Baba babazadə
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məsnəvi
- Dördlük (mürəbbe)
- Beşlik (müxəmməs)
- Beşləmə (təxmis)
- "Bahariyyə
|
Tərcibənd – məhəbbət, gözəllik, ictimai-fəlsəfi mövzulardan bəhs edən klassik şeir şəklidir. 8-10-12 misradan ibarət olan tərcibəndin 1-ci bəndinin bütün misraları qafiyələnir. Digər bəndlərdə isə sonuncu beytdən başqa bütün misralar həmqafiyə olur. 1-ci bəndin sonuncu beyti – iki misrası qalan bütün bəndlərin sonunda nəqarət şəklində təkrarlanır. Füzulinin bir tərcibəndi buna nümunə olaraq verilir.
Bu bəndin son beyti bütün qalan bəndlərin sonunda təkrar olunur. 2-ci, 3-cü və s. bəndlərin əvvəlki 10 misrası isə həmqafiyə olur: b b b b b b b b b b a a, q q q q q q q q q q a a və s.
Misraları cüt-cüt qafiyələnən şeir formasına məsnəvi deyilir.
Burada iki qoşa misra bir-biri ilə qafiyələnir və tam, müstəqil fikir ifadə olunur. Məsnəvinin bu cür cüt-cüt qafiyələnmiş misralarında dərin, hikmətamiz və fəlsəfi-sosial fikirlər verilir. Məsnəvi şeiri lirik əsərlərdən əhvalat və süjeti baxımından fərqlənir ki, bu da məsnəvi şeir formasının epik səciyyəli olduğunu göstərir. Odur ki, klassik ədəbiyyatımızda bir sıra poemalar, mənzum məktublar, təmsillər, hekayətlər, rəvayətlər müəyyən bir süjet əsasında məsnəvi şəklində yazılmışdır. Məsnəvi şeirində sənətkar qafiyə qurmaqda sərbəstdir. Burada eyni qafiyə yalnız beyti təşkil edən qoşa misralar daxilində işlədilir. Hər qoşa misranın – beytin öz qafiyəsi olur. Bu cəhət sairə həyat hadisələrini daha geniş və epik şəkildə təsvir etməyə imkan verir. Azərbaycan ədəbiyyatında məsnəvi şeirinin ilk nümu- nələrini Xaqani Şirvani yaratmışdır. İraqa, İrana eyləsəm səfər, Başıma yağış tək yağar simü zər. Şahlar məclisimdə diz çökər mənim, Başıma tabaqla zər tökər mənim. Lakin üzüm gülməz, gözlərim ağlar, Qəlbimdə dağ qədər ağır intizar. Vətən həsrətilə töküb göz yaşı, «Ah, Vətən» deyirəm mən hər söz başı. Şamaxı, ey mənim sevimli yurdum, Mən sənin qoynunda xaniman qurdum. İndisə acığın tutmuşdur mana, Sənin qucağından ayrılsam, ana, Ümidim, pənahım Təbrizdir, Təbriz, O şəhər də mənə doğmadır, əziz.
142 Siz mənə həyatı etdiniz əta, Sən mənə anasan, Təbriz də ata. Anasından küsər körpə bir uşaq. Ata qucağında yer tapar ancaq!
Xaqanidən sonra məsnəvi şeirinin ən yaxşı klassik nümunələrini Nizami və Füzuli yaratmışdır. Nizaminin «Xəmsə» adı ilə məşhur olan bütün beş poeması, Füzulinin «Leyli və Məcnun» poeması məsnəvi formasında yüksək şeiriyyətlə yazılmışdır. Anadilli ədəbiyyatımızda məsnəvi şeirinin ilk nümunəsi XIII-XIV əsrlərdə yazılmışdır. «Dastani – Əhməd Hərami» poeması doğma ana dilimizdə yazılmış ilk məsnəvi kimi qiymətlidir. Şərq ədəbiyyatında əsasən məsnəvi şəklində yazılmış beş böyük poemadan ibarət olan iri həcmli epik əsərlərə – «Xəmsə» deyilir. «Xəmsə» - «beşlik» deməkdir. Ədəbiy- yatımız tarixində «Xəmsə»nin ən klassik nümunəsini dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi yaratmışdır. Nizamidən sonra Əmir Xosrov Dəhləvi, Əlişir Nəvai və b. böyük sənətkarlar sələflərinin yolunu davam etdirərək «Xəmsə» yaratmışlar. Dördlük (mürəbbe) – hər bəndi 4 misradan ibarət olan klassik şeir şəklidir. İndi yazıb yaradan müasir şairlərimiz də bu şeir şəklindən istifadə edirlər. Öz zərifliyi, musiqililiyi, ahəngi ilə seçilən dördlüklərin mövzusu da rəngarəng və müxtəlif olur. Dördlük şeirində 1-ci bəndin bütün misraları həmqafiyə olur. Qalan bəndlərdə 1-ci, 2-ci, 3-cü misralar həmqafiyə olur, 4-cü misra isə birinci bəndlə həmqafiyələnir. Adətən, dördlüklərdə ilk bəndin son misrası bütün digər
bəndlərin sonunda nəqarət şəklində təkrarlanır. Füzulinin rəməl bəhrində qələmə aldığı aşağıdakı mürəbbesi bu baxımdan səciyyəvidir. Dördlüyün bölgüsü belədir: fAilAtün, fAilAtün, fAilAtün, fAilün. Hasilim bərgi-həvadisdən məlamət dağıdır, /a/ Məsnədim kuyi-məlamətdə fəna torpağıdır. /a/ Zar könlüm təndə zindani-bəla dustağıdır, /a/ Rəhm qıl, dövlətli soltanım, mürüvvət çağıdır! /a/ Dövr cövründən tənü canımda rahət qalmadı, /b/ Surəti-halımda asari-fərağət qalmadı, /b/ Möhnətü qəm çəkməyə minbəd taqət qalmadı, /b/ Rəhm qıl, dövlətli soltanım, mürüvvət çağıdır /a/ Dördlüyün bütün qalan bəndlərində qafiyələnmə belə davam edir: v v v a, q q q a, d d d a və s. Dördlüyün son bəndində şair öz təxəllüsünü verir. XX əsr satirik şairimiz M.Ə.Sabirin dördlükləri öz məzmunu, gülüşün üstünlüyü baxımından diqqəti cəlb edir. Beşlik (müxəmməs) – klassik şeirimizin çox işlənən şəkillərindən biridir. Demək olar, klassik şairlərimizin çoxu bu janrdan istifadə etmişlər. Müxəmməsdən aşıq şeirimizdə də geniş istifadə edilmişdir. məhəbbət, gözəllik, ictimai- sosial, fəlsəfi motivlər beşliklərin əsas mövzusu olur. Beşliklərdə ilk bəndin bütün misraları həmqafiyə olur. Digər bəndlərin 1, 2, 3, 4-cü misraları həmqafiyə, 5-ci misra isə ilk bəndlə qafiyələnir. Bay, yüz min vay kim, dildardan ayrılmışam, /a/ Fitnə-çeşmü sahiri-xunxardan ayrılmışam, /a/ Bülbüli-şuridəyəm, gülzardan ayrılmışam, /a/
144 Kimsə bilməz kim, nə nisbət yardan ayrılmışam, /a/ Bir qədim şümşadü gülruxsardan ayrılmışam. /a/ (M.Füzuli)
Qalan bəndlər b b b b a, q q q q a və s. kimi qafiyələnir. Son bənddə şairin təxəllüsü verilir. XVIII əsr realist şairimiz M.P.Vaqifin qələmə aldığı müxəmməslər bu janrın ən yaxşı nümunələri kimi diqqəti cəlb edir. Bilmənəm məndən neçün ol sevgili canan küsüb, /a/ Üzümə baxmaz dəxi, bir gözləri məstan küsüb, /a/ Ağladır qanlar mənə, rüxsarəsi xəndan küsüb, /a/ Qara günlərdə qoyub məni, məhi-taban küsüb, /a/ Könlümün şəhrin sərasər eyləyib viran, küsüb. /a/
Qalan bəndlər b b b b a, q q q q a və s. şəklində qafiyələnir. Beşləmə (təxmis) – klassik şairlərin istifadə etdiyi poetik formadır. Beşləməyə klassik ədəbiyyatda təxmis də deyilir. Təxmis adlı-sanlı, tanınmış hər hansı bir şairin şeirini alıb, onun hər beytinə üç misra artırmaqla yaradılır. Bu baxımdan, beşləmə yazmaq, onun qafiyəsini qurmaq hər hansı bir sənətkardan yüksək ustalıq tələb edir. Belə ki, başqa şairdən alınan beytə uyğun olaraq şair artırdığı üç misrada, qafiyə və vəzndə yüksək sənətkarlıq nümayiş etdirməlidir. M.Füzuli Həbibinin bir şeirini götürərək, təxmis etmişdir. Beşləmə – təxmisin qafiyə quruluşu belədir: təxmis edilən beyt 1-ci bəndin hər üç misrası ilə həmqafiyə olur. Qalan bəndlərdə isə alınan beytin 1-ci misrası şairin özünün
145 üç misrası ilə həmqafiyələnir. Təxmis olunan beytin 2-ci misrası isə orijinalda olduğu kimi saxlanılır. Bu misralar da öz əvvəlki variantında qafiyə olur. Füzulinin həmin təxmisinə nəzər salaq:
Qalan bəndlərdə qafiyələnmə belə davam edir: v v v v a, d d d d a, q q q q a və s. S.Ə.Şirvani də ustad Füzulinin şeirlərinə təxmis yazmışdır. Klassik şairlərimiz bundan başqa klassik şeirin altılıq (müsəddəs), yeddilik (müsəbbe), səkkizlik (müsəmmən), onluq (müəşşər) və s. şəkillərində yazıb yaratmışlar. Altılıqda qafiyə quruluşu a a a a a a, b b b b a a və s. şəklində davam edir. Yeddilik şəklində isə qafiyə belə davam edir: a a a a a a a, b b b b a a a, v v v v a a a, q q q q a a a və s. Yəni 1-ci bəndin son üç misrası bütün digər bəndlərdə təkrar olunur. M.P.Vaqifin müəşşərlərində (onluq) qafiyə sistemi belədir: a a a a a a a a a a, b b b b b b b b b a, d d d d d d d d
146 d a və s. Müstəzad – klassik şairlərimizin işlətdiyi oynaq, çevik şeir şəkillərindən biridir. M.P.Vaqif, S.Ə.Şirvani, Q.B.Zakir, S.Ə.Nəbati, M.Ə.Sabir və b. şairlərimiz müstəzad şeir şəklində yazıb yaratmışlar. Müstəzadın əsas xüsusiyyəti budur ki, hər misradan sonra həmin misra ilə həmqafiyə olan yarımmisra gəlir. Müstəzadda misraların sayı əsasən 20-50 arasında olur. Klassik şeirimizdə müstəzadın iki formasına rast gəlirik. Məsələn, Vaqifin 30 misradan ibarət olan bir müstəzadında artırma yarımmisra hər bəndi təşkil edən 5 misradan sonra gəlir. Belə müstəzadlarda qafiyə quruluşu belədir: a a a a a – a, b b b b –a a, q q q q – a a, d d d d – a a və s. şəklində davam edir. Vaqifin belə müstəzadına nəzər salaq:
M.P.Vaqifin başqa müstəzadlarında, eləcə də Q.B.Za- kir, S.Ə.Şirvani və M.Ə.Sabirin müstəzadlarında artırma
147 yarımmisra hər uzun misradan sonra gəlir. Q.B.Zakirin 50 misralıq bir müstəzadında qafiyə quruluşu belə verilir: Ey dil, rəvişi – aşiqi pərvanədən öyrən, /a/ Yax atəşə cani. /b/ Ahəngi-nəva bülbüli-məstanədən öyrən, /a/ Çək övcə sədani. /b/ Ayini-vəfa sakini – meyxanədən öyrən, /a/ Tap piri-muğani, /b/ Kim desə sənə zahidi – biganədən öyrən, /a/ Batildi gümani. /b/ Aldanma ona, şaribi-peymanədən öyrən, /a/ Sür eyşi-cəvani. /b/ Sonrakı bəndlərdə qafiyələnmə belə davam edir: vq vq vq vq ab , de de de de ab və s. Göründüyü kimi, müstəzadın qafiyə quruluşu çox mürəkkəbdir. Yalnız istedadlı, dilə həssaslıqla yanaşan, bənzərsiz, təkrarsız qafiyələr tapa bilən şairlərimiz müstəzad yaza biliblər. Müstəzadların formal cəhəti saxlansa da, ayrı-ayrı şairlərin qələmə aldıqları müstəzadlarda qafiyə quruluşu özünü çeşidli şəkildə göstərir. Buna nümunə olaraq, S.Ə.Şir- vaninin aşağıdakı müstəzadına diqqət edək. Ey dustlər, ol sərvi-xuraman sizin olsun, /a/ Canan sizin olsun /a/ Seyri - güli – gülzarü gülüstan sizin olsun, /a/ Reyhan sizin olsun /a/ Biz atəşi – hicran ilə duzəxlərə yandıq, /b/ Sevdayə boyandıq. /b/ Vəsl aləmi ol rovzeyi – rizvan sizin olsun, /a/ Qılman sizin olsun /a/
148 Sonrakı misralarda qafiyələnmə belə şəkildə davam edir: v v a a , q q a a, d d a a və s. Tuyuq – türkdilli xalqların milli şeir formasıdır. Tuyuq həcm etibarı ilə iki beyt – dörd misradan ibarət olur. Burada misralar a a b a şəklində qafiyələnir. Yəni 1-ci, 2-ci və 4-cü misralar həmqafiyə, 3-cü misra isə sərbəst olur. Azərbaycan ədəbiyyatında Q.Burhanəddin və İ.Nəsimi tuyuq şeirinin ən yaxşı nümunələrini yaratmışlar. Hər zamanın bir nigarü şahi var, /a/ Hər günün günəşi, gecənin mahi var /a/ Oduna düşənə qalmadı qərar, /b/ Yola çıxan kişinün allahı var. /a/ (Q.Bürhanəddin) Gözlərim baxdıqca ey şah alnına, /a/ Göydən endi sanıram mah alnına, /a/ Gördüm anda əhsənə ilah ayətin /b/ Oxudum mən bərəkallah, alnına. /a/ (İ.Nəsimi)
Tuyuq şeirində bəzən üçüncü misra da digərləri ilə həmqafiyə olur. Məclisi kim xoş tutar ənbər, ənbər. /a/ Könüli kim aparur dilbər, dilbər. /a/ Dünya əhlinün başına kim çətər, /a/ İşini toğru gılan sərvər, sərvər. /a/ (Q.Bürhanəddin)
Tuyuq şeiri əsasən əruz vəzninin rəməl bəhrində yazılır: fAilAtün, fAilAtün, fAilAtün, fAilAt. Bəzi hallarda tuyuq şeiri cinas qafiyələr üzərində
qurulur. Belə qafiyələr isə, məlum olduğu kimi, şəkilcə eyni olsa da, mənaca müxtəlif olur: Adımı həqdən Nəsimi yazarəm, /a/ Bil bu mənidən ki, siməm, ya zərəm. /a/ Həm hidayət eylərəm, həm azərəm, /a/ Həm büti üşadıcı, həm Azərəm. /a/ (İ.Nəsimi)
Ümumiyyətlə, klassik Şərq və Azərbaycan şeirinin onlarla, yüzlərlə şəkilləri mövcuddur. Ədəbiyyatşünaslığa aid lüğətlərdə, ensiklopediyalarda klassik şeirin zəngin şəkilləri haqqında xeyli bilgilər vardır. Klassik Şərq şairləri öz əsərlərində təbiət təsvirlərin- dən, müxtəlif bədii məqamlara uyğun olaraq ilin fəsillərinin təsvirindən bol-bol istifadə etmişlər. Bir sözlə, təbiət, onun müxtəlif fəsilləri klassik şairlərin yaradıcılığında öz fikirləri- ni, bədii duyğularını ifadə etmək vasitəsi olmuşdur. Təbiət, canlı varlıq, ayrı-ayrı əşyalar, anlayışlar, göy cisimləri, təbiə- tin ayrı-ayrı lövhələri klassik şairlərin yaradıcılığında konkret bədii məqsədlə işlədilmişdir. Təbiət, klassik şairlərin yaradıcılığında öz fikirlərini bədii ifadə etmənin ən əlverişli üsul və vasitəsinə çevrilmişdir. Klassik Şərq poeziyasında sanki insan təbiətlə, eyni za- manda təbiətin özü insanla eyniləşdirilir, müqayisə olunur. Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında da təbiət təsvirlərindən, qış, payız, yay, yaz, bahar lövhələrindən xeyli çox istifadə edilmişdir. Q.Təbrizi, Nizami, Füzuli, Xətai kimi klassik Azərbaycan şairlərinin əsərlərində elə bil təbiət insan kimi dil açıb danışır. Beləliklə də klassik ədəbiyyatımızda bahar, qış təsvirləri, bütövlükdə isə təbiət insan əhvali-ruhiyyəsini,
150 lirik qəhrəmanın daxili mənəvi aləmini təsvir etmək vasitəsi olmuşdur. Bütün klassik Şərq şairlərində olduğu kimi, Azərbay- can şairləri də təbiət təsvirlərinin, peyzajların təsvirinə geniş yer vermişlər. Klassik Azərbaycan şairlərinin əsərlərində li- rik-romantik qəhrəmanın psixoloji-mənəvi aləmi ilə bağlı olaraq bahar təsvirlərindən də geniş istifadə edilmişdir. Məlumdur ki, klassik Şərq şeirində baharla bağlı işlədilən bədii təsvirlərə təbiət lövhələrinə bahariyyələr deyilir.
Bahariyyə, adından göründüyü kimi, ayrı-ayrı əsərlərdə ba- har fəslinin, onun təbiətinə məxsus müxtəlif çalarların təsvir olunduğu lirik şeir parçalarıdır. Bahariyyə şeir formasından klassik poemaları, iri həcmli epik əsərləri yazarkən də istifa- də olunmuşdur. Belə ki, bahariyyə şeir forması klassik Şərq şeirinin müxtəlif janrlarında yazıla bilər. Burada əsas məsələ baharın sənətkarlıqla, şairanə surətdə, yüksək bədii, poetik dillə təsvir və tərənnüm olunmasıdır. Klassik sənətkarlar öz əsərlərində bahariyyələrdən əhvalat və xarakter yaratmaq üçün istifadə etmişlər. Demək olar, klassik şairlərimizin əsər- lərində bahar lövhələrinin təsviri ilə insan xarakterinin, onun mənəvi aləminin təsviri uyğunlaşdırılmış və paralel olaraq götürülmüşdür. Bahariyyə anlayışının nəzəri-terminoloji açılışı və bə- dii-estetik məzmunu haqqında nəzəri fikrimizdə mövcud olan fikirlər, demək olar, biri digərinin təkrarından ibarətdir. Lakin bahariyyənin terminoloji açılışı eyni olsa da, müxtəlif sənətkarların yaradıcılığında ondan öz yaradıcılıqlarına uy- ğun olaraq müxtəlif məqsədlərlə istifadə etmişlər. Məsələn, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında
151 Bahariyyənin nəzəri məzmunu belə verilir: "Bahariyyə" - klassik Şərq, o cümlədən, Azərbaycan poeziyasında baharı təsvir və tərənnüm edən lirik şeir. Qəzəl, qəsidə, məsnəvi və s. formada yazılırdı. Şah İsmayıl Xətainin "Dəhnamə" məsnəvisinin əvvəlindəki Bahariyyə məşhurdur. Füzulinin "Söhbətül-əsmar" ("Meyvələrin söhbəti") əsəri də baharın təsviri ilə başlayır. 1
naslıq lüğətlərində, nəzəri kitab və dərsliklərdə bu və ya di- gər şəkildə təkrar olunur. Lakin qeyd etməliyik ki, klassik ədəbiyyatımızda işlənən bahariyyə şeir formaları öz məzmu- nu etibarı ilə çox zəngin və rəngarəngdir. Çünki hər şair ba- har lövhələrindən öz sənətkarlıq qabiliyyəti, istedadı səviy- yəsində istifadə etmişdir. Bundan başqa, hər sənətkar bahar təsvirlərindən öz bədii-estetik dünyagörüşünə uyğun olaraq istifadə etmişdir. Prof. Əziz Mirəhmədov tərtib etdiyi "Ədəbiyyatşünas- lıq terminləri lüğəti"ndə bahariyyə haqqında belə yazır: "Ba- hariyyə - klassik Şərq ədəbiyyatında baharı təsvir edən lirik şeirlər, yaxud böyük bir poemanın baharı əks etdirən hissəsi. Bahariyyə qəzəl, qəsidə, məsnəvi formasında və başqa şəkil- lərdə ola bilər". 2
kitabda belə deyilir: "Bahariyyə - klassik Azərbaycan (və ümumiyyətlə, Şərq) poeziyasında yaz fəslini təsvir edən şeirlər, peyzaj lirikası nümunələri. Qətran Təbrizinin baha-
1 Азярбайъан Совет Енсиклопедийасы, 10 ъилддя, II ъилд. Бакы, 1977, сящ.46. 2 Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти (тяртиб едяни: Я.Мирящ- мядов). - Бакы, Маариф, 1988, сящ.25.
152 riyyələri bütün Şərq poeziyasında məşhurdur və həmin jan- rın klassik nümunələri kimi tanınır. Şah İsmayıl Xətai özü- nün "Dəhnamə" poemasında Azərbaycan dilində bahariyyə- nin ilk mükəmməl nümunəsini yaratmışdır. MəHəmməd Fü- zulinin "Söhbətül-əsmar" əsəri də ənənəvi bahariyyə ilə baş- lanır."
1
Bununla bağlı olaraq bahariyyə haqqında başqa bir ter- minlər lüğətində oxuyuruq: "Bahariyyə - klassik Şərq, o cümlədən Azərbaycan poeziyasında baharı təsvir edən şeir növü. Qəzəl, qəsidə və başqa formalarda yazılardı. Şah İsma- yıl Xətainin "Dəhnamə" məsnəvisinin əvvəlindəki bahariyyə məşhurdur. M.Füzulinin "Söhbətül-əsmar" ("Meyvələrin söhbəti") əsəri M.F.Axundovun "Şərq poeması" da baharın təsviri ilə başlayır". 2
Göründüyü kimi, bu açıqlamalarda əsas fikir müxtəlif- liyi bahariyyənin şeir forması, janrı və ya şeir növü olmasın- dadır. Bizim fikrimizcə, bahariyyə şeir növü və ya şeir janrı ola bilməz. Çünki bahariyyə peyzaj lirikasının nümunəsi ki- mi diqqəti daha çox cəlb edir. Bu baxımdan, bahariyyə məz- mun və forma elementi kimi diqqəti cəlb edir. Ümumiyyətlə, bahariyyələr haqqında daha dolğun məlumat almaq üçün klassik ədəbiyyatımızda yaranan bir sıra şairlərin bahariyyə şeirlərinə nəzər salmaq daha məqsədəuyğun olar. Təsadüfi deyildir ki, Qətran Təbrizi bahar lövhələrini təsvir etməklə, insanların əhval-ruhiyyəsində baş verən xoş ovqatı yüksək sənətkarlıqla tərənnüm etməyə nail olmuşdur.
1 Елчин, В.Гулийев. Юзцмцз вя сюзцмцз. Азярбайъан Дювлят Няш- риййаты. - Бакы, 1993, сящ.20. 2 Азярбайъан классик ядябиййатында ишлядилян адларын вя тер- минлярин шярщи (тяртиб едяни: А.Бабайев), "Маариф" няшриййаты, Бакы, 1993, сящ.26.
Şairin aşağıdakı şeiri bu baxımdan xarakterikdir:
Səmanı tozla, doldurdu, çölü, səhranı tutdu qan. Əgər qan istəyirsənsə, nəzər sal buluda bir an. Bahar yelləri ənbərlə yoğurdu torpağı indi, Budaqlar zərxara geydi tamam neysan yağışından Al-əlvan Çin ipəyiylə bəzənmiş bağ, elə bil ki, Gəlir hər gecə aramsız bağa Çindən yeni karvan Gəlinlər tək gülür, gülür sevinclə bağçada, bağda: Ona bülbül oxur əfsun yaman gözlər bəlasından. Çəmənlərdə gülür lalə üzü tək Leylinin hər dəm, Bulud göylərdə qan ağlar gözü tək Məcnunun hər an,
154 Uçur mərcan üzərində fəqət bağlarda bülbüllər Qaçır əlvan ipək üstdə fəqət çöllərdəki ceyran. 1
Ümumiyyətlə, Klassik Azərbaycan şairlərinin əsərləri- nə müraciət etsək, onların əsərlərində bu və ya digər şəkildə bahariyyə nümunələrinə rast gələrik. Bahariyyə formasında müxtəlif janrlarda əsərlər yazmaq ədəbi ənənəsi demək olar on doqquzuncu yüzilliyə qədər davam etmişdir. Belə ki, hə- min şeirlər başdan-başa bahariyyə formasında olmasa da, onun müəyyən hissələri mütləq baharın təsvir və tərənnü- mündən ibarət olmuşdur. Məsələn, Şakir Şirvaninin aşağıda- kı şeiri bu baxımdan diqqəti cəlb edir: Ey gül, sənə nisbət güli-xəndan ola bilməz, Hüsnün kimi heç bağda gülüstan ola bilməz, Qəddin kimi xoş sərvi-xuraman ola bilməz, Manənd sənə hüriyi-qılman ola bilməz, Zülfün kimi bir sünbüli-reyhan ola bilməz. Ey qaşları yay, gözləri nərgis, ruxi-ziba, Hər yerdə ki, vəsfin oxuram mən dəxi əla, Ey kakili-sünbül, dəhəni qönçeyi-həmra, Yoxdur sənə manənd gözüm dəhrdə həmta, Yox sən təki bir Yusifi-Kənan ola bilməz. 2
Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında bahariyyələrin bə- dii-estetik və nəzəri məsələlərindən bəhs edən bütün ədəbiy-
1 Щикмят хязиняси (Гядим Азярбайъан ядябиййаты мцнтяхябаты). Тяртиб едянляр: Я.Сяфярли, Х.Йусифли, "Маариф", Бакы, 1992, сящ.49.
2 Йеня орада, сящ.455.
yatşünaslar Şah İsmayıl Xətainin "Dəhnamə" poemasının müqəddiməsini bahariyyəyə ən xarakterik nümunə hesab et- mişlər. Akad. Həmid Araslı bu münasibətlə yazır: "Əsərin mü- qəddiməsində yazıçının qələmə aldığı "Sifəti-gülşənü bahar" adlandırdığı "Bahariyyə" Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində təbiət təsvirinin yaxşı nümunələrindən biridir". 1
Görkəmli ədəbiyyatşünas həmin bahariyyədə verilən təbiət təsvirlərini nümunə göstərərək yazır: "Bu misralarda başlanan təsvirdə baharın gəlməsilə təbiətin canlanması, hə- yatın hər tərəfində əmələ gələn yeniliklər, quşların, heyvan- ların, bir sözlə, təbiətin bütün sahələrinin gözəlləşməsi çox maraqlı və obrazlı bir dillə təsvir edilir." 2
yənin ən uğurlu, ən səciyyəvi nümunəsini yaratmışdır: Qış getdi, yenə bahar gəldi, Gül bitdi və laləzar gəldi. Quşlar qamusu fəğanə düşdü, Eşq odu yenə bu canə düşdü. Yer geydi qəbayi-xizr puşan Cümlə dilə gəldi ləbxəmuşan. Sərvin yenə tutdu damənin su, Sərv üstə oxudu faxtə gu-gu. Qönçə dəhəni çəməndə xəndan, Gülməkdən ənar açıldı dəndan. Bülbül oxudu süfati-hicran,
1 Щ.Араслы. Ш.И.Хятаи вя онун йарадыъылыьы (юн сюз), бу китабда: Ш.И.Хятаи. Дящнамя, Азярб. Ушаг вя Эянъляр Няшриййаты, Бакы, 1959, сящ.7.
2 Йеня орада.
156 Dəryadə dür oldu əbri-neysan. Durna uçuban həvayə düşdü, Laçın aluban ovayə düşdü. Alma ağacı dibində sayə, Tən eylər idi buludda, ayə... 1
Buradan göründüyü kimi, Xətai baharla bağlı bütün təsvirləri öz bədii-estetik idealına uyğun olaraq işlətmişdir. Bahariyyədə verilən ayrı-ayrı peyzaj detalları əsərdəki obraz- ların əhvali-ruhiyyəsinin açılmasına kömək etmişdir. Doğru olaraq deyildiyi kimi, "Bədii əsərlərdə peyzaj, ən əvvəl, təbi- ət təsvirlərinə aid detallardan başlayır. Peyzaj detalları bədii əsərlərdə əsas estetik rol oynayır. Belə ki, peyzaj bədii əsər- lərdə sadəcə olaraq təbiət lövhələrinin təsvirindən ibarət de- yildir. Bu, hər şeydən əvvəl, əsərdə konkert funksiya daşıyan bir anlayışdır." 2
Ədəbiyyatşünaslar bahariyyələrin nəzəri məsələsindən danışarkən M.F.Axundovun "Puşkinin ölümünə Şərq poema- sı"nı da nümunə göstərirlər. Doğrudan da, M.F.Axundov po- emada baharın təsvirini ustalıqla vermiş, baharın gəlməsi, güllərin açması, bülbüllərin oxuması və ümumiyyətlə, təbiət- də baş verən "şadlıqla" özü arasında olan təzadı, şairin ma- təm içərisində olmasını yüksək sənətkarlıqla ifadə etmişdir. Beləliklə də şair göstərmək istəmişdir ki, bütün təbiət baha- rın gəlməsindən sevinirsə də, o, bu xoş əhvali-ruhiyyədən çox uzaqdır:
1 Ш.И.Хятаи. Дящнамя, Азярб. Ушаг вя Эянъляр Ядябиййаты няш- риййаты, Бакы, 1959, сящ.13. 2 Н.Мурадялийева. Ядябиййатда романтик пейзаж, Бакы, Йазычы, 1991, сящ.110 (рус дилиндя).
157 Açılıb qönçə, qızılgül də gülüstanda gülür, Nazlanan yasəmənin telləri bəzən tökülür. Çöl köçən qızlara bənzər, bəzənib sanki gəlin, Təpələr ətrini yığmış ətəyə qönçələrin. Cansıza can verir hər səmti saran mənzərələr Şah kimi bağda çələng taxmış ağaclar ucalır. Hər tərəf şövqlü, almas kimi nurlanmışdır. Nərgizin gözləri məstanə xumarlanmışdır. Yaralı köksünü bülbül də vurub bir budağa, Bir qızıl gül varağı bəxş eləyir hər qonağa. Dürr yığıb göydə bulud nazlı gülüstanə səpir, Titrəşən incə küləklə yayır ətrafə ətir... 1
Öz yaradıcılığında bahariyyələrdən tez-tez istifadə edən klassik sənətkarlarımızdan biri də böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzulidir. Dahi söz ustadının yaradıcılığın- da bahariyyələrin müxtəlif formalarına rast gəlirik. Belə ki, böyük şair istər qəzəllərində, istərsə də poemalarında baha- riyyələrin istifadə etmişdir. Şairin yüksək sənətkarlıqla verdi- yi bahariyyələr, təbiət təsvirləri onun sözdən istifadə etmək sənətkarlığını bir daha nümayiş etdirir.
Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|