Baba babazadə
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Laylalar – Azərbaycan şifahi xalq şeirinin maraqlı janrlarından biri də laylalarıdır. Laylalar uşaq folklorunun ən kamil nümunələri kimi diqqəti cəlb edir. Laylalar bir qayda olaraq anaların beşik başında öz körpələrinə oxuduqları həzin ruhlu ritmik mahnılardır. Bu mahnı-laylalarda anaların
110 öz kiçik körpələri haqqında gələcək arzuları, idealları öz poetik əksini tapır. Doğru qeyd olunduğu kimi: «Burada ana körpəsinə bəslədiyi məhəbbətlə yanaşı, onun gələcəkdə xoşbəxt olmasını arzulayır. Lakin çox hallarda ananın şəxsi həyatı, iqtisadi vəziyyəti, ailə səadəti onu xəyala daldırır, fikrini qanadlandırır, uyumuş körpənin beşiyi üstündə öz həyat kitabını vərəqləyir» 1 . Analar laylalardan beşik başında öz körpələrini yuxuya vermək üçün istifadə edir. Odur ki, laylalar öz quruluşuna görə çevik, ahəngdar, musiqili və ritmik olmalıdır. Xalq ədəbiyyatı nümunələrini, xüsusilə də uşaq folklor nümunələrini yaradan xalq körpə və kiçik yaşlı nəslin bədii- estetik tərbiyəsinə, onlarda zərif-estetik ruhun formalaşması məsələsinə xüsusi olaraq diqqətlə yanaşmışlar. Uşaqların yaş psixologiyasına uyğun olan laylalar müəyyən formal cəhətlərinə görə də bayatılardan fərqlənir. Belə ki, laylalar bir qayda olaraq «lay-lay» sözü ilə başlayır. Bu söz ilk misrada balaya müraciət şəklində də verilir. Bu sözlər laylanın məzmununa uyğun olaraq sonda da iki dəfə nəqarət şəklində təkrar oluna bilər.
1 В.Вялийев. Азярбайъан фолклору. «Маариф» няшриййаты, Бакы, 1985, сящ. 135.
111 Qoy gəlsin mənə laylay. *** A laylay, quzum laylay, Ayım, ulduzum laylay. Sən hasilə çatınca, Hər dərdə dözüm laylay. *** Balama can demişəm, Ağlama, can demişəm. Balam dil açan günə, Quzu qurban demişəm. *** Laylay dedim biləsən, Düşməyəsən dilə sən. Boya buxuna çatıb, Oynayasan, güləsən.
Ümumiyyətlə, Azərbaycan uşaq folkloru məzmun rəngarəngliyinə və janr müxtəlifliyinə görə çox zəngindir. Oxşamalar, yanıltmaclar, sanamalar, düzgülər, açitmalar və s. uşaq folklorunun ən maraqlı janrlarıdır. Öz forma və məzmunu ilə zəngin olan Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının mühüm bir hissəsini uşaq folkloru təşkil edir. Folklor hər bir xalqın, o sıradan Azərbaycan xalqının milli etnopsixoloji varlığını, onun etnogenezisinin ən atributiv əlamətlərini müəyyən etmək baxımından qiymətlidir. Arxaik kollektivlər tarixin müxtəlif dönəmlərində baş verən olayları öz şifahi təfəkküründə ümumiləşdirmiş, müxtəlif şəkildə, müxtəlif janrlarda poetik inikas obyektinə çevirmişlər. Belə demək mümkünsə, arxaik kollektivlərin aksioloji göstəricisində əsas rolu rituallar, mərasimlər və s. oynamış,
112 çeşidli janrların yaranmasına ilkin təsir göstərmişdir. Uşaq folkloru janrlarının da yaranması mürəkkəb bədii-psixoloji inkişaf prosesi keçirmişdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, uşaq folklorunun lirik növünə aid müxtəlif janrları, şəkilləri mövcuddur. Lakin bunlar hələ gərəyincə elmi-nəzəri tədqiqata cəlb edilməmişdir. Lirik növün oxşamalar şəklindən bəhs edən prof. P.Əfəndiyev yazır: «Oxşama janra verilən ümumi ad- dır. Ancaq bunların içərisində məzmununa görə bir-birindən seçilən nümunələr var ki, onları arzulamalar, bəsləmələr, əyləndirmələr, əzizləmələr və s. kimi adlandırmaq daha düzgün olardı» 1 .
yaxın olan, bəzən bəsləmə, nazlamalarla eynilik təşkil edən xalq şeiri şəkillərindən biri. Bilavasitə improvizasiya prosesində yarandıqlarından oxşamaların sabitləşmiş forması yoxdur. Laylalardakı sakitləşdirici ruh oxşamalarda əyləndirmə, əzizləmə çalarları kəsb edir» 2 . Dağda meşəlik, Gül bənövşəlik, Mən həmişəlik, Bu balama qurban. Dağın maralı, Gözün qaralı, Dünyanın malı, Bu balama qurban. Mən çalım oyna, Qurban boyuna, El-oba gəlsin, Sənin toyuna.
1 Паша Яфяндийев. Азярбайъан шифащи халг ядябиййаты, «Маариф» няшриййаты, Бакы, 1981, сящ. 164. 2 Елчин, В.Гулийев. Юзцмцз вя сюзцмцз, Бакы, Азярняшр, 1993, сящ.
113 Uşaqların yaş psixologiyasına, təfəkkürünə uyğun olan bu lirik nümunələr onların həyat hadisələrini bədii dərk etməsində mühum funksiya daşıyır. Bu baxımdan, uşaq təfəkküründə, onların dünyagörüşündə həyatın, gerçəkliyin, dünyanın bədii modeli kimi yaranan uşaq folklor nümunələri tərbiyənin ayrı-ayrı prinsiplərini aşılayır, praktik olaraq xalq pedaqogikası rolu oynayır. Yuxarıdakı nümunələrdən gördüyümüz kimi, bayatılar, laylalar, oxşamalar, nazlamalar, sanamalar, düzgülər və s. uşaq folkloru nümunələri kimi həqiqətən də «anaların yaratdığı poeziya» nümunələridir. Onlar analar tərəfindən yaranıb, müxtəlif məqsədlərlə, ayrı-ayrı məqamlarda ifa olunan xalq ədəbiyyatı inciləridir. Müasir nəzəri-estetik fikrin mərkəzində olan məsələlərdən biri arxetipik obrazların, arxaik mövzuların sonrakı dövr ədəbiyyatına transformasiyasının araşdırılmasıdır. Zəngin folklor nümunələrinin mövzuları, obrazları ilə tanışlıq körpələrin, kiçik yaşlı uşaqların sanki min bir dildə danışıb zənginləşməsinə imkan verir. Uşaq folklor nümunələrinin ilkin janrlarının yaranması ibtidai insanların, ulu əjdadlarımızın görüşləri, təsəvvürləri ilə bağlıdır. Zaman keçdikcə müxtəlif variantlarda formalaşan bu janrların bədii mətnindən süzülüb gələn görüşlər, təsəvvürlər, arzular yaddaşlara köçürülmüş, uşaqların şüurca yetkinləşməsində, kamilləşməsində müstəsna rol oynamışdır. Uşaq folklorunun janr və mövzuca zənginləşməsində əsas rol oynayan cəhətlərdən biri də arxaik mətnlərin müxtəlif şəkildə transferi məsələsidir. Bu üsulla yaranıb formalaşan sonrakı variantlarda bədii mətnin improvizasiyası, subyektiv
79.
114 yozumu ayrı-ayrı janrlarda açıq hiss olunur. Uşaq folkloruna daxil olan lirik janrlarda struktur, poetik ahəng, ritm, alliterasiya kimi sənətkarlıq xüsusiyyətləri diqqəti xüsusi olaraq cəlb edir. Folklorun ayrı-ayrı lirik janrlarında mövzuların, mo- tivlərin və süjetlərin bir-biri ilə müştərək əlaqəsi, qarşılıqlı təsiri, kontominasiyası çox güclüdür. Odur ki, folklor janrlarının mətnlərinin təhlili zamanı poetik strukturda funksionallıq qazanan sözlərin, anlamların şərhinə xüsusi əhəmiyyət vermək lazımdır 1 .
Qoşma – Azərbaycan şifahi xalq şeirinin ən geniş yayılmış şəkillərindən biri də qoşmadır. Qoşma həm də aşıq şeirində yaranan və kütləvi olaraq yayılan şeir janrlarından biri hesab olunur. Düzdür, qoşma əsasən şifahi lirikamızın şeir şəkli olsa da, o sonralar Azərbaycan yazılı ədəbiyyatına da keçmişdir. M.P.Vaqif, Q.Zakir, S.Ə.Nəbati, sonralar S.Vurğun, Ə.Cəmil, O.Sarıvəlli, H.Arif və müasir dövrümüzdə yazıb yaradan bir sıra şairlər qoşma janrının məzmunca və formaca zənginləşməsində böyük rol oynamışlar. İndi demək olar, heca vəznində və xalq şeiri üslubunda yazan şairlərimizin əksəriyyəti öz duyğularını, hisslərini, dövrə münasibətlərini qoşma şeir şəkli vasitəsi ilə ifadə edirlər. Qoşma şeir şəkli daha çox aşıq ədəbiyyatında yaranıb inkişaf etmişdir. Ta qədim zamanlardan əməkçi, istismar olunan, sadə xalq təbəqələrinə ən yaxın olan aşıqlar olmuşlar. Odur ki, sadə, zəhmətkeş xalqın ən ulu arzuları, idealları, istəkləri, mübarizəsi qoşma şeirində əks
1 Бах: Баба Бабайев. Ушаг фолклорунун поетикасы. «Ядябиййат» гязети, 25 май, 2001-ъи ил.
115 olunmuşdur. Qoşma şeirinin xalqın ruhuna, yaşantılarına, mənəvi aləminə yaxınlığı, hər şeydən əvvəl, aşıqların özünün xalqa yaxınlığı, onların xalq mənafeyini qorumaqları ilə bağlı olmuşdur. 1
Qoşma şeir şəklinin oynaqlığı, ahəngdarlığı nəzərə alınaraq dastan yaradıcıları, aşıqlar ondan geniş istifadə etmişlər. «Koroğlu» dastanında qəhrəmanların müxtəlif situasiyalardakı ovqatı, daxili hiss-həyəcanları, düşmənə qarşı mübarizə, qələbə əzmi qoşmalar vasitəsilə verilmişdir. Bu isə xalq dastanlarmıza bir poetik çeviklik, canlılıq gətirmişdir. Şübhəsiz ki, Koroğlunun qocalıqdan şikayətini vermək üçün aşıqlar – dastan yaradıcıları qoşma şeir şəklini ən münasib hesab etmişlər ki, bu da epos qəhrəmanının ömrünün sonunda yaşadığı hissləri bədii-poetik şəkildə əks etdirməyə tam imkan vermişdir.
1 Ятрафлы бах: Баба Бабазадя. Ашыг йарадыъылыьынын нязяри вя естетик мясяляляри. «Ядябиййат» гязети, 11 март, 2005-ъи ил.
116 Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi? Axır əcəl gəldi, yetdi hay, haray!.. Çəkdiyim qovğalar bitdi hay, haray!.. Tüfəng çıxdı, mərdlik getdi hay, haray! Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi? Koroğluyam, Qırat üstə gəzərdim, Müxənnətlər başın vurub əzərdim, Nərələr çəkərdim, səflər pozardım, Mənmi qocalmışam, ya zəmanəmi? Qoşma şeir şəklindən ümumiyyətlə, türkdilli xalqların poeziyasında geniş istifadə edilmişdir. İnsanın hiss- həyəcanları, sevgi, məhəbbət, kədər hissləri, ayrı-ayrı adamlar, hadisələr, fəlsəfi hisslər qoşmaların əsas mövzusu ola bilər. Qoşmalar ən azı üç bənddən ibarət olur. Hər bəndi dörd misradan və hər misrası on bir hecadan təşkil edilir. Qoşmanın misradaxili bölgüsü 6+5, 5+6 və ya 4+4+3 şəklində olur. Bu cəhət bütün qoşmalar üçün qəbul edilən sabit poetexniki tələbdir. Qoşmanın birinci bəndi ab-ab kimi qafiyələnərsə, belə qoşmalara çarpaz qafiyəli qoşma deyilir. Çarpaz qafiyəli qoşmanın ilk bəndində birinci misra ilə üçüncü misra, ikinci misra ilə dördüncü misra həmqafiyə olur. Aşıq Molla Cümənin (1854-1920) şeirlərində çarpaz qafiyəli qoşmalara tez-tez rast gəlirik.
117 Şirin dilli, bal dodaqlı görəndə. /b/ Mən özüm deyirəm səfil özümə, /v/ Dəli könlüm, neylim, baxmır sözümə, /v/ Ha bu dünya görünməyir gözümə, /v/ İnci dişli, gül yanaqlı görəndə /b/ Eyb etməyin eşq əhlinin işinə, /q/ Dünya-ügba əsla girməz guşinə, /q/ Molla Cümə daşı salsın başına, /q/ Yumru çənə, ağ buxağı görəndə /b/
Molla Cümənin yaradıcılığında qoşmanın daha oynaq, çevik forması olan daxili qafiyəli qoşmadan da istifadə edilmişdir. Belə qoşmalara qoşa yarpaq, yəni daxili qafiyələrdən istifadə edilən qoşma deyilir:
118 Qoşmanın qoşayarpaq forması sənətkardan ikiqat ustalıq, məharət tələb edir. Burada qafiyələri seçmək, ardıcıl- paralel həmqafiyə sözlər tapmaq, həmin sözləri ahəngdarlığı, axıcılığı ilə vermək qayətdən böyük sənətkarlıqdır. Belə qoşmalarda ritm, intonasiya, musiqililik əsasdır. Paralel qafiyələr tapmaq, misradaxili bölümlərdə həmqafiyə sözləri yerində, poetik məntiqlə vermək sənətkarın dildən, sözün məna qatlarından, bədii enerjisindən, semantik tutumundan istifadə etmək qabiliyyətini göstərir. Lakin sonralar qoşmanın qafiyələnmə sistemində müəyyən bir dəyişiklik baş vermişdir. Belə ki, sonralar ya- ranan qoşmaların əsasən birinci bəndinin ikinci və dördüncü misraları həmqafiyə olmuşdur. Digər bəndlərdə birinci, ikinci və üçüncü misralar həmqafiyə, dördüncü misra isə ilk bəndin son misrası ilə qafiyələnir. Qoşmanın ayaqlı qoşma, müstəzad qoşma, cığalı qoşma, cinas qafiyəli qoşma və yuxarıda dediyimiz kimi, qoşayarpaq kimi şəkilləri vardır. Aşıq Ələsgərin qoşmaları sənətkarlıq baxımından diqqəti xüsusilə cəlb edir. Aşıq şeirinin inkişafında və eləcə də qoşma janrının çeşidli formalarının yaranmasında Aşıq Ələsgərin müstəsna xidməti vardır. Səhər-səhər bağda gəzər nazənin, /a/ Dəstinlə qönçəni üz, qadan alım! /b/ Süsəndən, sünbüldən, lalə, nərgizdən, /v/ Siyah tellərinə düz, qadan alım /b/ Sallanıb, sallanıb, özünü öymə. /q/ Elə süzgün baxıb qəlbimə dəymə. /q/ Yaralı bağrıma, gözəl, daş döymə, /q/
119 Qoyma sinəm üstə köz, qadan alım. /v/ Göyərçinsən, eyvanıma qonasan, /d/ Ərz eliyəm, dərdi-dilim qanasan. /d/ Əyri telli, yaşılbaşsız sonasan, /d/ Gəl bizim göllərdə üz, qadan alım! /b/ Durub hüsnün kitabına baxıram, /e/ Yazıq canım ataşına yaxıram, /e/ Şövqə gəlib, şirin-şirin oxuram, /e/ Çatmır tərifinə söz, qadan alım! /b/
120 Aşıq Ələsgərin dərdini bilsən, /z/ Ağladıb, çeşminin yaşını silsin. /z/ Əgər qədəm qoyub, bir bizə gəlsin, /z/ Yerin var: göz üstə, gəz, qadan alım! /b/
Aşıq Ələsgərin qoşmalarında 5+6, 6+5, 4+4+3 kimi bölgülərdən istifadə edilmişdir. Səni gördüm, əl götürdüm dünyadan, 4+4+3 Ala gözlü, qələm qaşdı Güləndam! 4+4+3 Alma yanağına, bal dodağına 6+5 Baxan kimi ağlım çaşdı, Güləndam! 4+4+3 Tovuz kimi şux bəzənib durubsan, 4+4+3 Ala gözə siyah sürmə vurubsan. 4+4+3 Sağ ol səni, yaxşı dövran qurubsan, 4+4+3 Bu dünyanın sonu puşdu, Güləndam! 4+4+3 Heç demirsən, Ələsgərim hardadı? 4+4+3 Səbəb nədi gülün meyli xardadı? 4+4+3 Mənim gözüm qoynundakı nardadı, 4+4+3 Aşığa lütf etsən, xoşdu, Güləndam! 6+5
Aşıq Ələsgərin daxili qafiyələrdən ibarət qoşayarpaq qoşması sənətkarlıq baxımından diqqəti xüsusilə cəlb edir: Sallan qələm qaşdı, yanı yoldaşdı, Qalmışam ataşdı, mən başı daşdı, Huş başımdan çaşdı, dilim dolaşdı, Gözlərim sataşdı, buxağa düşdü. Ətlazdan qəbalı, belində şalı,
121 Gövhərdən bahalı üzündə xalı, Geydi yaşıl-alı, yaxdı mahalı, Əyri tellər ayna qabağa düşdü. Yeriyirdi sana yaşılbaş, sona, Yaraşır canana ağ nazik cuna, Tellərində şana, əlində həna. Yəmən, yaqut əhmər dodağa düşdü. Çox çəkmişəm cəfa, gəl bir insafa, And olsun müsafa, olmam bivəfa. Gəlmişəm təvafa, verəsən şəfa, Ələsgər xəstədi, ocağa düşdü.
Bütün bunlardan başqa qoşmanın dodaqdəyməz, dil- dönməz, qıfılbənd, bağlama, təcnis, cığalı təcnis, müstəzad qoşma, müstəzad təcnis kimi formaları vardır. Əlbəttə bu qoşmalar bir-birindən yalnız formal cəhətlərinə görə fərqlənirlər. Xalq şeirinin dərinliklərinə yaxından bələd olan Aşıq Ələsgər qoşmanın ən müxtəlif, çeşidli formalarını yaratmışdır. Dodaqdəyməz, adından da məlum olduğu kimi, burada sözlərin tələffüzü zamanı dodaqlar bir-birinə dəymir. Bunun üçün gərək elə sözlər tapasan ki, orada dodaq və qoşa dodaq samitləri olan p, b, m, f, v kimi dodaqlanan samitlər işlənilməsin. Sənətkar bu formal tələblərə əməl etməklə yanaşı, məna və məzmunun da saxlanmasına maksimum səy göstərməlidir.
122 Hərcayılar səni saldı irağa, Həsrət əlin yar əlinə çata-çat. Azərbaycan şifahi xalq şeirinin əsas janrlarından olan qoşma yazılı ədəbiyyatımızda da geniş yayılmışdır. M.P.Vaqif, Q.Zakir kimi klassik şairlərimiz məhəbbət və ictimai motivli ən yaxşı hisslərini, düşüncələrini məhz qoşma janrında ifadə etmişlər. Bulud zülflü, ay qabaqlı gözəlin, Duruban başına dolanmaq gərək, Bir evdə ki, belə gözəl olmaya, O ev bərbad olub talanmaq gərək. Sərxoş durub sarayından baxanda, Ağ gərdənə həmayillər taxanda, Gözə sürmə, qaşa vəsmə yaxanda, Canım eşq oduna qalanmaq gərək. (M.P.Vaqif)
Aşıqlar, adətən, qoşmanın son bəndində öz adlarını, yaxud şeirlərində işlətdikləri təxəllüslərini verirlər. Bu bəndə möhür bənd və ya tapşırma deyilir. Gözəllər sultanı, mələklər xanı, Qaytarmazlar pirə gələn qurbanı. Öldür Ələsgəri, qurtarsın canı, Vay xəbərin göndər qohum-qardaşa. (Aşıq Ələsgər) Sürmə çəksin gözlərinə, qaşına, Gündə yüz yol mən dolanım başına. Zakir tək yanmağa eşq ataşına,
123 Cürəti var isə pərvanə gəlsin! (Q.Zakir) Gəlmişəm gəzməyə sizin dağları, Baxım yaylaqlara doyunca barı. Bu yerə şairin düşdü güzarı, Gözəl qarşıladı xoş iqbal məni. Bəxt məni bu yerə qonaq göndərdi. Gedirəm, yamandır ayrılıq dərdi, Demə Səməd Vurğun gəldi-gedərdi, Unutmaz bu oba, bu mahal məni… (S.Vurğun) Gəraylı – aşıq şeirinin oynaq və geniş yayılmış şəkillərindən biridir. Gözəllik, məhəbbət, təbiət, ictimai həyat və s. mövzularını əhatə edən qəraylı sonralar yazılı ədəbiyyatımıza da keçmişdir. Aşıq Abbas Tufarqanlı, Aşıq Qurbani, Aşıq Ələsgər, Molla Cümə kimi ustad-aşıqlarımızla yanaşı, yazılı ədəbiyyatımızda M.Əmani, M.P.Vaqif, Q.Zakir və başqa şairlərimiz gəraylının ən yaxşı nümunələrini yaratmışlar. Gəraylı klassik aşıq şeirimizin başqa şəkillərinə nisbətən yazılma və ifa olunma baxımından daha çevik, daha oynaqdır. Müxtəlif şəraitə uyğun olaraq lirik, aşiqanə, fəlsəfi, sosial hisslərin tərənnümü üçün gəraylı janrı daha əlverişli olmuşdur. Odur ki, istər məhəbbət, istərsə də böyük həcmli epik dastanlarımızın mətnində qəhrəmanların müxtəlif psixoloji əhvali-ruhiyyələrinin tərənnümündə gəraylı şeir şəklindən tez-tez istifadə olunmuşdur. Dastan yaradıcıları
124 «Koroğlu» eposunda Nigarın övlad həsrətini vermək üçün gəraylının poetik keyfiyyətlərindən istifadə edərək, kədərli, təəssüfləndirici bir lövhə yaratmışlar.
125 Qəm – qüssəm başımdan aşıb, Mən tək dərdə dalan yoxdu. Ah çəkməkdən bağrım bişib, Bircə yada salan yoxdu. Necə baxım ev-eşiyə, Yaralı könlüm üşüyə, Toz bürümüş boş beşiyə. Şirin layla çalan yoxdu. Çənlibeldə gar görünür, Güllər mənə xar görünür, Günüm ahu-zar görünür, Bir qaydıma qalan yoxdur. Tutun məclisdə yasımı, Geymişəm qəm libasımı, Bu fələkdən qisasımı, Nə zamandı alan yoxdu. Cənlibeli güllər bəzər, Güllər saralsa kim üzər? Hər quş balasıynan gəzər. Niyə sənin balan yoxdu?
Gəraylının misralarındakı hecaların sayı istisna olmaqla bütün formal-struktur cəhətləri qoşmada olduğu kimidir. Gəraylı da 3, 5, 7, 9 və s. bənddən ibarət olur. Hər bəndi 4 misradan ibarətdir. Qafiyələnmə sistemi də qoşmada olduğu kimidir. Birinci bəndin 1-ci və 3-cü misrası sərbəst
126 buraxılır, 2-ci və 4-cü misrası həmqafiyə olur. Qalan bəndlərdə 1-ci, 2-ci, 3-cü misralar öz aralarında həmqafiyə olur, 4-cü misra isə 1-ci bəndin son misrası ilə qafiyələnir. Buna nümunə olaraq Aşıq Ələsgərin bir gəraylısına nəzər salaq:
Yazılı ədəbiyyatımızda gəraylının ən yaxşı nümunələrini XIX əsr klassik şairimiz Q.Zakir yazmışdır.
127 Nə mən səndən, nə sən məndən. Yox olub Zakirin varı, Günbəgün artar azarı, Xəbərdar eyləyin yarı, Ey Allahı sevən məndən.
Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|