Baba babazadə



Yüklə 0,96 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/11
tarix03.04.2017
ölçüsü0,96 Mb.
#13205
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

NƏZM VƏ NƏSR  

 

Nəzm və nəsr qədim zamanlardan indiyə qədər bədii və 



elmi yaradıcılıq növlərindən biridir. Belə ki, ədəbi əsərlər ta 

yazının meydana gəldiyi dövrlərdən indiyə kimi ya nəzmlə, 

ya də nəsrlə yazılmışdır. Hətta orta əsrlərdə elmi əsərləri belə 

nəzmlə yazmaq ənənəsi yaranmışdır. Dünya 

ədəbiyyatşünaslığının bir sıra nümunələrinin də  nəzmlə, 

şeirlə yazıldığı məlumdur (Horatsi, Bualo və b.) 

Nəzm və  nəsri bir-birindən fərqləndirən  əsas  şərtlərdən 

biri budur ki, nəsr dilində cümlələrin, sətirlərin işlənməsində 

heç bir şərt qoyulmur. Burada fikrin ifadəsi üçün yazı 

müəllifi tamamilə  sərbəstdir. O, müxtəlif tipli cümlələrdən 

istifadə etməklə fikrini şərh edə bilər. Bu zaman sətirlər 

haqqında, onların işlənilmə intensivliyində  əlavə  tələblər 

qoyulmur. Nəsr dili beləliklə  də tam sərbəst nağıl, təhkiyə 

dili kimi yadda qalır. Sənətkar, müəllif sadə  və mürəkkəb 

sətirlər qurmaqda, onları tamamlamaqda tamamilə sərbəstdir. 

Müəllifin işlətdiyi sətirlər heç bir məcburi, absolyut 

qanunlara, qaydalara tabe olmur. Sətirlər uzun və  qısa ola 

bilər. Lakin bunlar müəllif fikirlərinin açıqlanmasına tabe 

tutulmalıdır. Nəsr sözü ərəbcədən – nisar etmək, səpmək, 

yaymaq deməkdir. Nəsrlə yazılan  əsərlərin dili məhz bu 

prinsipə əsaslanır. 

Nəsr sözü terminoloji cəhətdən  şərh olunarkən də yux-

arıda deyilən xüsusiyyəti özündə  əks etdirdiyini görürük. 

Proza (lat. prosa – birbaşa müraciət olunmuş nitq) ölçülü şeir 

dilindən fərqli olaraq sərbəst  şəkildə  təşkil edilən və adi 

nitqlə verilən bədii əsər».

1

 

                                                           



1

  Л.Тимофеев  и  Н.Венгров.  Краткий  словарь  литературоведческих 

 

 

25



Yaxud da başqa bir ədəbiyyaşünaslıq lüğətində nəsr sözü 

nəzəri-terminoloji cəhətdən aşağıdakı kimi şərh olunur: nəsr 

(lat. Prosa demək olub prosa oratio sözündən götürülüb – 

birbaşa, sərbəst olan, sərbəst hərəkət edən nitq deməkdir) – 

ədəbi yaradıcılığın iki əsas tipindən biridir. Poeziya və nəsr 

söz sənətinin dərinliklərinin müxtəlif sferalarını özündə  əks 

etdirib, öz forma, məzmun və yerinə görə ədəbiyyat tarixində 

bir-birindən fərqli olan yaradıcılıq növüdür».

1

 

Qeyd olunmalıdır ki, nəsr sözü bədii olmayan əsərlərə 



aid edilmişdir. Hətta XIX əsrə qədər ədəbiyyatşünaslıqda çox 

zaman epik poeziya, dramatik poeziya, lirik poeziya 

anlayışlarından istifadə olunmuşdur. Qədim və orta əsərlərdə 

isə əsasən yazı bədii, tarixi-xronika səciyyəli əsərlər, fəlsəfi 

xarakterli dialoqlar, natiqlərin danışıqları, yol qeydləri nəsr 

dilində yazılardı. Bu dövrlərdə aşağı təbəqənin “janrı” hesab 

olunan komik əsərlər, farslar, satiralar da nəsr dilində 

yazılırdı. Onu da əlavə etmək lazımdır ki, erkən əsrlərdə nəsr 

anlayışı da müstəqil ədəbi-nəzəri anlayış kimi ardıcıl şəkildə 

işlənmirdi. Nəsr dili öz formasına görə az-çox şeir dilinə 

yaxınlaşırdı. Nəsrlə yazılan bu əsərlərin dilində, quruluşunda 

ritmika, pauza, bölgü əlamətələri özünü göstərirdi. Demək 

lazımdır ki, bu əsərlər sərbəst nəsr dilində yazılsa da, orada 

misraların sonu da sanki qafiyələnir, qafiyəyə oxşar sözlərlə 

bitirdi. 

Demək olar, sistemli nəsr dili Renessans dövründə yazı-

lan əsərlərdə özün göstərmişdir. Əgər əvvəlki dövrlərdə po-

etik əsərlərə, şeirlərə, poema, nəğmə, şeirlə yazılan dramlara 

                                                                                                                            

терминов. Москва, 1963, с.122  

1

  Словар  литературоведческих  терминов  (тяртиб  едянляр: 



Л.И.Тимофейев вя С.В.Турайев), Москва, 1974, с.296 

 

 

26



üstünlük verilirdisə, bu dövrdən başlayaraq daha çox roman, 

mənsur dram, novella-hekayə yazılmağa başlayır. Yeni 

yaranan bu ədəbi formalar hər  şeydən  əvvəl, dövrün ədəbi 

tələblərindən, yeni dövrün ruhunu, məzmununu ifadə etmək 

zərurətindən yaranırdı. 

Yuxarıda dediyimiz kimi, qədim və orta çağlarda yazılan 

bütün  əsərlər nisbətən qafiyəli, ritmli nəsr dili ilə yazılardı. 

Lakin müxtəlif məzmunu, hadisə  və  əhvalatları  nəsrlə 

vermək sxolastikaya gətirib çıxarırdı. Ədəbiyyatın bədii söz 

sənətinin inkişafı  ləngiyirdi. Doğru deyildiyi kimi: “Orta 

əsrlərdə  və XIX əsrdə  Şərq, o cümlədən Azərbaycan 

ədəbiyyatında bir çox əsərlər qafiyəli nəsrlə yazılmışdır. 

Hekayə, tarixi risalə, məqamə, qüssə, lüğət və s. b. k. forma-

larda olan belə  əsərlər həm orijinal ideya məzmununa, həm 

də dilinin və üslubunun böyük ekspressiv qüvvəsinə görə 

qiymətlidir. Lakin nəsrin bu növündə bir çox müəlliflərin 

qafiyə axtarışları onları bu və ya başqa dərəcədə formalizmə 

aparıb çıxarır. “Nəsrdə qafiyə  kəlamı çiy edir və  zəiflədir” 

deyə qafiyəli nəsr  əleyhinə  çıxan M.F.Axundov yazırdı: 

“…Nəsr  əsərlərində qafiyəyə  əhəmiyyət verilməməlidir, 

çünki qafiyə xatirinə yazılarda artıq sözlər işlənir və vacib 

olmayan mətləblər meydana çıxır” odur ki, “bu qaydanı tərk 

etməyimizin və uşaqcasına işdən əl çəkməyimizin vaxtıdır”.

1

 



Nəsr sözü ərəbcədən hərfi mənada vəzni, qafiyəsi və 

rədifi olmayan bədii  əsər deməkdir.

2

 Lakin yuxarıda de-



                                                           

1

  Бах:  Ядябиййатшцнаслыг  терминляри  лцьяти  (тяртиб  едяни: 



Я.Мирящмядов), Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1988, с.165 

2

 Азярбайъан классик ядябиййатында ишлядилян яряб вя фарс сюз-



ляри лцьяти (тяртиб едянляр: А.М.Бабайев, Ъ.Б.Исмайылзадя (Рямзи), 

Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1981, с.171 

 

 

27



yildiyi kimi nəsri zorən qafiyələndirmək həqiqətən də dildə 

formalizmə  gətirib çıxarır. Ümumiyyətlə, nəsr dilinin quru-

luşu, strukturu haqqında müxtəlif nəzəri mübahisələr hələ 

qalmaqdadır. Nəsr poetikasından bəhs edən  ədəbiy-

yatşünaslar hətta nəsr dilini adi danışıq dili və insanlar aras-

ında gündəlik yazışmaların dili ilə eyniləşdirirlər. Bir sıra 

nəzəriyyəçilər isə bu fikirdədirlər ki, nəsr əsərlərinin özünün 

də öz mürəkkəb-daxili və ritmik-struktur qanunauyğunluqları 

var. Lakin nəsrin bu ritmik quruluşu onu şeirin ritmikasından 

fərqləndirməklə bərabər, həm də adi danışıq dilinin özündən 

də ayırır. Burada doğru bir həqiqət vardır, ona görə ki, nəsr 

dili nə qədər sərbəst təhkiyə dili olsa da belə, o adi danışıq 

dilinə  bənzəyə bilməz. Nəsr dili müəyyən konkret müəllif 

ideyasının, poetik məzmunun ardıcıl  şəkildə  dərkində 

məqsədyönlü surətdə  işlədilən bir dildir. Nəsrdə  sətirlərin 

uzun və  qısalığından, sadə  və mürəkkəbliyindən asılı olma-

yaraq bədii sistemlilik, ardıcıl məntiq və ritm olmalıdır. 

Nəzmlə yazılan  əsərlər öz dilinə görə yuxarıda qeyd 

etdiyimiz kimi, nəsrdən  əsaslı surətdə  fərqlənir. Nəzm 

anlayışının adından da göründüyü kimi burada müəyyən bir 

qayda, poetexnoloji şərtlər tələb olunur. Çünki nəzmdə 

poetik xüsusiyyətləri gözləməklə yanaşı, texniki tələblərə 

mütlək  əməl olunmalıdır. Nəzmin adından da göründüyü 

kimi, burada sözlərin seçilib işlədilməsində, sətirlərin ölçü-

sündə müəyyən bir nizam-intizama riayət olunur. Nəzm, 

nəzmi-nizam anlayışları da ərəbcədən bu mənanı verir. 

Nəzm-sıra, tərtib, qayda, başqa mənada isə  şeir deməkdir. 

Nəzmi – intizam da ərəbcədən qayda, tərtib, şeir deməkdir.

1

 

                                                           



1

 Азярбайъан классик ядябиййатында ишлядилян яряб вя фарс сюз-

ляри лцьяти. Бакы, 1981, с.170-171 


 

 

28



Bu deyilənlərdən aydın olur ki, nəzmdə  sətirlər, sözlər 

müəyyən qayda-qanunla, sıra ilə düzülür, tərtib olunur. 

“Yəni birinci sətrin quruluşu, texinkası, söz və ifadələrin 

tərkibi etibarilə  nə  şəkildədirsə, sonrakı  sətirlərin 

quruluşunda da bu nəzərə alınmalıdır. Nəzmdə  sətirlər 

müəyyən ritmlə qurulur”.

1

 

Nəzmlə yazalın  əsərləri nəsrdən fərqləndirən  əsas ifadə 



şərtlərindən biri deyildiyi kimi ritmdir. Ritm — adından da 

göründüyü kimi, eyni bir hadisənin müxtəlif tərkib 

hissələrinin müəyyən bir zaman çərçivəsində ahəngdar 

şəkildə, təkrarlanmasıdır. Başqa sözlə desək, nəzmi təşkil 

edən hər misra, söz, beyt, səs, fasilə uyğun – proporsional 

şəkildə  təkrarlanmalıdır. Bu, nəzmin  əsas texniki tələbidir. 

“Ritm – sənət  əsərlərində ortaq ölçülü müxtəlif ünsürlərin 

ardıcıl uzlaşması, obyektiv aləmin ritmik proseslərinin 

əsərdə  əks etdirilməsi. Ritm əsərin aydınlığına, dəqiqliyinə 

və müəyyən bir qaydaya düşməsinə kömək göstərir…o, 

xüsusilə şeirin əsasını təşkil edir”.

2

  



Ritm hələ  qədim zamanlarda insanlar arasında birlikdə 

görülən iş prosesində özünü göstərmişdir. Qədim insan işin 

ahəngini sahmana salmaq, onu tez, asan görmək üçün eyni 

sözlərin, səs və hərəkətlərin təkrarından istifadə etmişlər. Bu 

səs, söz təkrarları isə hamı  tərəfindən eyni zamanda, ritmik 

surətdə deyilirdi. İnsanların əmək prosesində söylədikləri bu 

emosional təkrarlar ahəngdar  şəkil alır və  iş prosesini 

asanlaşdırırdı. Məlum olduğu kimi, bu ritmik, ahəngdar söz 

və  səslər ibtidai nəzm nümunələrinin,  əmək nəğmələrinin, 

                                                           

1

  Мир  Ъялал,  П.Хялилов.  Ядябиййатшцнаслыьын  ясаслары.  Бакы, 



1988, с.97 

2

 Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти. Бакы, 1988, с.197 



 

 

29



mahnıların, bayatı və holavarların yaranmasında mühüm rol 

oynamışdır. 

“Ritm (yunanca – rhytmos – ahəng, uyğunluq) – şeirdə 

sistematik və ölçülü təkrarlar, öz aralarında uyğun  şəkildə 

səslənən nitiq vahidləri, antik şeirdə uzun və  qısa hecaların 

misra daxilində eyni şəkildə  təkrarı, sillabotonik şeirdə 

vurğulu və vurğusuz hecaların ahəngdar növbələşməsi və s. 

Belə ahəngdarlıq şeir dilinə xüsusi bir ölçü verir”.

1

 

Əgər bizim görüb duyduğumuz hərəkətlər eyni qayda ilə 



müəyyən hisslərə bölünürsə, burada ritm yaranır. Nəzmi və 

ya  şeiri təşkil edən ayrı-ayrı hissələr bir misrada bərabər 

şəkildə  təkrarlanaraq ritm yaradır. Tədqiqatçılar  şeir dilində 

bərabər  şəkildə  təkrarlanan müxtəlif ritmik vahidlərin 

olduğunu göstərirlər. Ritm sillabik (heca vəzni)  şeirdə 

hecaların sayına görə yarana bilər. Sillabik – tonik şeirdə 

ritm özünü vurğulu və vurğusuz hecaların sayında göstərir. 

Ölçülü (metrik) şeirlərdə isə ritm vurğuların uzun və 

qısalığına görə yaranır.

2

 



Ritm – ümumiyyətlə, bədii yaradıcılığın dil-nitq sis-

teminin  əsasını  təşkil edir. Belə ki, bədii  əsərin dili özünün 

yalnız emosional ifadə  tərzi ilə yox, həm də ritmi ilə 

fərqlənir. Ritm şeir üçün ən xarakterik bir əlamət hesab ol-

unur. Qeyd edildiyi kimi, hətta nəsrlə yazılan  əsərlərin 

özündə də bu və ya başqa dərəcədə ritm mövcuddur. Şeirdə 

misralar, bərabər hecalar, misradaxili pauzalar, ölçü, bölgü 

quruluşu ritmin ən  əlamətdar təzahür formasıdır. Təsadüfi 

deyildir ki, ərəbcə  şeir,  şeiriyyət anlamının bir mənası da 

                                                           

1

  Л.Тимофеев  и  Н.Венгров.  Краткий  словарь  литературоведческих 



терминов. Москва, 1963, с.129 

2

 Словарь литературоведческих терминов. Москва, 1974, с.321 



 

 

30



ahəngdarlıq deməkdir. 

Nəzmlə yazılan  əsərlərin  ən emosional-bədii forması 

şeirdir. “Şeir – fikri sözlə, obrazlı, qafiyələnmiş və ahəngdar 

bir  şəkildə ifadə etmək sənəti, müəyyən məzmuna malik, 

ahəngdar, vəznli sözlər. Sözün bədii cəhətdən ifadəli olması 

üçün rəngarəng təsvir vasitələrindən geniş istifadə edilməsi, 

axıcılıq, musiqililik şeirdə səciyyəvi xüsusiyyətlərdir. Şeirdə 

cümlənin ayrı-ayrı hissələri arasında müəyyən qayda və ölçü 

ilə fasilələr olur, lazımi sözlər vurğularla qabarıq surətdə 

nəzərə çatdırılır, bəzi sözlər qəsdən təkrar edilir, sözün 

tərkibindəki səslərin ahəngcə bir-biri ilə uyğunlaşmasına 

xüsusi fikir verilir”.

1

 

Xüsusi bədii təfəkkür və obrazlı şəkildə yazılan şeir adi 



nəzmdən sənətkarlıq cəhətdən sözsüz ki, üstündür. Şeirdə 

poetik sözün demək olar, bütün qanunlarından, texniki 

tələblərindən maksimum istifadə olunur, onlara əməl edilir. 

Nəzm və şeirin incə fərqlərini müəyyənləşdirən tədqiqatçılar 

doğru olaraq belə hesab edirlər ki: “Müəyyən texniki 

tələblərə cavab verən, sətirləri ölçü, bölgü və qafiyə ilə təşkil 

olunan bütün yazılar nəzmdir. Bu xüsusiyyətdən başqa bədii 

əhəmiyyəti olan, varlığa şairanə münasibət bəsləyən, obrazlı 

təfəkkürlə yaradılan mənsuz yazılara isə şeir deyilir”.

2

 



Gah olur, dərələr, düzlər üstünə

Burula-burula söz yazar sular. 

Gah da görürsən ki, itib hardasa, 

Sirrini gizlədib yol azar sular, 

Bizə zirvələrin sirrini söylər, 

                                                           

1

 Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти. Бакы, 1988, с.257-258 



2

  Мир  Ъялал,  П.Хялилов.  Ядябиййатшцнаслыьын  ясаслары.  Бакы, 

1988, с.99 

 

 



31

Düzdə üzə çıxan nəğməkar sular.  

(B.Vahabzadə) 

 

Göründüyü kimi, şair burada bütöv bir bədii mənzərə 



yaratmışdır. Təbiətin füsunkar bir mənzərəsinin sözlə  bədii 

rəsmi verilmiş bu lövhədə şair hər sözün poetik enercisindən 

maksimum sənətkarlıqla istifadə etmişdir.  Şair bu şeirdə 

yalnız qafiyə, rədif yaratmamışdır. Buradakı sözlər həm də 

biri-birinə bağlanaraq böyük məna, məzmun yaratmışdır. 

Suların dağlardan, dərələrdən burula-burula axıb gəlməsi 

təbii bir hadisədir. Lakin şair bu təbii fondan assosiativ 

hisslərin təsviri üçün istifadə edir. Belə ki, dərələrin suyunun 

birləşib sel kimi düzlərdən axıb keçməsini şair çayın axaraq 

“zirvələrin sirrini söyləməsi” kimi metaforik şəkildə 

dəyərləndirir. Həm də  şair dağlardan, dərələrdən axb gələn 

bu çayları adi sular kimi yox, “nəğməkar sular” kimi 

göstərir. Bütün bunlar isə təkcə şairin tapıntısı yox, həm də 

onun təbiətə, varlığa,  şairanə münasibətidir. Sanki şeirin 

özündə  də sözlərin ahəngdar, ritmik axını ilə  şırıl-şırıl axıb 

keçən sel-suların nəğməsi yaranır. Bu, həqiqətən də 

gerçəkliyə, varlığa  şairanə, obrazlı bir münasibətdir. Lirik 

şeirin  ən başlıca xüsusiyyətlərindən biri budur ki, orada 

oynaq bir ritm, bədii təsvirin ekspressivliyi obrazlılıq və 

şeiriyyət olsun. Şeir  ərəbcə – munzum ədəbi  əsər, nəzm, 

şeiriyyət isə incəlik, ahəngdarlıq, gözəllik deməkdir. 

Həqiqi şeir ciddi ədəbi-poetik qanunlar əsasında yaranır. 

Ahəng, qafiyə, ölçü, bölgü şeirin təşkilinin  ən  əsas 

əlamətlərindən hesab olunur. Şeir sözü yunanca stikhos-

cərgə, düzülüş, qayda-qanun mənasını verib, ölçülü, ritmik, 

güclü emosional nitq deməkdir. Məlumdur ki, şeir dili nəsr 



 

 

32



dilindən kəskin surətdə fərqlənərək, hər bir misranın ölçüsü 

və misradaxili bölgüsü simmetrik şəkildə olur. Bu isə o 

deməkdir ki, şeirin birinci misrasında neçə heca vardısa və 

daxili pauza neçənci hecaya düşmüşdürsə, sonra gələn misra-

larda da ölçü və bölgü həmin qayda ilə davam edəcəkdir. 

Ritm, sözün bədii ifadəliliyini qüvvətləndirmək üçün 

rəngarəng üsul və vasitələrdən istifadə, daxili fasilələrin pro-

porsionallığı, sözlərin seçilməsi, təkrarı  və s. şeirin və  şeir 

dilinin əsas xüsususiyyətlərindən biridir. 

Şeirdə ahəng, ölçü, bölgü, qafiyə kimi şərtlər xalq şeiri 

nümunələrində də çox güclü olmuşdur. 

Əziziyəm, dar gəlir, 

Köynək mənə dar gəlir. 

Bala dərdi çəkməkdən, 

Saçlarıma qar gəlir. 

 

Bu bayatıda  şeir dilinin bütün texniki tələblərinə  əməl 



olunmuşdur. Qafiyə, ölçü, bölgü, ritm öz qaydasındadır. 

Lakin burada poetik məna, məzmun da diqqəti xüsusi olaraq 

cəlb edir. Xalq təfəkküründən süzülüb gələn bu bayatıda, öz 

doğma balasını itirmiş bir ananın ah-naləsi verilir. Saçları 

ağarmış ana oğul dərdinə tab gətirmir, ağı deyib ağlayır, göz 

yaşı tökür. Qarşımızda oğlunu itirib dərdə dözməyən, qəm-

qüssədən saçları qar kimi ağaran ananın obrazı canlanır. 

Başqa bir bayatıda təsvir olunan hadisə daha təsirlidir. 

Sanki aşağıda verdiyimiz bayatıda baş verən hadisə 

yuxarıdakı bayatıda təsvir olunan bayatının mövzusundan 

əvvəl baş vermişdir. Bu bayatı artıq oğulun dilindən verilir. 

Mən aşiq dolu düşər, 

Göy gurlar, dolu düşər. 

 

 



33

Qəbrim yol üstə qazın, 

Anamın yolu düşər. 

Bəlkə  də bu igid oğul yuxarıdakı bayatıda bala dərdi 

çəkməkdən saçları qar kimi ağaran dərdli ananın oğludur. 

Göründüyü kimi, dörd misradan ibarət bu bayatı emosional 

təsir gücünə malik olub, insanda qəmli  əhvali-ruhiyyə 

yaradır. Bayatıda d, g, y, o, ü səsləri ilə alliterasiya və 

assonans baş vermiş və bu da şeirin ahənginə, musiqililiyinə 

təsir göstərmişdir.  

Bizi  əhatə edən təbiətin, gerçəkliyin min bir aləmi, 

özünəməxsus sirləri var. Adi adamlardan fərqli olaraq şairlər 

baş verənlərə soyuqqanlı yanaşa bilmir və ona emosional 

münasibət bəsləyirlər. Sanki həqiqi  şair adi insanın, kütləvi 

oxucunun görə bilmədiyini bədii mikroskopda böyüdür, 

inandırıcılıqla oxuculara çatdırır. Yalnız bu zaman həqiqi 

sənət nümunəsi kimi şeir öz bədii-estetik və  dərketmə 

funksiyasını yerinə yetirir. 



Təbiətin könül açan,  

Min rəngi, min səsi var.  

Hər ürəyin min arzusu,  

Min səsli nəğməsi var.  

 

Bu arzular, bu nəğmələr,  



Bu səslər bir saz kimi.  

Mənim solğun sözlərimdə  

Heç dil aça bildimi?  

(B.Vahabzadə)  

 

Göründüyü kimi, şeir parçasında sözlər sırasına, 



ahənginə, mənasına görə  sənətkarlıqla seçilmişdir. Sanki 

 

 

34



şairin “könül açan” arzuları, təbiətin “min rəngi”, “min səsi” 

sözlərin poetik-estetik enercisi ilə “min səsli nəğmə”yə çev-

rilir.  Şeirdə  səslər nəğmələşir, lirik şairin poetik “mən”inin 

daxilində gizlənən sirlər, səslər sözlərin vasitəsilə  şair 

qəlbinin nəğməsinə çevrilir, sözlərin həzin melodiyası saz 

kimi səslənir, “dil açıb” danışır. 

H.Arifin “Necə varsınız”  şeirində isə varlığa  şairanə 

münasibət tamamilə başqadır. Bu şeirdə  təbiətin  əsrarəngiz 

gözəllikləri, təbiət hadisələri bədii sözün köməyi ilə oxucuda 

assosiativ hisslər, duyğular oyadır. 



A çəmən naxışın həmən naxışdır, 

A bulud axışın həmən axışdır. 

A şimşək çaxışın həmən çaxışdır, 

Belə yarandınız, belə varsınız. 

 

Şair burada eyni sözlərin morfoloji dəyişikliyi yolu ilə 



ikiqat qafiyə yaratmışdır. Eyni sözlər həm misradaxili 

bölümdə, həm də sonda uğurlu bir şəkildə qafiyələnmişdir. 

Bu onu sübut edir ki, şair sözlər üzərində  sənətkarlıqla 

işləmiş və onların məna yükündən ustalıqla istifadə etmişdir. 

Bənddən göründüyü kimi, şair sözlərin təşkilində mühüm rol 

oynayan səslər sistemindən də  məharətlə istifadə etmiş  və 

canlı bir təbiət lövhəsi yaratmışdır.  Şeirin bu bəndində  “ş” 

samitinin sözlərin tərkibində işlənmə tezliyi poetik kombina-

siya – alliterasiya yaratmışdır. Təbiətin gözəl guşəsi olan 

çəmənə  şair sözlə naxış vurur, buludlar “axışır”,  şimşəklər 

”çaxışır”. Nəticədə isə qarşımızda gözəl təbiət mənzərəsi, 

lövhə yaranır. Misal gətirdiyimiz yuxarıdakı  şeir 

nümunələrində  hər iki şairin romantikasının qanadlanan 

xəyal və arzularını, lakin eyni zamanda təbiətin, gerçəkliyin 

 

 

35



sözlə obyektiv rəsm olunduğu romantikasını görürük.  

“Poeziya həyat hadisələrini, necə deyərlər, iki vasitə ilə 

qavrayır və əks etdirir. Bu vasitələrin hər ikisi eyni məqsədə 

xidmət etsə  də, lakin yenə  də bir-birinin ziddinədir.  Şair, 

özünün həyata olan baxışının tərzindən, içərisində yaşadığı 

dünyaya, öz əsrinə və xalqa olan münasibətindən asılı olaraq 

həyatı ya öz xüsusi ideallarında və xəyalında təsəvvür etdiyi 

kimi canlandırır, yaxud, varlığın bütün təfərrüatına, 

rənglərinə  və xüsusiyyətlərinə sadiq qalaraq həyatı bütün 

həqiqətilə inikas etdirir. Buna görə  də poeziyanı, necə 

deyərlər, iki söbəyə ayırmaq mümkündür: ideal və real 

poeziya”.

1

 

                                                           



1

 В.Белински. Сечилмиш мягаляляри. Эянълик, Бакы, 1979, с.69 



 

 

36



MƏNSUR ŞEİR 

 

Lirik növ haqqında danışarkən belə  nəticə  çıxarmaq 



olmaz ki, bu növdə yaranan əsərlər yalnız nəzmlə yazıla 

bilər. Ədəbi prosesin inkişafı göstərir ki, çağdaş Azərbaycan 

nəsri bədii-poetik strukturu baxımından daha da zənginləşir. 

Bu  ədəbi inkişaf bəlkə  də rus və Avropa bədii nəsrində 

özünü daha çox göstərmişdir. İndi ədəbiyyat nəzəriyyəçiləri, 

ədəbi tənqidçilər lirik nəsr anlayışından tez-tez istifadə 

edirlər. Bu isə ondan irəli gəlir ki, yazıçılar təsvir olunan 

obyektiv gerçəkliyə daha emosional münasibət bəsləyir, 

insanın daxili-mənəvi aləminin dəruni hisslərini, 

həyəcanlarını  nəsr dilində daha obrazlı  şəkildə,  şairanə 

surətdə  təsvir edirlər. Belə  təsvirlərdə  bəzən hətta təsvir və 

tərənnümün sərhəddini müəyyən etmək olmur. Beləliklə  də 

nəsr dili şeirləşir və təhkiyənin bədii strukturuna qüvvətli bir 

lirizm nüfuz edir. Bu isə yazıçıdan fövqəladə  sənətkarlıq, 

hadisələrə, varlığa obrazlı, şairanə münasibət tələb edir. 

Lirik və epik elementlərin müştərək xüsusiyyətləri zə-

minində yaranan yeni bədii formalardan biri məhz mənsur 

şeirdir. Görkəmli ədəbiyyat nəzəriyyəçisi C.Xəndan yazırdı: 

«Nasirlər bədii həyəcanı daha artıq vermək, janr sahəsində 

yenilik yaratmaq üçün lirik nəsr yaratmağa başlayırlar. 

Beləliklə, nəsrlə  şeir arasında bir növ yaxınlıq  əmələ  gəlir. 

Mənsur  şeir deyilən yeni növ nəsrin inkişafı ilə  əlaqədar 

olaraq yaranır ki, buna ahəngdar (ritmik) nəsr də deyirlər. 

Mənsur  şeir hiss və  həyəcanın yüksək ifadəsini vermək üçün 

nəsrə lirik xüsusiyyət gətirir»

1



                                                           

1

 Ъ.Х.Щаъыйев. Ядябиййат нязяриййяси, Бакы, Азярняшр, 1958, сящ. 



251.  

 

 



37

Əlbəttə, bu deyilənlər  şeirlə  nəsri heç vaxt 

eyniləşdirmir. Çünki şeirin və  nəsrin öz texniki qanunları, 

poetik dil sistemi var. Lakin yuxarıda deyildiyi kimi, mənsur 

şeirin dili öz təsirliliyi, emosionallığı, səs sistemi, müəyyən 

poetik tələblərə cavab verməsi, onu lirik şeirə bənzədir. Həm 

də demək lazımdır ki, mənsur  şeirdə hiss-həyəcanın, lirik 

qəhrəmanın romantik hisslərinin tərənnümü üstünlük təşkil 

edir. Qeyd etmək lazımdır ki, mənsur şeirlər həcmi etibarı ilə 

də çox yığcam və lakonik olurlar. Çünki mənsur  şeirlərdə 

təhkiyə genişliyi,  əhvalatçılıq yox, lirik tərənnüm hissi 

əsasdır. Burada nitqin emosionallığı,  şeir dilinə  məxsus 

rəngarəng ritm mənsur  şeiri daha çox şeirə yaxınlaşdırır. 

Mənsur şeirlərdə hadisə və əhvalatların təhkiyə dili ilə  nəql 

olunması yox, hisslərin ekspressiv-emosional tərənnümü 

əsas götürülür. 

Əslində  mənsur  şeirlər lirik xarakterli çox da böyük 

olmayan nəsr  əsərlərinə deyilir. Orada, yəni mənsur  şeirdə 

təhkiyə faktoru, əhvalat olsa da, lirik subyektiv 

qiymətləndirmə, buna uyğun olaraq əsərin ritmik-

intonasiyalı strukturu əsas tutulur. Mənsur  şeiri həqiqi lirik 

şeirdən fərqləndirən  ən xarakterik cəhətlərdən biri də budur 

ki, belə  şeirlərin səs quruluşu, poetik konbinasiyaları lirik 

şeirdə olduğu kimi, ardıcıl və sistemli səciyyə daşımır

1

.  


Beləliklə  də «Lirik və epik xüsusiyyətlərin müştərək 

birgə halında iştirak etdiyi, həm də insanın daxili, hissi 

aləmini qələmə alan, vəzn, qafiyə, bölgü kimi nəzm 

şərtlərindən uzaq, təbii ritmik nəsr dili ilə  yığcam yazılan 

əsərlərə mənsur şeir adı verirlər»

2

.  



                                                           

1

 Словарь литературоведческих терминов. Москва, 1974, сящ. 386. 



2

  Мир  Ъялал,  П.Хялилов.  Ядябиййатшцнаслыьын  ясаслары,  Бакы, 



 

 

38



Mənsur şeir janrına aid nəzəri axtarışlar göstərir ki, rus 

ədəbiyyatında  İ.Turgenev, fransız  ədəbiyyatında R.Rollan, 

hind  ədəbiyyatında R.Taqor və başqaları bu formanın  ən 

yaxşı nümunələrini yaratmışlar.  

Azərbaycan  ədəbiyyatında da mənsur  şeir janrında 

yazıb-yaradan sənətkarlar olmuşdur. Lakin Azərbaycan 

ədəbiyyatında mənsur  şeir janrının  ən böyük nümayəndəsi, 

ardıcıl yazanı Gülhüseyn Hüseynoğludur. Görkəmli yazıçı-

nın çox da böyük olmayan mənsur  şeirlərinin məzmun və 

mündəricəsində müxtəlif mövzuların emosional, şairanə 

bədii həlli verilir. G.Hüseynoğlunun yığcam, lakonik mənsur 

şeirlərində yazıçının gerçəkliyə sözlə ekspressiv münasibəti, 

bədii obyektin mediativ təsvir və tərənnümü xüsusi yer tutur, 

diqqəti xüsusi olaraq cəlb edir.  

Düzdür, müasir Azərbaycan ədəbiyyatında mənsur şeir 

janrında yazan başqa sənətkarlara da rast gəlinir. Lakin 

cəsarətlə demək mümkündür ki, G.Hüseynoğlu bu janrın ən 

professional yaradıcısı olan mahir qələm sahibidir. Onun 

mənsur şeirləri nəinki öz mövzularına görə, həm də obyektiv 

gerçəkliyi bədii dil ekvivalentinə çevirmək baxımından oriji-

nal sənət nümunələridir. Müəllifin öz oxucusuna çatdırmaq 

istədiyi ideya sözün bədii plastikasında özünəməxsus üslubi 

çalarlarla çatdırılır ki, bu mühüm cəhət G.Hüseynoğlunun 

mənsur  şeirlərinin müəllif atribusiyasını müəyyən etməkdə 

əsas rol oynayır. Bir sözlə, onun mənsur  şeir yaradıcılığı 

ardıcıl olaraq, heç kimə  bənzəməyən bir inkişaf yolu keçir. 

Sənətkarın yaradıcılığı üçün xarakterik olan cəhətlərdən biri 

də budur ki, Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığında mənsur  şeir 

janrından, onun bədii xüsusiyyətlərindən bəhs edən bütün 

                                                                                                                            

«Маариф», 1988, сящ. 101. 

 

 



39

tədqiqatçılar birmənalı  şəkildə G.Hüseynoğlunu mənsur 

şeirin  əsas nümayəndəsi hesab edir, onun mənsur  şeirlərini 

bu janrın  ən dəyərli nümunələri kimi göstərir və  təqdir 

edirlər. 

G.Hüseynoğlunun mənsur 

şeirləri haqqında 

deyilənlərdə bir həqiqət vardır. Çünki o, yuxarıda dediyimiz 

kimi, geniş epik süjetə malik ola bilən mövzuları belə, kiçik 

həcmli mənsur şeirin məzmununda əridə bilir. Yazıçının ilk 

mənsur şeiri - «Bənövşə əfsanəsi» əsəri məhz bu sənətkarlıq 

cəhəti ilə yadda qalır. Adından da göründüyü kimi, Bənövşə 

əfsanəsi – bu sevgili qızın başına gələn qədim və  ən qədim 

əfsanə geniş təfsilat, nağıletmə və təhkiyə tələb edir. Müəllif 

bu  əfsanədən istifadə etməklə bu kontekstə yaxın olan 

naxırçı  oğlu Baharın nakam məhəbbətini təsvir edir. Lakin 

bu  əhvalatın özü də sanki yaxın keçmişdə baş verən 

əhvalatlar fonunda bir əfsanəyə çevrilir. Sonrakı gənc nəsil, 

bütün el-oba, insanlar həm Bənövşənin, həm də naxırçı oğlu 

Baharın yarımçıq qalmış, nakam məhəbbət  əfsanəsini 

kədərlə, hüzn və təəssüflə qarşılayırlar.  

Əsərdə həm Bənövşənin, həm naxırçı oğlu Baharın və 

həm də «məsum çiçəyin» - bənövşənin  əfsanəsi qədim bir 

bayatının hüznlü məzmunu fonunda təsvir və  tərənnüm 

olunur. 

Əzizim bağda dara,  

Zülfünü bağda dara. 

Bülbülü güldən ötrü 

Çəkdilər bağda dara!  

 

Bu bayatının kədərli notları  mənsur  şeirdəki 



əhvalatların təsirli, elegiya məzmunu ilə çulğaşaraq  əsərin 

 

 

40



daxili məzmun qatında bir sinkretizm yaradır. Belə süjet 

qurmaq özü də yüksək sənətkarlıq deməkdir.  

Lakin  əsərdə  ən çox diqqəti çəkən sənətkarlıq cəhəti 

yazıçının bədii sözdən, onun plastikasından poetik fikir 

tutumundan, istifadə etmək ustalığıdır. Yazıçının bədii 

təsvirlərindəki hər söz, ifadə, cümlə fikrin morfologiyasını 

oxucuya çatdırmaqda fövqəladə rol oynayır.  Ədibin 

təsvirlərindəki sözlər epiklik səciyyəsini itirərək, romantik-

lirik tərənnüm funksiyası daşıyır. Sözlər elə bil şeirləşir, 

bayatılaşır və formal şəkildə qafiyələnərək, ritmik intonasiya 

qazanır.  

«İlan kimi burularaq əsrarəngiz meşənin qəlbindən 

keçən bulağın ahəngdar  şırıltısı, vüsal eşqi ilə  çırpınan 

sevdalı bülbüllərin məlahətli nəğmələri, öz təravətləri ilə 

meşəni bihuş edən rəngarəng güllərin xoş rayihəsi, xəfif-

xəfif  əsən sabah mehinin həzin, olduqca həzin musiqisi, 

meşə  ağaclarının incə, sehrli pıcıltıları onu burada vəcdə 

gətirər və o da papağını gözünün üstə aşırar, ən çox xoşladığı 

bir bayatını ahəstə-ahəstə deyərdi»

1

.  



Diqqət etsək görərik ki, bu sadəcə  təsvir yox, 

qəhrəmanın daxili-psixoloji aləminin lirik tərənnümüdür. Bu 

təsvirlərdə qüvvətli bir lirizm vardır. Artıq deyildiyi kimi, 

mənsur 


şeir qafiyə, ölçü, bölgü kimi nəzm 

xüsusiyyətlərindən uzaqdır. Lakin lirik qəhrəmanın hiss-

həyəcanlarını  təsvir və  tərənnüm edən yazıçının  əsərlərində 

daxili bağlılıq, hissin dinamikası müəllifin poetik intonasiya-

sında ritmik surətdə verilir. Müəllifin təsvirlərində  təkrar 

səslərin alliterasiyası, ifadə  və sözlər bədii ideyanın çat-

                                                           

1

  Эцлщцсейн  Щцсейноьлу.  Сечилмиш  ясярляри. 2 ъилддя, 1-ъи 



ъилд, Азярбайъан Дювлят няшриййаты, Бакы, 1993, сящ. 238. 

 

 



41

dırılmasında kateqorik imperativ rol oynayır.  

«Payızın soyuq günləri başladı, qış gəldi. Ayna bulaq buz 

bağladı. Bənövşədən bir soraq olmadı. Lakin kəndlilər ondan 

yenə ümidlərini kəsmədilər. Onu bir daha görmək üçün gələn 

bahara bel bağladılar və səbrsizliklə onun gəlişini gözlədilər.  

Nəhayət, bahar gəldi. Bütün kənd bulaq başına axışdı. 

Fəqət o, yenə yoxdu. Bənövşə gəlməmişdi.  

Onlar tənha daşın yanına gəldilər və birdən-birə daşın 

böyründən hələ onlara məlum olmayan, boynu çiynində 

bitmiş bir zərif çiçəyin baş qaldırdığını gördülər… Və o 

gündən bu məsum çiçəyə bənövşə adı verdilər….»

1



G.Hüseynoğlu qüdrətli bir lirik nasir kimi geniş təsvirə 



ehtiyac duyulan obyektiv gerçəkliyin həqiqətlərini mənsur 

şeirdə çox yığcam olaraq bədii həqiqət modelində təsvir edə 

bilir. 

Yazıçının «Ay nur çiləyəndə…» əsərindəki epizodlara nəzər 



salmaq kifayətdir. 

«Təbiət gümüşü rəngə boyanır, yarpaqlar pıçıldaşır, 

ulduz ulduzu çağırır, sevgililər görüşə  çıxır, ay nur çilə-

yəndə… 


Qapılara elçilər gəlir, qızların ürəyi səksəkədə olur, 

qoşa zurnadan «Vağzalı» süzülür, nişanlı  qızlar gəlin gedir, 

ay nur çiləyəndə…» 

Yaxud:  


«İllər keçdi. Yaşa dolduq. Arzular qəlbimizdə yuva 

saldı. Arzular – sənin də, mənim də  qəlbimi coşduran, bizi 

yaşamağa, yaşatmağa çağıran arzular! 

Böyüdükcə bir şeyi başa düşə bilmirdim, ay qonşumu-

                                                           

1

  Эцлщцсейн  Щцсейноьлу.  Сечилмиш  ясярляри. 2 ъилддя, 1-ъи 



ъилд, Азярбайъан Дювлят няшриййаты, Бакы, 1993, сящ. 241. 

 

 

42



zun qızı, niyə  məndən qaçırdın, özün də istəmədən qa-

çrıdın… 


Axşamlar pəncərənizin qabağından keçəndə  bəzən ayaq 

saxlar, sənin o incə, gözəl, məlahətli səsini dinlərdim. Sən də… 

ahəstə-ahəstə oxuyardın, ay nur çiləyəndə…»

1

.  



Keçmiş sovet yazıçısı K.Fedin G.Hüseynoğlununu 

kiçik həcmli, böyük mətləblərdən xəbər verən mənsur 

şeirlərini oxuduqdan sonra heyrətlənmiş və ədibin «Mücrü» 

hekayəsi haqqında «bu metamorfoza məni ovsunlamışdır» 

demişdir. Doğrudan da, çağdaş dövrümüzün canlı klassiki 

olan G.Hüseynoğlunun  əsərləri oxucunu sehrləyir və  bədii-

estetik maraq doğurur. 

Görkəmli yazıçı Mir Cəlal G.Hüseynoğlunun 

yaradıcılığını dəyərləndirərək yazırdı: «Gülhüseyn heç kimə 

bənzəməyən, özünün dəsti-xətti, üslubu olan, həmişə axtaran, 

poetik kəşflər edən… az yazmağı, mənalı yazmağı sevən 

yazıçıdır…»

2



G.Hüseynoğlunun mənsur  şeirləri nəsrlə yazılmasına 



baxmayaraq, onları hisslərin tərənnümü, ritmik keyfiyyətləri, 

emosional xüsusiyyətləri baxımından həqiqi lirik şeirlərdən 

fərqləndirmək mümkün deyildir. «Mənsur şeir – nəsr şəklin-

də yazılıb lirik səciyyə daşıyan kiçik əsər; ifadəsinin 

emosionallığı və ahəngdarlığı ilə şeirə yaxın olur»

3



Cəsarətlə demək mümkündür ki, G.Hüseynoğlunun 

kiçik həcmli mənsur  şeirləri bütün poetik keyfiyyətləri ilə 

                                                           

1

  Эцлщцсейн  Щцсейноьлу.  Сечилмиш  ясярляри. 2 ъилддя, 1-ъи 



ъилд, Азярбайъан Дювлят няшриййаты, Бакы, 1993, сящ. 247-248. 

2

  Йазычы  Эцлщцсейн  Щцсейноьлу. «Оьуз  ели»  гязетинин  айрыъа 



бурахылышы, сентйабр, 2001-ъи ил, сящ. 1. 

3

  Язиз  Мирящмядов.  Ядябиййатшцнаслыг.  Енсиклопедик  лцьят. 



«Азярбайъан Енсиклопедийасы», НПБ, Бакы, 1998, сящ. 129. 

 

 



43

oxucuya bədii zövq aşılayan lirik sənət nümunələridir.  



 

 

44



Yüklə 0,96 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin