Baba babazadə
Məhəmməd Füzuli yaradıcılığında
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Məhəmməd Füzuli yaradıcılığında bahariyyələr Məhəmməd Füzuli XVI əsr Azərbaycan lirik şeirinin ən qüdrətli nümayəndəsidir. Könülləri fəth edən, öz oxucusu- na yüksək bədii zövq aşılayan, poetik üslubu ilə orijinal sə-
1 М.Ф.Ахундов. Комедийалар. Повест. Ше'рляр, Бакы, Йазычы, 1982, сящ.230-231.
158 ciyyəli Füzuli şeiri beş yüz illik zaman çərçivəsində müəllifi- nə geniş şöhrət qazandırmış, onu qəlb şairi kimi tanıtmışdır. Füzuli şeirini sevdirən, oxucu və dinləyicilərini ovsun- layan ən başlıca amillərdən biri böyük şairin yaradıcılığına xas olan lirik tərənnüm hisslərinin sonsuzluğu və rənga- rəngliyidir. Dahi şairin poeziyasında və ümumiyyətlə, yara- dıcılığında rast gəldiyimiz poetik əlvanlıq, yüksək bədii pa- fos, bədii sözün oyunu ilə yaranan emosional məna çaları hər kəsi sehrləyir, ondan asılı olmayaraq həqiqi bir sənət dünya- sına – Füzuli dünyasına salır. M.Füzuli yaradıcılığı üçün səciyyəvi olan cəhətlərdən biri də təbiət təsvirlərindən məharətlə istifadə etməsidir. Bizi əhatə edən dünya, yer, göy, ay, ulduz, gül-çiçək, bir sözlə, tə- biətin min bir əsrarəngiz gözəlliyi onun lirikasının ilham və mövzu mənbəyidir. Təbiət təsviri, peyzaj Füzuli lirikasında məqsəd və vasitədir. Baharın təsviri, təbiətin oyanması, gül- lərin açması, bülbüllərin oxuması Füzuli şeirində bədii-poe- tik qayə kəsb edir. Şərq şeirincə baharla bağlı işlənən bu cür təbiət təsvirlərinə bahariyyələr deyilir. Azərbaycan ədəbiyyatında Füzulidən əvvəl də bahariy- yələr yazılmışdır. Lakin böyük şair bahar lövhələrinin təsvrindən daha poetik sənətkarlıqla istifadə etmişdir. Şairin lirikası ilə tanışlıq göstərir ki, Füzuli ilk şeirlə- rində bahariyyələrdən yox, baharla bağlı anlayışlardan, ele- mentlərdən istifadə etmişdir. Şairin sonrakı şeirlərində və iri həcmli epik əsərlərində isə biz klassik mənada bahariyyə şeir formaları ilə rastlaşırıq. Məhəmməd Füzuli yaradıcılığı üzərində aparılan müşa- hidə və araşdırmalar göstərir ki, şair öz əsərlərində bahariy- yələrdən konkret olaraq aşağıdakı məqsədlərlə istifadə etmiş-
dir: 1. Lirik təsvir və tərənnüm: gözələ müraciət, onun zahi- ri aləmini, üz-gözünü baharla və ya onun elementləri ilə tərifləmək, tərənnüm etmək; 2. Romantik qəhrəmanın mənəvi, daxili psixoloji əhva- li-ruhiyyəsini vermək, portret bahariyyələr yaratmaq; 3. Baharın təsviri ilə bədii məkan və zaman yaratmaq; 4. Bahariyyələr, bahar lövhələri kompozisiya elementi kimi;
janrı yox, nəzm və nəsr əsərlərində yalnız epik-lirik təsvir və tərənnüm vasitəsidir. Füzuli qəzəl, qəsidə və poemalarında bahariyyələrdən poetik sənətkarlıqla istifadə etmişdir. Müx- təlif şeir formalarında, poetik məqamlarda işlənməsinə bax- mayaraq, bahar fəslini sənətkarlıqla, şairanə surətdə, yüksək poetik dillə təsvir və tərənnüm olunması bahariyyələrin əsas xarakterik xüsusiyyətidir. Qeyd etdiyimiz kimi, Füzuli baha- rın, yazın ayrı-ayrı əlamətlərini tərənnüm edə-edə tədricən bahariyyə şeir formasına müraciət etmişdir. Bu baxımdan, şairin "Qəmdən öldüm, demədim hali-dili-zar sana" qəzəli səciyyəvidir:
160 Arizin gül-gül edibdir meyi-gülgun tabi, Vəh ki, bir güldən açılmış neçə gülzar sana. Bağə seyr et bu ruxi-ləl ilə kim qönçəvü gül, Göstərə xuni-dilü dideyi-xunbar sana. Der idim qamətinə sərv, vəli, özgə imiş, Hərəkatü rəvişü işvəvü rəftar sana. 1
Göründüyü kimi, şair on beytlik qəzəlin altı beytində bahariyyədən istifadə etmişdir. Lakin burada təsvir və tərən- nüm olunan bahariyyə natamam səciyyəlidir. Daha doğrusu, bahariyyələrin yuxarıda təsnif etdiyimiz birinci bölgüsünə uyğun gəlir. Çünki burada bahar anlamından daha çox konkret obyektə müraciət və onun lirik tərənnümü var. Aşiq öz məşuqəsini tərənnüm etmək, tərifləmək üçün onu baharla müqayisə edir. Qəzəlin ilk beytində aşiq öz sevgilisini baharda açılan təzə gülə bənzədir. Düzdür, o, sevdiyi məşuqədən narazıdır, onu "hali-dili-zar", yəni həmişə ağlayan, inildəyən, ah-nalə edib sızıldayan görübdür. Bununla belə, Füzuli qəzəlin belə bir şikayət və qəmlə dolu olan məzmununa sanki bahar donu geyindirmiş, bahar əhvali-ruhiyyəsi vermiş və nikbinlik ya- ratmışdır. Burada bahar, təbiət təsvirləri əsas fon yox, gözə- lin tərənnümü üçün bir vasitədir. Şair, qəzəlin üçüncü beytində bahar təsvirlərindən isti- fadə etməklə maraqlı istiarə - metafora yaratmışdır. Yəni
1 М.Фцзули. Сечилмиш ясярляри, Бакы, "Шярг-Гярб" няшриййаты, 1992, сящ.29.
161 məşuqənin - "nərgisi-məstin" surəti qədəhdəki gül rəngli meydə yox, aşiqin qədəh kimi açan gözlərindədir. Füzuli dördüncü beytdə bahara aid olan "gül-gül", "me- yi-gülgun", "bir güldən açılmış neçə gülzar" ifadələri ilə məşuqənin üz-gözündə bahar təravəti olduğunu söyləyir, ma- raqlı bənzətmə və müqayisə verir. "Arizin gül-gül edibdir meyi-gülgün tabi" - deyəndə məşuqənin yanaqlarının gül rəngli meyin təsirindən gül kimi qızardığını söyləyir. "Bir güldən açılmış neçə gülzar sana" dedikdə isə şair aşiqin sevgilisinin eşq meyinin təcirindən qı- zarıb gül kimi olmuş üz-gözünü baharda açılmış gül diyarı ilə müqayisə edir. Bizə belə gəlir ki, şair eşq meyindən yanaqları qızaran məşuqənin ilk məhəbbətini göstərmək istəmişdir. Daha doğ- rusu, məşuqə ilk məhəbbətin meyindən "dadıb" onun yəqinli- yini bilən kimi utancaqlıq hissi keçirir, qızarır, lal duyğular həqiqi məhəbbətin təsiri ilə oyanmağa başlayır. Prof. Əlyar Sfərlinin dediyi kimi: "Sevgilinin gözəlliyi Füzuli qəzəllərin- də hüdudsuzdur. Bu gözəllik insanı heyrətə salır, lal edir, fə- ləkləri yandıran ahlar çəkməyə, bahar yağışları kimi gözün- dən yaşlar axıtmağa... səbəb olur". 1
lin üzünü və dodaqlarını "qönçəvü gülə", qamətini sərvə bən- zətmişdir. Bu beytdən çıxan nəticə budur ki, gözəlin dodaq- ları bağda açılan gülün qönçəsi, qəddi-qaməti isə sərv ağacı- na bənzəyir. Lakin şair aşiqin məşuqəsini bahar təravəti ilə nə qədər bəzəsə də, onu dilə tutsa da, gözəl də asanlıqla yola gəlmir. Bir sözlə, aşiqin nəzərində güllü-çiçəkli bahar fəslinə
1 Я.Сяфярли, Х.Йусифов. Гядим вя орта ясрляр Азярбайъан ядябий- йаты, Бакы, "Маариф" няшриййаты, 1982, сящ.226.
162 bənzəyən məşuqə öz aşiqinin dilindən söylənənləri "kompli- ment" kimi qəbul edir. Məşuqə ona görə aşiqinə əhəmiyyət vermir, "xuni-dilü", "dideyi-xunbar" olub, aşiqi ilə "hərəkatü rəvişü işvəvü rəftar" edir. Naz-qəmzə, şivə eləmək isə məşu- qənin çoxdankı adətidir. Qəzəlin ümumi mündəricəsində isə belə bir təzad və kontrast vardır. Üz-gözü gül kimi alışıb ya- nan, sərv boylu, dodaqları, "qönçəvü-gülə" bənzəyən məşu- qənin zahirində bahar təravəti hiss olunsa da, öz məhəbbəti yolunda əzab və iztirab çəkən aşiqin əhvali-ruhiyyəsində bu hiss olunmur. Füzulinin qəzəllərinin ayrı-ayrı beytlərində baharla bağlı bu cür təsvir və tərənnüm hisslərinə çox rast gəlmək olar:
Bu beytdə şair baharın təsviri ilə mükəmməl bənzətmə elementindən istifadə etmişdir. Burada şair az sözlə, sözün poetik məna yükündən sənətkarlıqla istifadə etməklə böyük məna ifadə edə bilmişdir. Yuxarıdakı beytdə "həvayi-rövze- yi-kuyin, bahari-gülşəni canım", "nihali-qamətin sərvim", "üzarın yasəmənimdir" ifadələri mükəmməl bənzətmədir. Aşiqin dilindən söylənilən qəzəlin bu beytində göstərilir ki, sevgilisinin evinin pəncərəsindən gələn hava aşiq üçün bahar çəmənliyinin, güllük və çiçəkliyin havası kimidir. Aşiqə də can verən, onu yaşamağa səsləyən elə budur. Aşiq üçün məşuqənin "nihali-qaməti", yəni cavan qaməti sərvə bənzə- yir, üzarı-yanaqları isə ətirli yasəməndir. Göründüyü kimi,
1 М.Фцзули. Сечилмиш ясярляри, Бакы, "Шярг-Гярб" няшриййаты, 1992, сящ.58.
163 şair bir beytdə bahar fəsli haqqında xeyli geniş təsəvvür ya- ratmışdır. Füzulinin şeirlərində rast gəldiyimiz baharla bağlı işlə- dilən xitablar gözələ olunan müraciətlərdir. Bahar anlayışı şairin yaradıcılığında həqiqi eşq, məhəbbət, gözəllik anlayış- ları ilə eynidir. Görəsən, şairin bahara, oyanmış, gül-çiçək açmış təbiətə bu qədər intensiv müraciət etməsinin sirri nə- dir? Məlum olur ki, bahar dahi şair üçün həyatdır, svegidir, ilham mənbəyidir: Demiş hər qönçəyə aşiqliyim razın səba derlər, El ağzın tutmaq olmaz, qorxuram, ey gül, sana derlər. 1
Şair burada türkdilli xalqların şifahi təfəkküründə məş- hur olan "El ağzını tutmaq olmaz", "El ağzı, fal ağzı" aforiz- mi və bahara aid qurduğu istiarə ilə maraqlı bədii paralel yaratmışdır: səhər yeli baharda qönçələrin açılması xəbərini verdiyi kimi, el ağzını tutmaq olmaz və o da bahar fəslində baş qaldıran aşiqin məhəbbət sirrini bütün aləmə açır. Füzulinin bahariyyə üslubunda yazılmış maraqlı əsərlə- rindən biri də "Hansı gülşən gülbüni sərvi-xuramanınca var?" qəzəlidir. Qəzəldə baharın təsviri ilə məşuqənin tərən- nümü vəhdət təşkil edir.
1 М.Фцзули. Сечилмиш ясярляри, Бакы, "Шярг-Гярб" няшриййаты, 1992, сящ.59.
164 Hansı bağın var bir nəxli, qədin tək barvər, Hansı nəxlin hasili sibi-zənəxdanınca var? Hansı gülşən bülbülün derlər, Füzuli, sən kimi, Hansı bülbülün sürudu ahü əfğanınca var? 1
1 Йеня орада, сящ.61.
165 Sırf məhəbbət mövzusundan bəhs olunan bu qəzəlin bədii ruhuna elə bil bahar təravəti çilənmişdir. Bu qəzəldə həqiqi gözəl, həqiqi bir məhəbbət var. Bu qəzəldə bahar nu- ru, bahar ətri, bahar nəfəsi var, məhəbbət və baharın qovuşu- ğu, onun poetik həlli var. Burada məhəbbət həyatdır, bahar isə bu məhəbbətin ilham və enerji mənbəyidir. Bahar donu geyindirilmiş bu qəzəlin bədii qayəsi, ideya-məzmunu ritorik suallarla açıqlanır. Aşiqin dilindən deyilən bu qəzəlin birinci beytində o nə istəyir? İstəyir ki, qoyduğu bu suallara cavab alsın. Lakin bu ritorik sualların cavabı yoxdur, lakin aşiqin narahatlığına, onun iztirablarına son qoyulacaq cavab şeirin bədii qayəsidir. Bahar gözəllikdir, hər yer güllük, çiçəklikdir, lakin heç bir güllük və çiçəkliyin lirik qəhrəmanın sevgilisinə oxşar nazlı-nazlı yeriyən xuraman gözəli yoxdur. Hansı gülün yeni açılmış qönçəsini məşuqəsinin açılmış dodaqları ilə müqayisə etmək olar? Qəzəlin ikinci beytində gözəlin hüsnü gül bağında açılan bir gülə bənzədilir. Sevgilinin inci saçan dil-dodaqları gülə, gül yarpaqlarına oxşadılır. Lakin bu zaman üstünlük gözələ verilir. Qəzəlin üçüncü beytində şair gözəli bağda çoxlu meyvə gətirən xurma ağacı ilə müqayisə edir. Lakin heç bir xurma ağacının barı öz formasına görə məşuqənin çənəsindəki çuxura-zənəxdana bənzəməz. Qəzəlin son beytindən çıxan nəticə də maraqlıdır: bu beytdə şair-aşiq özünə müraciət edir ki, bəs hansı "gülşən bülbülün" nəğmə oxuması aşiqin ah-naləsinə oxşar. Son beytə qədər bütün beytlərdə aşiq üstünlüyü öz sevgilisinə verir. Belə gözələ vurulan, ona söz düzüb-qoşan, onun yolunda narahat olan, ah-nalə qoparan aşiq özünü baharda
166 oxuyan bülbüllə müqayisə edir. Sən demə, aşiq belə bənzərsiz, bahar qədər gözəl və təravətli məşuqə üçün ah- əfğan etmir, bülbül kimi oxuyur. Göründüyü kimi, burada hər şey yenidir, orijinaldır. Aşiq-məşuq münasibətləri, lirik-intim hisslər bahar fonunda, təbiət təsvirləri kontekstində həll olunur. Füzulinin qəzəllərində aşiqin öz sevgilisini gülə, sərvə bənzətməsi, onun hüsnünə bahar donu geyindirməsi halları çoxdur. Yəqin bahar elementlərindən, peyzaj təsvirlərindən istifadə etməklə şair bu fəslin məhəbbət, sevgi dövranı olduğuna işarə etmişdir. Baharda təbiət oyanıb, hər yer gül- çiçək açan kimi aşiqin də qəlbində sevgi hissi oyanır, onun məşuqəsi ilə məhəbbəti gül açır, daha konkret desək, lirik qəhrəmanın qəlbində bahar fəsli var. Aşiq oldum yenə bir tazə güli-rənayə, Ki, salır al ilə dəm məni yüz qovğayə. 1
Yaxud da: Ey gül, nə əcəb silsileyi-mişki-tərin var, Vey sərv, nə xoş can alıcı işvələrin var. 2
Füzulinin qəzəllərində bu cür istiarələrlə yaradılan portret səciyyəli bahariyyələrə çox rast gəlmək olar. Birinci beytdə aşiq öz sevgilisini "tazə güli-rənayə, - yəni yeni gül açan, gözəl rahiyəli bir gülə bənzədir. Aşiq isə bülbül olub bu gülün üstündə öz nəğməsini deyə bilmir, hər an dərd
1 Щикмят хязиняси (Гядим Азярбайъан ядябиййаты мцнтяхябаты). Тяртибчиляр: Я.Сяфярли, Х.Йусифов, Бакы, "Маариф" няшриййаты, 1992, сящ.378. 2 Йеня орада, сящ.383.
167 çəkir, iztirab çəkir, onun ucbatından "yüz qovğayə" düşür. İkinci beytdə də aşiq məşuqəni güllə, sərv ilə müqayisə edir. Burada məşuqə "mişki-tərə" - təzə gül açıb ətir verən gülə bənzədilir. Lakin sərv boylu bu gözəlin də "can alıcı" işvələri var və bu ona artıq iztirab gətirir. Romantik peyzajın ədəbiyyatda rolu və əhəmiyyətin- dən bəhs edən ədəbiyyatşünas N.Muradəliyevanın fikrincə, romantik peyzaj lövhələri bədii əsərdə həmişə fəal, psixoloji və emosional təsir oyadır. Peyzaj-lövhələr yalnız qəhrəman- ların həyatı, daxili hissləri, əhvali-ruhiyyələri ilə birlikdə verilir. Daha doğrusu, peyzaj-lövhələr qəhrəmanın psixoloji qəlb aləmini açmaq üçün bir bədii-estetik vasitə rolunu oynayır. 1
Buradan göründüyü kimi, yuxarıda etdiyimiz bölgüyə əsasən bahariyyələrin birinci və ikinci bölgüsü lirik qəhrəmanın obrazını yaratmaq, onu vəsf etmək, daxili- mənəvi və psixoloji əhvali-ruhiyyəsini açmaq məqsədilə işlədilir. Füzulinin bir sıra qəzəlləri sırf bahariyyə üslubunda qələmə alınmışdır. Şairin "Seyr qıl gör kim, gülüstanın nə abü-tabı var" adlı qəzəli bu baxımdan parlaq nümunədir. Bahar əhvali- ruhiyyəsi bu qəzəlin bədii ruhundadır. Baharın tərənnümü, lirik qəhrəmanların davranış və hərəkətlərindəki nikbinlik diqqəti xüsusilə cəlb edir:
1 Н.Мурадялийева. Ядябиййатда романтик пейзаж, Бакы, Йазычы, 1991, сящ.131 (рус дилиндя).
168 Anlamış guya ki, sünbül kakilinin tabı var.
169 Rahət üçün fərş salmış səbzeyi-tər gülşənə, Nərgisin görmüş gözün məxmur, sanmış xabı var. Bulunur hər dərdə istərsən gülüstanda dəva, Həqqəsində qönçənin guya şəfa cüllabı var. Güldü gül, açıldı nərgis, lalə doldu, jalədən, Ey xoş ol kim, işrətü eyş etməyə əsbabı var. Qalib olmuş xəlqə zövqi-seyri-gülşən, guyiya, Çəkməyə xəlqi bənəfşə zülfünün qüllabı var. Gər Füzuli meyli-gülzar etsə fəsli-gül nola, Ey üçün xunabeyi-dildən şərabi-nabı var. 1
Bu qəzəl bizim Şərq ədəbiyyatı üçün səciyyəvi olan sırf klassik bahariyyədir. Qəzəlin ümumi bədii ruhunda bahar fəslinin sözlə çəkilmiş rəsmi var. Burada baharın təbiət mənzərəsini çəkən ən mahir tablo ustası-rəssam rəng çalar- larından necə uyarlı istifadə edərdisə, Füzuli də sözün məna çalarından, sözün bədii tutumundan o cür sənətkarlıqla istifadə etmişdir. Qəzəldə baharın sözlə bədii ifadəsi, bədii rəsmi var. Burada söz-sözə bağlanmışdır. Sözlərin deyili- şində, misraların axarında təbiət gülür, həyat gülür və lirik qəhrəmanların lirik-intim məhəbbət hisslərinin oyanması üçün meydan açılır. Qəzəlin 1-ci beytinə nəzər salaq: bahardır, seyr qıl, tamaşa elə gör ki, gülüstanın nə gözəl təravəti var. "Güli- sirab" ifadəsi ilə şair bahar yağışlarına işarə etmişdir. Bahar fəslində gülün həm yarpaqlarının üstü, həm də açmış
1 М.Фцзули. Сечилмиш ясярляри, 1992, сящ.71.
170 qönçələrinin ağzında su yığılır. Şair bu təbii hadisəyə assosiativ bədii don geydirir. Demək olar ki, qəzəlin bütün beytlərində belə ruh hakimdir. Şeirdə baharın gəlişini elə bil xalq da öz qalibiyyəti kimi qeyd edir. Belə xoş dövranda eyş- işrət keçirməyin bir "əsbabı" vardır. Bəs görəsən, lirik qəhrəman-şairin özü nə üçün kədərlidir? Nə üçün o, tökdüyü göz yaşını özü üçün "eyş etməyə" xalis, saf şərab hesab edir? Bahar fəslində hamı kimi, bütün sevgililər kimi, şair də öz məşuqəsinə qovuşar. Bahariyyədən çıxan nəticə, nikbin ruh, ideya-bədii qayə bundan ibarətdir. Şair bu bədii qayəni vermək üçün real həyatda bahar fəslindən, bədii-estetik anlamda bahariyyədən istifadə etmişdir. Şairin aşağıda təqdim etdiyimiz beytini prof. Samət Əlizadə çox maraqlı şəkildə belə təhlil və izah etmişdir: Rüxun görgəc olur suzi-dəruni dərdi-dil hasil Bahar əyyamı sıçrar bərqi-rəx-şəndə, səhab oynar.
Açılışı: Üzünü gördükdə dərin yanğı və ürəyin dərdi hasil olur, - bahar günlərində parlaq şimşək sıçrar, buludlar oynayar. Beyt təşbehlər silsiləsi üzərində qurulmuş, insan və təbiət qarşı-qarşıya qoyulmuşdur: gözəlin üzünün görün- məsi,- baharın gəlişi: sinədəki yanğı-çaxan şimşək; ürəyin dərdi-buludlar. Sevgilisinin üzünü gördükdə aşiq üçün bahar gəlir; lakin bu onun öz baharıdır; köksü od tutub yanır, qəlbini qəm-qüssə buludları bürüyür... 1
"Bağə gir bülbülə ərzi-güli-rüxsar eylə" misraları ilə
1 C.Ялизадя. Шащ бейтляр, Азярбайъан Дювлят няшриййаты, Бакы, 1995, сящ.80.
171 başlanan qəzəllərində də bahariyyədən sənətkarlıqla istifadə etmişdir. Qeyd etdiyimiz kimi, Füzulinin bir sıra qəzəllərində bahariyyələr bədii zaman bildirmək məsqsədilə qələmə alınmışdır. Şairin farsca yazdığı "Bahar əyyamıdır gəlməz nədəndir şurə bülbüllər" qəzəli bu baxımdan səciyyəvidir:
Bahariyyə formasında yazılmış bu qəzəl şairin başqa bahariyyələri ilə müqayisə edilərsə, burada Füzulinin bədii zaman yaratması aydın görünmüş olar. Bədii zaman və məkan yaratmaq da şairin yaradıcılığında bir məqsəddir. Bu ruhlu bahariyyələrdə şair çoxşaxəli məqsəd izləyir. Baharın poetik tərənnümünü verir, bahar atributları ilə insan atribut- larını eyniləşdirir. Bahar anlayışları ilə lirik qəhrəmanlara müraciət edir və müəyyən zaman çərçivəsində müxtəlif hadisələri bədii surətdə əks etdirir.
1 М.Фцзули.Сечилмиш ясярляри, Бакы, 1992. сящ.189.
172 M.Füzuli öz qəsidələrində də bahariyyələrdən mə- harətlə istifadə etmişdir. Şairin "Həva ərayiş-gülzarə oldu çəhragüşa, Bahar gülşənə geydirdi hilleyi-xəzra" beyti ilə başlanan, habelə "Bahar", "Gül" qəsidələri bahariyyələrin yüksək sənətkarlıqla yazılmış nümunələri baxımından diqqəti cəlb edir. Maraqlıdır ki, Füzulinin istər qəzəl, istərsə də qəsidə janrında yaratdığı bahariyyələrin əsasən çoxu rəməl bəhrində yazılmışdır. FAil Atün, FAil Atün, FAil Atün, FA iLün. "Rəməl" sözü ərəbcə dəvənin ləngərli yerişindən, ritm və ahəngindən götürülmüşdür. Əzəmət, vüqar ifadə edən rəməl bəhri buradan götürülmüşdür." 1
Füzulinin "Həva ərayisi-gülzarə oldu çöhrəgüşa" misrası ilə başlanan qəsidəsində bahariyyə ruhu çoxdur. Yəni burada həyat əsasən bahar fonunda təsvir və tərən-nüm olunur. Şairin "Bahar" və "Gül" qəsidələrində isə bahariyyə fonunda daha çox ictimai-fəlsəfi motiv verilmişdir. Təbiət və insan gözəlliyi bu qəsidələrin əsas ideyası və məzmununu təşkil edir. "Bahar" adlı məşhur qəsidəsində deyilir:
1 Мир Ъялал, П.Хялилов. Ядябиййатшцнаслыьын ясаслары, "Маа- риф" няшриййаты, Бакы, 1988. сящ.113.
173 Fəsli-gül təbində əmniyyətdən olsaydı əsər, Qərqi-xuni-laləzar olmazdı tiği-kühsar... 1
Füzulinin "Leyli və Məcnun" poemasında da bahariy- yələrdən poetik sənətkarlıqla istifadə olunmuşdur. Lakin burada da şair bahariyyələrdən əvvəlcə epizodik şəkildə is- tifadə etmişdir. Çünki belə epizodlarda baharın geniş təbiət təsvirlərindən daha çox lirik qəhrəmanlara müraciət məqsədilə istifadə edilmişdir. "Leyli və Məcnun" poemasında "Bu sifəti - Məcnundur və ibtidai-möhnəti- füzundur" fəslində verilmiş bahariyyə bu baxımdan xarakterikdir: Bir dilbəri-sərvqəddü gülruy, Sərvi-xoşu gülrüxu səmənbuy Şiirin ləbi-mənşəi-lətafət, Rəna qədi-durduğu ilə afət... Şəhla gözü-nərgisi pürəfsun Ziba qaşı-nərgis üzrəgi nun Hüsni güli-laleyi-şəfəqfam, Zülfi xəmi-lalə üzrəgi lam... 2
Göründüyü kimi, burada bahara aid verilən anlayışlar və təbiət təsvirləri lirik qəhrəmanın tərənnümü üçün müqayisə ilə verilən portret-bahariyyədir. Çünki burada baharın elementləri vasitəsilə bahar fəsli yox, daha çox lirik qəhrəmanın özü dərk olunur: "Sərv boylu, gül üzlü bir dilbər, gül yanaqlı, yasəmən qoxulu qəşəng bir sərv... Şəhla gözü-
1 М.Фцзули. Сечилмиш ясярляри, Бакы, Йазычы, 1984, сящ.137. 2 М.Фцзули. Лейли вя Мяънун, Бакы, Эянълик, 1993, сящ.119.
174 ovsunçu nərgiz, gözəl qaşı-nərgiz üstündə nun. Hüsnünün gülü-qırmızı lalə, saçının əyrisi-lalə üstündə lam... dodağının ləli-naz çeşməsinin suyu... O dərəcədə gözəl bir təbiət idi ki,..."
1
"Leyli və Məcnun" poemasında "Bu Leyliyə Məcnun güzərdə müqabil olduğudur və gün müqabilində hilali-mehri bədri-kamil olduğudur" fəsli bədii zaman və məkan, eyni zamanda lirik qəhrəmanın portretini yaratmaq baxımından klassik bahariyyədir: Bir gün ki, bahari-aləməfruz. Vermişdi cəhanə feyzi-novruz. Salmışdı niqab çöhrədən gül, Çəkmişdi sürud-nalə bülbül. Şəbnəm meyi-nabı ilə lalə. Doldurmuş idi qızıl piyalə... Hər yan dedilər ki: "Ey bəlakeş, Gül çağıdır, olmagil müşəvvəş..." 2
Bu fəslin nəsr variantını vermək fikrimizi əyani şəkildə açıqlamaq üçün daha məqsədəuyğundur: "Bir gün dünyanı işıqlandıran bahar günəşi aləmə novruz feyzi vermişdi, gül üzündən örtüyünü salmış, bülbül ağlar mahnısına başlamışdı... Bir neçə vəfalı yoldaş şikəstə Məc-nunun ağlar görüb hər yandan dedilər ki: "Ey bəlakeş, gül çağıdır, iztirab keçirmə. Bu fəsildə adam gərək şad ola, qayğıdan, bəla və qəmdən azad ola... Gül kimi sinəni yırtma. Çəmən kimi torpağı yataq eləmə... Bəlkə bu növbahar fəs- lində seyrdə sevgilinin vüsalı qismət ola". Dərdli Məcnun
1 М.Фцзули. Лейли вя Мяънун (няср вариантына чевиряни: С.Ялийев). "Маариф" няшриййаты, Бакы, 1991, сящ.53. 2 М.Фцзули. Лейли вя Мяънун. Бакы, Эянълик, 1993, сящ.32.
175 ayağa durdu, seyr üçün səhralara baş vurdu... Gah çəmənliyə sirr açar, gah laləyə min-min dualar edərdi... Nərgizin gözünə nəzər salar, yarının gözünü anıb, ah edərdi... Bənöv- şəyə könül dərdini söylərdi ki, yarını görsə ona söyləsin. Halını bülbüllərə, möhnət və məlalını qumrulara şərh edərdi. Hər türfə çiçək gördükcə ah çəkib, mənzil-mənzil gəzərdi, birdən yolu bir mənzilə düşdü ki, yarı orada seyr edə idi. Leyli, şikəstə Məcnundan əvvəl bir neçə pəri üzlü həmdəmlə o düzənliyə güzar eləmiş, gülün, lalənin, üstünə kölgə salmışdı. Bir yaşıllıqda yaşıl bir çadır qurmuşdu, ay çəmən- liyin ortasında halə qurmuşdu. O çadır qönçə kimi idi, o ay da içində gül yarpağı kimi. Leyli Məcnunla üz-üzə gəldi, dərd seli qəm dəryasına yetişdi... 1
Əlbəttə, bu cür poetik sənətkarlıqla qurulmuş bahariyyə şeirləri öz bədii keyfiyyətləri ilə bərabər, həm də poemanın bədii strukturunu təşkil edən kompozisiya elementi kimi də diqqəti cəlb edir. Belə bahar təsvirləri əsərə həm də oxunaqlıq, gözəllik və lirik tərənnüm hisslərinin geniş şəkil- də verilməsi üçün bədii enerji rolu oynayır. Bu isə Füzuli yaradıcılığında ümumiyyətlə sözün potensial enerji yükündən, məna tutumundan maksimum sənətkarlıqla isti- fadə etməkdən irəli gəlir. Poemada "Bu, Leylinin bahar əyyamı seyri-gülzar etdiyidir və gülzarda muradına yetdiyidir" fəsli də bahariyyənin yüksək poestetik təsvir və tərənnümü baxımından diqqəti cəlb edir:
1 М.Фцзули. Лейли вя Мяънун (няср варианты), "Маариф" няшрий- йаты, Бакы, 1991, сящ.53-54.
176 Ayineyi-dövrdən gedib cəng Dövr etdi zəmini asimanrəng. Feyzi-şəbi-kimiya əsərdən, Təsiri-şəmameya-səhərdən, Açıldı xəmi-bənövşədən tab, Şəbnəm gülə saçdı löləi-nab, Gülzarə həva əbir tökdü, Səhrayə ğübari-mişk çökdü. Yağdırdı səhab jalə daşın, Ol daş ilə yardı ğönçə başın,... Səbzə gülə verdi mişk bacın, Gül səbzəyə mülkünün xəracın... 1
Əlbəttə, bahariyyəni bütöv də nümunə şəklində vermək mümkündür. Lakin diqqəti cəlb edən sözdən istifadə etmək məharətidir. Burada nəinki sözü sözdən, hətta misranı misradan ayırmaq çox müşküldür. Şeirdə sözlər az qala özləri də elə bil dil açıb danışır, gül açıb ətirlənir. Təbiətin özündə bioloji mənada təbiilik, qanunauyğunluq olduğu kimi, şeirdə də qüvvətli bir lirizm, bədii-məntiqi ardıcıllıq və beləliklə də baharın tam şəkildə təsvir və tərənnümü var. "Bənövşənin əyri boynundakı büküyün açılması", "hava gülzarı xoş qoxu tökdü", "bulut jalə daşını yağdırdı", "qönçə o daş ilə başını yardı", "qönçə qaş-göz elədi, gül adına min müəmma açdı", "Ruzigar yaşıllıq bəzəyi ilə yeri göyə bənzətdi" və sair kimi bədii assosiativ tapıntılar şeirə real, təbii həyatda olduğundan qat-qat çox cazibədarlıq, təbiilik gətirir. Sözlə rəsm olunan bu bahariyyədə həyat oxucu üçün
1 М.Фцзули. Лейли вя Мяънун, Бакы, Эянълик, 1993, сящ.65.
177 daha çox gerçək, təbii və obyektivdir. Füzuli bu cür bahariyyə təsvirlərində sanki zərgər dəqiqliyi ilə "iş görür", sözləri seçir, təbiətin həmin hadisəsinə ən uyğununu və uyar- lısını seçir. "Bulut jalə, daşını yağdırdı", "qönçə o daş ilə başını yardı", "qönçə qaş-göz elədi" və s. metafora və frazeoloji ifadələr baş verən və mikroskopik müşahidə obyekti olan təbiət hadisələridir. Füzuli isə bunları öz pərəstişkarlarına bədii sənət mikroskopunda böyüdərək təqdim edir. Belə şeirlərdə həm real, həm də ictimai mənada həyat var, gözəllik var, ən başlıcası isə hamını məftun edən cazibədar Füzuli sənəti var. Füzulinin poemalarında bahariyyələr yuxarıda deyildiyi kimi, həm də kompozisiya elementidir. Bu şeirlər poemanın ideya bədii qayəsi, bədii forması ilə üzvi vəhdət təşkil edir. "Leyli və Məcnun" poemasında sevən aşiqlərin ən yaxşı əhvali-ruhiyyələrini, tanışlıq və görüş səhnələrini əks etdirən bahariyyələri poemadan çıxarsaq, o zaman əsərin kompozisiyasına xələl gələr və zəifləyər. Şairin "Söhbətül-Əsmar" poemasında verilən bahariyyə də bu baxımdan diqqəti çəkir: ...Çün nəşvü nüma bulub çəmənlər, Çak etdi nəbat pirəhənlər. Mey nəşə ilə əyan çəkdi, Nərgis ki, göz açdı bağə girdi, Bir baxmağılan özün itirdi. Köçgərdan olub bənövşəyi-zar, Bir nəşeyi meylə oldu xummar. Qönçə yaxasını eylədi çak, Bülbül baxuban olub fərəhnak. Bağ içrə açıldı qırmızı gül,
178 Başladı eninü nalə bülbül. Əlqissə, fəzalənib çəmənlər, Xoş, tazə geyindi yasəmənlər... 1
Göründüyü kimi, bu şeirdə baharın sözlə ifadsi, bədii tərənnümü vardır. Bahar vaxtı göy çəmənlərin göyərməsi, nəbatın köynəyinin parçalanması, yırtılması (yetişmək mənasında), "nərgiz gülünün göz açıb bağə girməsi (nərgizin açılması)," "əyri boyun bənövşələrin, öz örtük və pərdəsindən çıxması", "qönçənin yaxasının açılması", "bunu görən bülbülün şad olması və oxuması", "yasəmənlərin təzə geyinməsi və s. kimi metaforik ifadələr həqiqi sənətkar qələminə məxsus təbiət təsvirləridir. Lakin bu şeirdə təbiət emprik müşahidə ilə təsvir olunmur, təbiət cilalanmış sözlə bəzənir və rəsm olunur, elə bil dil açıb danışır. Bülbül Füzulinin sənət dilində oxuyur, qızılgül qönçəsi Füzulinin bədii dili ilə açılır və ətir saçır. Prof. Mir Cəlal yazırdı: "Füzulinin bir sıra təbiət təsvirlərində yalnız bir aşiq ruhu deyil, böyük bir insanın yüksək həyat zövqünü görürük. Gül, gülüstan, sərv və sərvistan, fərdi bir eşq aləmi yox, həyatın tükənməz və gözəl neməti kimi təsvir olunur. Bu təsvir insanı həyata, nəşəyə, yaşamaq havasilə uçmağa çağırır. Bundan əlavə, Füzulinin peyzajlarında təbiət gözəlliyinin ifadəsi yalnız ayrı-ayrı ünsürlərin tərif və vəsfi ilə verilir. Bəlkə əlvan təbiət yalnız lalədə, nərgis və ya bülbülün ilhamından ibarət qalmır. Oxucu şeirin istiqamətilə gedərək sanki təbiət döşündə
1 М.Фцзули. Сечилмиш ясярляри, Бакы, "Шярг-Гярб" няшриййаты, 1992, сящ.316-317.
179 gəzir."
1
M.Füzulinin bahariyyələrində sənətkarlıq məsələləri daha ətraflı öyrənilməlidir. Şairin yaradıcılığında bahariyyələrin təhlili və tədqiqi Füzuli sənətinin sirlərini, onun bədii-poetik xüsusiyyətlərini bir daha dərindən öyrənmək üçün ətraflı bilgi verir. Müasir şeirimizdə də yeni-yeni janrlar, formalar yaranmaqdadır. Bunlardan biri h i m n d i r . Himn – yunan- ca: humnos – mədh, tərif, alqış və s. mənada işlənir. İctimai- siyasi lirikanın nümunəsi olan himnlər öz məzmununa görə, dövlət əhəmiyyətli, inqilabi, hərbi, dini xarakterli olur. Hər hansı bir tarixi hadisənin və qəhrəmanların şərəfinə də himn yazıla bilər. Qədim yunanlar Apollonun, Dionisin şərəfinə himnlər yazmışlar. Himn insanlarda vətənpərvərlik, qəhrəmanlıq hisslərinin formalaşmasında, bu ruhda tərbiyə olunmasında fövqəladə əhəmiyyətə malik bir şeir şəklidir. Bunun vasitəsilə oxucularda vətənə məhəbbət, sədaqət, onun mənafeyinə xidmət etmək kimi ali hisslər yaranır, formalaşır. Təntənəli mahnı mənasını verən himnlər insanlarda ən ali vətənpərvərlik hissi olan qəhrəmanlıq xarakterinin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Fransızların «Marselyoza»sının təsiri ilə xalq kütlələri səfərbər olunmuş və nəticədə böyük Fransa inqilabı baş vermişdir. «Marselyoza»nın ilkin adı «Reyn ordusunun hərbi mahnısı» olmuşdur. Sonralar isə marsellilərin marşı adlanaraq Fransanın ən populyar mahnısına çevrilmişdi. Daha sonralar Potyenin yazdığı «Internasional» bütün
1 Мир Ъялал. Фцзул сяняткарлыьы, АДУ няшриййаты, Бакы 1958. сящ.88.
180 dünya zəhmətkeşlərinin himninə – təntənəli mahnısına çevrilmişdi. Keçmiş Sovet İttifaqının və ayrı-ayrı müttəfiq respublikaların ayrıca himnləri mövcud idi. Lakin Azərbaycan respublikası 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyi əldə edəndən sonra kütlələri müstəqil dövlətimiz ətrafında səfərbər edən himnə ehtiyac duyulurdu. Çünki müstəqil dövlətimizin əsas simvollarından olan dövlət himnimiz dövlətçiliyimizin atributu kimi əhəmiyyətlidir. İndi sözləri Əhməd Cavada, musiqisi Üzeyir Hacıbəyova məxsus himnimiz müstəqil, azad, demokratik dövlətimizin varlığının simvoludur, atributudur:
181
Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|