qlütamin turşusu  135,4 
130 
3,4 
Asparagin turşusu  11,2 
4,3 
- 
Treonin 
25,8 
1,7 
- 
Prolin 
- 
- 
- 
Lizin 
25,8 
0,5 
- 
Leysin 
1,9 
0,2 
- 
zoleysin 
5,7 
0,2 
- 
Serin 
13,2 
0,5 
- 
Qlisin 
12,0 
0,5 
0,7 
Alanin 
54,9 
1,0 
0,8 
Valin 
24,0 
0,5 
0,8 
Arqinin 
45,5 
- 
- 
Histidin 
11,2 
- 
- 
 
 
Sərbəst  amin  turşularını  fəal  sintez  edən  bakteriyalara  E.  coli,  Baccillus 
megaterium,  B.  subtilis,  B.  cereus,  Streptomyces  levoris,  göbələklərə  Aspergillus 
usami, Saccharomyces cerevisiae – ni göstərmək olar. 
 
Mikroorqanizmlərin əsas müsbət xüsusiyyətlərindən biri də amin turşusunu 
ifrat sintez etmələridir.  frat sintez hesabına mühitdə çoxlu miqdarda amin turşusu 
toplanır, məsələn: bakteriyalar 1 l qida mühitində 200 q asparagin, 100 q qlütamin 
və 16 q valin toplayırlar. 

 
Cədvəl 2.  
Mikrobioloji üsulla istehsal edilən amin turşuları və onların tətbiq sahələri  
Sıra 
№
-si 
Amin turşusu 
Ə
sas tətbiq sahəsi 
1. 
L - qlütamin 
Ə
dviyyat məqsədilə 
2. 
L - lizin 
Yemə əlavə 
3. 
L - izoleysin 
Dərman kimi (terapiya) 
4. 
L - qlütamin 
“---” 
5. 
L - triptofan 
“---” 
6. 
L - arqinin 
“---” 
7. 
L - histidin 
“---” 
8. 
L - prolin 
“---” 
9. 
L - treonin 
Yemə əlavə 
10.  L - fenilalanin 
Terapiya 
11.  L - valin 
“---” 
12.  L - serin 
Kosmetika 
13.  L - metionin 
Terapiya 
14.  L - leysin 
“---” 
15.  L - sitrulin 
“---” 
16.  L - arnitin 
“---” 
17.  L – asparagin turşusu 
Terapiya 
Ş
irniyyat sənayesi 
 
 

 
Mikroorqanizmlərin ifrat sintez qabiliyyəti mikrobiologiya sənayesində amin 
turşusu alınmasının əsasını qoydu. 1979-cu ilin məlumatına görə Yer üzərində ildə 
400  min  ton  amin  turşusu  istehsal  olunur  ki,  onun  da  60%-i  mikrobioloji  üsulla 
alınır (Cədvəl 2). 
 
Amin  turşularının  sənayedə  alınması  üçün  ifrat  sintezə  malik  təbii 
produsentləri aşkar etmək, bu sintez üçün tələb olunan optimal şəraiti öyrənmək və 
seleksiya yolu ilə superprodusentlər yaratmaq lazımdır. 
 
Amin  turşularının  alınmasında  şəkərlər  və  ya  şəkərli  maddələrdən  substrat 
kimi  istifadə  edilir.  Şəkərlərin  mikroorqanizmlər  vasitəsilə  amin  turşularına 
çevrilməsi  ümumi  sxem  üzrə  gedir.  Əvvəlcə  şəkərlər  piroüzüm  turşusuna  qədər 
parçalanır.  Piroüzüm  turşusu  Krebs  tsiklinə  daxil  olub  müxtəlif  üzvi  turşular  və 
amin  turşularının  yaranmasına  səbəb  olur.  Buradan  aydın  olur  ki,  hazır  üzvi 
turşuları  müvafiq  fermentlər  və  ya  hüceyrələr  vasitəsilə  amin  turşularına 
transformasiya etmək olar. 
 
Beləliklə,  amin  turşularını  sənayedə  iki  üsulla:  mikrobioloji  sintez  və 
transfarmasiya yolu ilə alırlar. 
 
Lizinin  alınması.  Lizin  amin  turşusu  E.  coli,  Micrococcus  glutamicus, 
Aerobacter aerogenes, Corynobacterium glutamicum, Brevibacterium flavum və B. 
lactoformentum bakteriyaları tərəfindən ifrat sintez olunur. 
 
Fəal  sintezə  malik    B.    flavum  bakteriyası  vasitəsilə  lizinin  biosintezi 
aşağıdakı kimi gedir: 
 
C
6
 H
12
O
6
       CH
3
 - CO - COOH 
 Krebs   
qlukoza                                piroüzüm turşusu 
tsikli
HOOC- CH
2
 - CO - COOH                        quzuqulağı-sirkə turşusu                               
 
HOOC- CHNH
2
 – CH
2
 - COOH  

asparagin turşusu 
 NH
2
-CH
2
- (CH
2
)
3
-CHNH
2
-COOH 
                  lizin 
 
 
Lizinin  sənaye  miqyasında  mikrobioloji  istehsalı  1971-ci  ildə  Latviya 
alimləri  tərəfindən  həyata  keçirilmişdir.  Bunun  üçün  Brevabacterium  və 
Corynobacterium  cinsli  bakteriyaları  melassada  (şəkər  çuğunduru  tullantısı) 
becərməklə  fermentasiya  aparılır.  Hazırda  sənayedə  auksatrof  mutant  ştammlar  – 
Brevibacterium  sp.22  və  Corynobacterium  glutamicum-dan  istifadə  edilir.  Bu 
ş
tammlar  melassalı  mühitdə  40  q/l,  sirkə  turşulu  mühitdə  70  q/l  lizin  sintez  edib 
toplayırlar.  Fermentasiyadan  sonra  məhluldan  lizini  ayırmaq  üçün  onu  xüsusi 
quruducu qurğuda buxarlandırırlar, bu zaman lizin kristal şəklində çökür. 
 
Brevibacterium  sp.22  kulturası  fermentasiya  zamanı  lizindən  başqa 
riboflavin,  nikotin  və  fol  turşuları  kimi  vitaminləri  də  sintez  edir.  Bu  qarışıqdan 
yem  məqsədilə  istifadə  edilməsi  kristal  lizinə  nisbətən  böyük  səmərə  verir.  Ona 
görə də yem məqsədilə təmiz lizin yox, lizin konsentratından istifadə edilir. 
 
Konsentrat  duru  və  quru  halda  alınır.  Duru  konsentratda  7-10%,  quru 
konsentratda isə 15-20% lizin olur. Tərkibində lizin, vitaminlər və zülali məhsullar 
olan belə konsentratlardan vitaminli amin turşuları premiksinin hazırlanması üçün 
istifadə edilir. 
 
Lizin  mikroorqanizmlər  tərəfindən  təkcə  biosintez  yolu  ilə  deyil,  bir  çox 
üzvi  maddələrin  transformasiyası  ilə  də  alınır.  Bir  və  ya  iki  mərhələdən  ibarət 
transfarmasiya prosesini çox vaxt mikrob fermentləri vasitəsilə həyata keçirirlər. 
 
Fermentativ yolla aminokaprolaktamın lizinə transformasiya olunması 1978-
ci ildə 6 min ton təmiz lizin alınır. Bu transformasiya prosesində lizinin çıxımı çox 
yüksək olub 200 q/l-ə bərabərdir. 

 
Qlütamin turşusunun alınması. Mikrobioloji sənayesində qlütamin turşusu 
almaq  üçün  Mikrococcus  glutamicus,  Bacillus  megeterium,  Brevibacterium  sp., 
Corynobacterium  glutamicum  bakteriyalardan  istifadə  edilir.  Qlütamin  alınması 
prosesi  ilk  dəfə  1957-ci  ildə  Yaponiyada  həyata  keçirilmişdir.  Bu  məqsədlə 
şə
kərlər  və  ya  nişastalı  bitkilərin  hidrolizatlarından  qida  mənbəyi  kimi  istifadə 
edilir. 
 
Bakteriyalar  vasitəsilə  qlütamin  turşusunun  alınmasında  da  boy 
maddələrinin  rolu  çox  böyükdür,  məsələn:  qida  mühitinə  bioton  əlavə  olunduqda 
qlütamin turşusunun miqdarı 20-30 dəfə artır. Bu üsulla 37,5 q/l çıxım ilə qlütamin 
almaq  mümkündür  ki,  bu  da  istifadə  olunan  şəkərin  47%-ni  təşkil  edir.  Eyni 
zamanda  mühitdə  biotinin  nisbətən  yüksək  qatılığı  mikrob  hüceyrəsi  divarının 
keçiriciliyini aşağı salmaqla hüceyrədə sintez olunmuş qlütamin turşusunun mühitə 
ifraz (sekresiya) edilməsinə mane olur. Bakteriya hüceyrəsi divarının keçiriciliyini 
artırmaq  üçün  antioksidantlar  və  antibiotiklərdən  istifadə  edilir.  Pensillin  daha 
böyük səmərə verən amil kimi bu məqsədlə sənayedə geniş tətbiq edilir. Belə ki, 
penisillinin  tətbiqi  sənayesində  Micrococcus  glutamicus  541  r  mühitdə  45  q/l, 
Corynobacterium glutamicum 3144 isə 50 q/l qlütamin turşusu sintez edir. 
 
Qlütamin  turşusu  alınmasının  digər  yolu  üzvi  turşuların  fermentativ 
aminləşdirilməsidir. Məsələn: α–ketoqlütar turşusunun fementativ aminləşdirilməsi 
nəticəsində  Actinomyces  citrefluorescens  2292-160%,  A.  levoris  2789-350%,  A. 
globisporus 81-210% qlütamin turşusu əmələ gətirir: 
 
O = C – CH
2
 – CH
2
 – COOH + NH
3
 → HOOC – CH
2
 – CH
2
 – CHNH
2
 – COOH 
α
 – ketoqlütar turşusu                                                  Qlütamin turşusu 
 
 
Triptofan, tirozin, fenilalanin və s. amin turşularının alınması. Candida 
utilis  maya  göbələyi  tərəfindən  5  q/l  triptofan  sintez  olunur.  Bəzi  mutant 

bakteriyalar, məsələn: Bacillus subtilis sutka ərzində saxaroza olan qida mühitində 
10 q/l triptofan əmələ gətirir. 
 
Tirozin  transformasiya  üsulu  ilə  Citobacter  freundii  bakteriyasından  alınan 
tirozin-fenilaza fermenti vasitəsilə alınır: 
 
                  fenol + piroüzüm turşusu + NH
3
 → tirozin 
 
 
Fenilalanin  Corynobacterium  glutamicum  bakteriyası  vasitəsilə  10-15% 
şə
kər  olan  mühitdə  3-4  sutka  ərzində  14-16  q/l  çıxım  ilə  sintez  olunur. 
Brevibacterium lactorfermentum, B. flavum vasitəsilə 3 sutka ərzində 23 q/l çıxım 
ilə  3,4-dioksifenilalanin  (DOFA)  sintez  olunur.  DOFA  fermentlər  vasitəsilə 
transformasiya yolu ilə pirokatexin və piroüzüm turşusundan da alınır: 
 
pirokatexin + piroüzüm turşusu + NH
3
 → → 3,4 –dioksifenilalanin 
 
 
Asparagin  turşusu  Pseudomonas  cinsli  və  E.  coli  bakteriyaları  tərəfindən 
çoxlu  miqdarda  sintez  olunur.  O,  əvəzolunmayan  amin  turşuları  sırasına  daxil 
olmasa da külli miqdarda istehsal edilib yeyinti sənayesində şəkər əvəzedicisi kimi 
istifadə edilir. 
 
Sənayedə asparagin turşusu transformasiya yolu ilə fumar turşusundan geniş 
istehsal olunur. Bunun üçün E. coli bakteriyasından alınan aspartaza fermentindən 
istifadə edilir: 
                                                              aspartaza 
HOOC – CH = CH – COOH + NH
3
———→ HOOC – CHNH
2
 – CH
2
– COOH 
        Fumar turşusu                                                                       asparagin 

 
Yuxarıda göstərilən amin turşularından əlavə Frunze antibiotiklər zavodunda 
leysin,  izoleysin,  triptofan  istehsalı  prosesləri  həyata  keçirilmişdir.  B.  flavum 
qlükozalı  mühitdə  14,5  q/l,  sirkə  turşulu  mühitdə  isə  33q/l  izoleysin  sintez  edib 
toplaya bilir. 
              Histidin və trionin amin turşuları Corynobacterium glutamicum, Bacillus 
subtilis,  Salmonella  typhimurim  bakteriyaları  tərəfindən  sintez  olunub  qida 
mühitində  toplanılır.  Lakin  bu  turşuların  çıxımı  az  olduğu  üçün  onların 
mikrobioloji üsulla alınması hələlik sənayedə tətbiq olunmur. 
 
Nukleotidlərin  biosintezi.  Amin  turşuları  kimi  nukleotidlər  də  hüceyrədə 
sərbəst və birləşmiş vəziyyətdə olurlar.  Birləşmiş  halda onlar  irsiyyət  elementləri 
olan DNT və RNT polimer zəncirinin tərkibini təşkil edirlər. Nukleotidlər purin və 
pirimidin əsaslı olub adenin, sitozin və urasil RNT-nin; adenin quanin, sitozin və 
timin isə DNT-nin tərkibinə daxildirlər. 
 
Hüceyrədə  olan  sərbəst  nukleotidlər  yığımı  nukleotidlər  “pul”u  adlanır. 
Bunların  əksəri  monofosfatlar  (AMF,  QMF,  SMF  və  s.)  şəklində  olurlar. 
Göbələklərdən  Penicillum  chrysogenium-un  1  q  quru  biokütləsinin  0,65  mq-nı 
nukleotidlər  təşkil  edir.  Candida  gulliermondii  hüceyrəsində  əsasən  purin 
nukleotidləri  və  onların  törəmələrinə  rast  gəlinir.  Maya  göbələklərinin 
ə
ksəriyyətində başqa mikroorqanizmlərə nisbətən ATF çoxlu miqdarda olur. 
 
Temofil  mikroorqanizmlərdə  nukleotidlərin  ümumi  miqdarı  mezofillərə 
nisbətən 3 dəfə çoxdur. Termofillərdə quanin və onun törəmələri, mezofillərdə isə 
adenin və onun törəmələri çoxluq təşkil edir. 
 
Mikrob  hüceyrəsində  DNT  və  RNT-nin  biosintezində  iştirak  edən  çoxlu 
miqdarda 
parçalanma 
məhsulları-nukleotidlər 
və 
ə
saslar 
vardır. 
Mikroorqanizmlərdən Penicillium chrysogenium, Aspergillus pallidus və Candida 
utulis  göbələkləri  üzərində  aparılan  təcrübələr  göstərmişdir  ki,  hüceyrədə 
nukleotidlərin miqdarı (sintezi) onların becərilmə şəraiti, karbon və azot mənbəyi, 
mineral  elementlər  və  s.  amillərdən  asılı  olaraq  dəyişir.  Bəzi  amin  turşuları  və 

vitaminlər,  məsələn,  histidin  və  fol  turşusu  purin  törəmələri  biosintezinin 
tənzimində böyük rol oynayırlar. Fol turşusunu A. Pallidus göbələyi bitən mühitə 
ə
lavə etdikdə quanidin və onun törəmələrinin biosintezi 40% artır. 
 
Nukleotidlər  ATF,  koenzim  A,  müxtəlif  kofermentlərin,  məsələn,  FAD-ın 
tərkibinə  daxildirlər.  Nukleotidlərin  alınmasının  praktiki  əhəmiyyəti  ilk  növbədə 
bu  mühüm  maddələrin  sintezində  onlardan  istifadə  olunmasıdır.  Digər  tərəfdən, 
nukleotidlər və onların bir çox törəmələri terapiya müalicə məqsədilə tətbiq edilir. 
 
Sənayedə  Corynobacterium  glutamicum  bakteriyasından  5-inozin  və  5-
quanil  turşuları  alınır  ki,  bunlar  ərzaq  məhsullarına  xoş  dad  vermək  üçün  əlavə 
edlir. 

MÜHAZ RƏ  8:  ZÜLAL   YEM  MƏHSULLARININ  B OTEXNOLOJ  
STEHSALI 
PLAN 
1.Mikrob zülalı alınmasında istifadə olunan substratlar (xammallar 
2.Neft parafinləri, spirtlər və qaz maddələrindən mikrobioloji zülal alınması. 
3.Normal parafinlərdən alinan zülali biokütlə. 
 
4.Metil və etil spirtindən alinan zülali biokütlə 
5.Metan və hidrogen qazlarindan alinan zülali biokütlə. 
6.Bitki substratlarindan mikrob zülali ilə zəngin yem məhsullarinin alinmasi. 
 
Ə
DƏB YYAT 
 1.Qənbərov X.Q., Abişov R.A.,.Ibrahimov A.Ş. “Biotexnologiyanın əsasları”, 
Bakı-1994,-284s. 
2.БекерМ.Е., 
ЛиепиньшГ
.К., 
РайпулисЕ
.П. 
Биотехнология
. 
– 
М
.: 
Агропромиздат
, 1990 
3.Голубев В.Н., Жиганов И.Н. Пищевая биотехнология. М.: ДеЛи принт, 2001 
г
.  
4. Елинов Н.П. Основы биотехнологии. – С.-Пб.: Наука, 1995.  
5.Голубев В.Н., Жиганов И.Н. Пищевая биотехнология. М.: ДеЛи принт, 2001 
г
.  
6.  Елинов Н.П. Основы биотехнологии. – С.-Пб.: Наука, 1995.  
7.  Экологическая  биотехнология.  Пер.  с  англ.  Под  ред.  К.Ф.  Форстера,  Дж. 
Вейза
. Л.: Химия, 1990 г., пер. изд.: Великобритания, 1987 г., 384 с.  
 
 
Qida  problemi  bəşəriyyət  qarşısında  duran  ən  vacib  problemlərdən  biridir. 
Qidada  zülal  çatışmamazlığı  orqanizmin  əmək  qabiliyyətini  aşağı  salır  və 
xəstəliklərə qarşı həssalığını artırır. 

 
Zülalın keyfiyyətli olması onu təşkil edən əvəzolunmayan amin turşularının 
tərkibi  və  miqdarından  xeyli  asılıdır.  Lizin,  metionin,  izoleysin,  valin,  treonin, 
fenilalanin,  triptofan,  leysin  və  histidin  amin  turşuları  insan  və  heyvan 
orqanizmində  sintez  olunmadıqlarına  görə  orqanizmə  mütləq  qida  ilə  daxil 
edilirlər. 
 
Qida və yemlərin əsas zülal mənbəyini taxıl bitkiləri təşkil edir. Lakin taxıl 
bitkilərində  zülalın  miqdarı  az  olmaqla  bərabər,  onların  tərkibində  bir  çox  amin 
turşuları, ilk növbədə fenilalanin, treonin, triptofan və valin yoxdur. 
 
Tərkibində  keyfiyyətli  zülal  olan  qidalar  ət,  balıq,  süd  və  yumurta  kimi 
heyvan  mənşəli  məhsullardır.  Heyvandarlığın  intensiv  inkişafı  ilk  növbədə 
keyfiyyətli  yemlə  təmin  olunmasından  asılıdır.  Heyvani  yemlərin  əksəriyyətində 
zülalın miqdarı az olmaqla bərabər həm də aşağı keyfiyyətlidir. 
 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  heyvanların  yem  rasionuna  mikroorqanizmlərdən 
alınan biokütlə əlavə etdikdə onların zülala olan təlabatı ödənilir. 
 
Mikrob zülalının istehsalı iqlim və hava şəraitindən asılı olamyan, geniş əkin 
sahələri  tələb  etməyən,  yüksək  sürətlə  və  fasiləsiz  gedən  prosesdir. 
Mikroorqanizmlərin  qidalanma  tipləri,  növ  tərkiblərinin  müxtəlifliyi  səmərəli 
xammal  və  produsent  seçməyə  imkan  verir.  Mikrob  zülalları  amin  turşularının 
tərkibinə görə bir-birindən xeyli fərqlənir. Tərkibində yüksək miqdarda lizin olan 
zülala maya göbələklərində rast gəlinir. Biokimyəvi xassələrinə görə göbələk zülalı 
heyvani zülala daha oxşardır. 
 
Mikrobiologiya  sənayesində  yem  zülalının  alınmasında  əsasən  Candida 
cinsli maya göbələklərindən istifadə olunur. 
 
Onların  qida  keyfiyyəti  kimyəvi  tərkiblərinə  görə  təyin  olunur.  Maya 
göbələyi hüceyrəsinin tərkibində 50-60% zülallar, 25-26% nukleotidlər, 2-3%  
yağlar,  9-12%  karbohidratlar  (şəkərlər), vitaminlər  (tiamin,  riboflavin,  piridoksin, 
nikotin  turşusu,  D və  C vitaminləri) və  mineral  elementlər  (K,  Mg, Ca,  S,  P,  Fe, 

Zn,  B  və  s.)  vardır.  Maya  göbələyi  hüceyrəsinin  əsas  xüsusiyyəti  qiymətli  qida 
maddələri  ilə  zəngin  olmasıdır.  Belə  maya  göbələyi  kütləsi  insan  və  heyvan 
orqanizmi tərəfindən asan mənimsənilir və tam zərərsizdir. 0,5 kq maya göbələyi 
kütləsi 1 kq təzə əti, 33 ədəd toyuq yumurtası və ya 4,1 litr inək südünü əvəz edir. 
Buna görə də onu heyvan və quşların yem rasionuna əlavə edirlər. 
 
Yem  rasionuna  eyni  zamanda  lizin,  vitamin  və  antibiotiklər  əlavə  etdikdə 
məhsuldarlıq  2  dəfədən  çox  artır.  Deməli,  yem  kimi  zülal-vitamin  qarışığından 
istifadə edilməsi daha böyük iqtisadi səmərə verir. 
 
Yemin tərkibində amin turşuları və vitaminlərin miqdarı müəyyən normada 
olmalıdır. 100 qr xam zülalda amin turşularının miqdarı göstərilən normal çəkidə 
olmalıdır: lizin – 5-6 qr, metionin + sistein – 3-4 qr, triptofan – 1,2-2,0 qr, leysin – 
4-7, izoleysin – 3-4 qr, fenilalanin + tirozin – 4-6 qr, treonin – 3 qr, valin – 3,5 qr, 
histidin – 1,5-2,0 qr. Zülalda metionin, triptofan və fenilalaninin miqdarı normadan 
artıq olduqda heyvanlara zərərli təsir göstərir. 
 
1  qr  quru  yemdə  vitaminlərdən  B1  –  1,2-2,0  mq,  B2  –  2,4  qr,  B3  –  10-15 
mq, B6 – 2,0-4,0 mq, B12 – 30-60 mq, nikotin turşusu – 15-30  mq, K – 0,5-1,0 
mq-dan çox olmamalıdır. 
 
Yem zülalı alınmasında birhüceyrəli Chlorella yosunundan istifadə edilir. 
 
Xlorealla hüceyrəsinin 40-60%-ni zülal, 15%-ni vitaminlər və başqa fizioloji 
aktiv maddələr təşkil edir. 
 
Maya  göbələyi  biokütləsindən  ayrılmış  zülaldan  qida  kimi  istifadə  etmək 
daha məqsədəuyğundur. Bunun üçün hüceyrələri parçalayır və zülalı su vasitəsilə 
ekstraksiya  edirlər  (ayırırlar).  Məhlulda  50%-ə  qədər  zülal  və  xeyli  miqdarda 
nuklein  turşuları  və  lipidlər  olur.  Nuklein  turşularını  parçalamaq  üçün  məhlula 
nukleaza fermenti əlavə edilir.