Baba babazadə
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MƏNSUR ŞEİR
|
NƏZM VƏ NƏSR
Nəzm və nəsr qədim zamanlardan indiyə qədər bədii və elmi yaradıcılıq növlərindən biridir. Belə ki, ədəbi əsərlər ta yazının meydana gəldiyi dövrlərdən indiyə kimi ya nəzmlə, ya də nəsrlə yazılmışdır. Hətta orta əsrlərdə elmi əsərləri belə nəzmlə yazmaq ənənəsi yaranmışdır. Dünya ədəbiyyatşünaslığının bir sıra nümunələrinin də nəzmlə, şeirlə yazıldığı məlumdur (Horatsi, Bualo və b.) Nəzm və nəsri bir-birindən fərqləndirən əsas şərtlərdən biri budur ki, nəsr dilində cümlələrin, sətirlərin işlənməsində heç bir şərt qoyulmur. Burada fikrin ifadəsi üçün yazı müəllifi tamamilə sərbəstdir. O, müxtəlif tipli cümlələrdən istifadə etməklə fikrini şərh edə bilər. Bu zaman sətirlər haqqında, onların işlənilmə intensivliyində əlavə tələblər qoyulmur. Nəsr dili beləliklə də tam sərbəst nağıl, təhkiyə dili kimi yadda qalır. Sənətkar, müəllif sadə və mürəkkəb sətirlər qurmaqda, onları tamamlamaqda tamamilə sərbəstdir. Müəllifin işlətdiyi sətirlər heç bir məcburi, absolyut qanunlara, qaydalara tabe olmur. Sətirlər uzun və qısa ola bilər. Lakin bunlar müəllif fikirlərinin açıqlanmasına tabe tutulmalıdır. Nəsr sözü ərəbcədən – nisar etmək, səpmək, yaymaq deməkdir. Nəsrlə yazılan əsərlərin dili məhz bu prinsipə əsaslanır. Nəsr sözü terminoloji cəhətdən şərh olunarkən də yux- arıda deyilən xüsusiyyəti özündə əks etdirdiyini görürük. Proza (lat. prosa – birbaşa müraciət olunmuş nitq) ölçülü şeir dilindən fərqli olaraq sərbəst şəkildə təşkil edilən və adi nitqlə verilən bədii əsər». 1
1 Л.Тимофеев и Н.Венгров. Краткий словарь литературоведческих
Yaxud da başqa bir ədəbiyyaşünaslıq lüğətində nəsr sözü nəzəri-terminoloji cəhətdən aşağıdakı kimi şərh olunur: nəsr (lat. Prosa demək olub prosa oratio sözündən götürülüb – birbaşa, sərbəst olan, sərbəst hərəkət edən nitq deməkdir) – ədəbi yaradıcılığın iki əsas tipindən biridir. Poeziya və nəsr söz sənətinin dərinliklərinin müxtəlif sferalarını özündə əks etdirib, öz forma, məzmun və yerinə görə ədəbiyyat tarixində bir-birindən fərqli olan yaradıcılıq növüdür». 1
aid edilmişdir. Hətta XIX əsrə qədər ədəbiyyatşünaslıqda çox zaman epik poeziya, dramatik poeziya, lirik poeziya anlayışlarından istifadə olunmuşdur. Qədim və orta əsərlərdə isə əsasən yazı bədii, tarixi-xronika səciyyəli əsərlər, fəlsəfi xarakterli dialoqlar, natiqlərin danışıqları, yol qeydləri nəsr dilində yazılardı. Bu dövrlərdə aşağı təbəqənin “janrı” hesab olunan komik əsərlər, farslar, satiralar da nəsr dilində yazılırdı. Onu da əlavə etmək lazımdır ki, erkən əsrlərdə nəsr anlayışı da müstəqil ədəbi-nəzəri anlayış kimi ardıcıl şəkildə işlənmirdi. Nəsr dili öz formasına görə az-çox şeir dilinə yaxınlaşırdı. Nəsrlə yazılan bu əsərlərin dilində, quruluşunda ritmika, pauza, bölgü əlamətələri özünü göstərirdi. Demək lazımdır ki, bu əsərlər sərbəst nəsr dilində yazılsa da, orada misraların sonu da sanki qafiyələnir, qafiyəyə oxşar sözlərlə bitirdi. Demək olar, sistemli nəsr dili Renessans dövründə yazı- lan əsərlərdə özün göstərmişdir. Əgər əvvəlki dövrlərdə po- etik əsərlərə, şeirlərə, poema, nəğmə, şeirlə yazılan dramlara
терминов. Москва, 1963, с.122 1 Словар литературоведческих терминов (тяртиб едянляр: Л.И.Тимофейев вя С.В.Турайев), Москва, 1974, с.296
26 üstünlük verilirdisə, bu dövrdən başlayaraq daha çox roman, mənsur dram, novella-hekayə yazılmağa başlayır. Yeni yaranan bu ədəbi formalar hər şeydən əvvəl, dövrün ədəbi tələblərindən, yeni dövrün ruhunu, məzmununu ifadə etmək zərurətindən yaranırdı. Yuxarıda dediyimiz kimi, qədim və orta çağlarda yazılan bütün əsərlər nisbətən qafiyəli, ritmli nəsr dili ilə yazılardı. Lakin müxtəlif məzmunu, hadisə və əhvalatları nəsrlə vermək sxolastikaya gətirib çıxarırdı. Ədəbiyyatın bədii söz sənətinin inkişafı ləngiyirdi. Doğru deyildiyi kimi: “Orta əsrlərdə və XIX əsrdə Şərq, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatında bir çox əsərlər qafiyəli nəsrlə yazılmışdır. Hekayə, tarixi risalə, məqamə, qüssə, lüğət və s. b. k. forma- larda olan belə əsərlər həm orijinal ideya məzmununa, həm də dilinin və üslubunun böyük ekspressiv qüvvəsinə görə qiymətlidir. Lakin nəsrin bu növündə bir çox müəlliflərin qafiyə axtarışları onları bu və ya başqa dərəcədə formalizmə aparıb çıxarır. “Nəsrdə qafiyə kəlamı çiy edir və zəiflədir” deyə qafiyəli nəsr əleyhinə çıxan M.F.Axundov yazırdı: “…Nəsr əsərlərində qafiyəyə əhəmiyyət verilməməlidir, çünki qafiyə xatirinə yazılarda artıq sözlər işlənir və vacib olmayan mətləblər meydana çıxır” odur ki, “bu qaydanı tərk etməyimizin və uşaqcasına işdən əl çəkməyimizin vaxtıdır”. 1
Nəsr sözü ərəbcədən hərfi mənada vəzni, qafiyəsi və rədifi olmayan bədii əsər deməkdir. 2 Lakin yuxarıda de- 1 Бах: Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти (тяртиб едяни: Я.Мирящмядов), Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1988, с.165 2 Азярбайъан классик ядябиййатында ишлядилян яряб вя фарс сюз- ляри лцьяти (тяртиб едянляр: А.М.Бабайев, Ъ.Б.Исмайылзадя (Рямзи), Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1981, с.171
yildiyi kimi nəsri zorən qafiyələndirmək həqiqətən də dildə formalizmə gətirib çıxarır. Ümumiyyətlə, nəsr dilinin quru- luşu, strukturu haqqında müxtəlif nəzəri mübahisələr hələ qalmaqdadır. Nəsr poetikasından bəhs edən ədəbiy- yatşünaslar hətta nəsr dilini adi danışıq dili və insanlar aras- ında gündəlik yazışmaların dili ilə eyniləşdirirlər. Bir sıra nəzəriyyəçilər isə bu fikirdədirlər ki, nəsr əsərlərinin özünün də öz mürəkkəb-daxili və ritmik-struktur qanunauyğunluqları var. Lakin nəsrin bu ritmik quruluşu onu şeirin ritmikasından fərqləndirməklə bərabər, həm də adi danışıq dilinin özündən də ayırır. Burada doğru bir həqiqət vardır, ona görə ki, nəsr dili nə qədər sərbəst təhkiyə dili olsa da belə, o adi danışıq dilinə bənzəyə bilməz. Nəsr dili müəyyən konkret müəllif ideyasının, poetik məzmunun ardıcıl şəkildə dərkində məqsədyönlü surətdə işlədilən bir dildir. Nəsrdə sətirlərin uzun və qısalığından, sadə və mürəkkəbliyindən asılı olma- yaraq bədii sistemlilik, ardıcıl məntiq və ritm olmalıdır. Nəzmlə yazılan əsərlər öz dilinə görə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, nəsrdən əsaslı surətdə fərqlənir. Nəzm anlayışının adından da göründüyü kimi burada müəyyən bir qayda, poetexnoloji şərtlər tələb olunur. Çünki nəzmdə poetik xüsusiyyətləri gözləməklə yanaşı, texniki tələblərə mütlək əməl olunmalıdır. Nəzmin adından da göründüyü kimi, burada sözlərin seçilib işlədilməsində, sətirlərin ölçü- sündə müəyyən bir nizam-intizama riayət olunur. Nəzm, nəzmi-nizam anlayışları da ərəbcədən bu mənanı verir. Nəzm-sıra, tərtib, qayda, başqa mənada isə şeir deməkdir. Nəzmi – intizam da ərəbcədən qayda, tərtib, şeir deməkdir. 1
1 Азярбайъан классик ядябиййатында ишлядилян яряб вя фарс сюз- ляри лцьяти. Бакы, 1981, с.170-171
28 Bu deyilənlərdən aydın olur ki, nəzmdə sətirlər, sözlər müəyyən qayda-qanunla, sıra ilə düzülür, tərtib olunur. “Yəni birinci sətrin quruluşu, texinkası, söz və ifadələrin tərkibi etibarilə nə şəkildədirsə, sonrakı sətirlərin quruluşunda da bu nəzərə alınmalıdır. Nəzmdə sətirlər müəyyən ritmlə qurulur”. 1
şərtlərindən biri deyildiyi kimi ritmdir. Ritm — adından da göründüyü kimi, eyni bir hadisənin müxtəlif tərkib hissələrinin müəyyən bir zaman çərçivəsində ahəngdar şəkildə, təkrarlanmasıdır. Başqa sözlə desək, nəzmi təşkil edən hər misra, söz, beyt, səs, fasilə uyğun – proporsional şəkildə təkrarlanmalıdır. Bu, nəzmin əsas texniki tələbidir. “Ritm – sənət əsərlərində ortaq ölçülü müxtəlif ünsürlərin ardıcıl uzlaşması, obyektiv aləmin ritmik proseslərinin əsərdə əks etdirilməsi. Ritm əsərin aydınlığına, dəqiqliyinə və müəyyən bir qaydaya düşməsinə kömək göstərir…o, xüsusilə şeirin əsasını təşkil edir”. 2
Ritm hələ qədim zamanlarda insanlar arasında birlikdə görülən iş prosesində özünü göstərmişdir. Qədim insan işin ahəngini sahmana salmaq, onu tez, asan görmək üçün eyni sözlərin, səs və hərəkətlərin təkrarından istifadə etmişlər. Bu səs, söz təkrarları isə hamı tərəfindən eyni zamanda, ritmik surətdə deyilirdi. İnsanların əmək prosesində söylədikləri bu emosional təkrarlar ahəngdar şəkil alır və iş prosesini asanlaşdırırdı. Məlum olduğu kimi, bu ritmik, ahəngdar söz və səslər ibtidai nəzm nümunələrinin, əmək nəğmələrinin,
1 Мир Ъялал, П.Хялилов. Ядябиййатшцнаслыьын ясаслары. Бакы, 1988, с.97 2 Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти. Бакы, 1988, с.197
29 mahnıların, bayatı və holavarların yaranmasında mühüm rol oynamışdır. “Ritm (yunanca – rhytmos – ahəng, uyğunluq) – şeirdə sistematik və ölçülü təkrarlar, öz aralarında uyğun şəkildə səslənən nitiq vahidləri, antik şeirdə uzun və qısa hecaların misra daxilində eyni şəkildə təkrarı, sillabotonik şeirdə vurğulu və vurğusuz hecaların ahəngdar növbələşməsi və s. Belə ahəngdarlıq şeir dilinə xüsusi bir ölçü verir”. 1
müəyyən hisslərə bölünürsə, burada ritm yaranır. Nəzmi və ya şeiri təşkil edən ayrı-ayrı hissələr bir misrada bərabər şəkildə təkrarlanaraq ritm yaradır. Tədqiqatçılar şeir dilində bərabər şəkildə təkrarlanan müxtəlif ritmik vahidlərin olduğunu göstərirlər. Ritm sillabik (heca vəzni) şeirdə hecaların sayına görə yarana bilər. Sillabik – tonik şeirdə ritm özünü vurğulu və vurğusuz hecaların sayında göstərir. Ölçülü (metrik) şeirlərdə isə ritm vurğuların uzun və qısalığına görə yaranır. 2
Ritm – ümumiyyətlə, bədii yaradıcılığın dil-nitq sis- teminin əsasını təşkil edir. Belə ki, bədii əsərin dili özünün yalnız emosional ifadə tərzi ilə yox, həm də ritmi ilə fərqlənir. Ritm şeir üçün ən xarakterik bir əlamət hesab ol- unur. Qeyd edildiyi kimi, hətta nəsrlə yazılan əsərlərin özündə də bu və ya başqa dərəcədə ritm mövcuddur. Şeirdə misralar, bərabər hecalar, misradaxili pauzalar, ölçü, bölgü quruluşu ritmin ən əlamətdar təzahür formasıdır. Təsadüfi deyildir ki, ərəbcə şeir, şeiriyyət anlamının bir mənası da
1 Л.Тимофеев и Н.Венгров. Краткий словарь литературоведческих терминов. Москва, 1963, с.129 2 Словарь литературоведческих терминов. Москва, 1974, с.321
30 ahəngdarlıq deməkdir. Nəzmlə yazılan əsərlərin ən emosional-bədii forması şeirdir. “Şeir – fikri sözlə, obrazlı, qafiyələnmiş və ahəngdar bir şəkildə ifadə etmək sənəti, müəyyən məzmuna malik, ahəngdar, vəznli sözlər. Sözün bədii cəhətdən ifadəli olması üçün rəngarəng təsvir vasitələrindən geniş istifadə edilməsi, axıcılıq, musiqililik şeirdə səciyyəvi xüsusiyyətlərdir. Şeirdə cümlənin ayrı-ayrı hissələri arasında müəyyən qayda və ölçü ilə fasilələr olur, lazımi sözlər vurğularla qabarıq surətdə nəzərə çatdırılır, bəzi sözlər qəsdən təkrar edilir, sözün tərkibindəki səslərin ahəngcə bir-biri ilə uyğunlaşmasına xüsusi fikir verilir”. 1
nəzmdən sənətkarlıq cəhətdən sözsüz ki, üstündür. Şeirdə poetik sözün demək olar, bütün qanunlarından, texniki tələblərindən maksimum istifadə olunur, onlara əməl edilir. Nəzm və şeirin incə fərqlərini müəyyənləşdirən tədqiqatçılar doğru olaraq belə hesab edirlər ki: “Müəyyən texniki tələblərə cavab verən, sətirləri ölçü, bölgü və qafiyə ilə təşkil olunan bütün yazılar nəzmdir. Bu xüsusiyyətdən başqa bədii əhəmiyyəti olan, varlığa şairanə münasibət bəsləyən, obrazlı təfəkkürlə yaradılan mənsuz yazılara isə şeir deyilir”. 2
Gah olur, dərələr, düzlər üstünə, Burula-burula söz yazar sular. Gah da görürsən ki, itib hardasa, Sirrini gizlədib yol azar sular, Bizə zirvələrin sirrini söylər,
1 Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти. Бакы, 1988, с.257-258 2 Мир Ъялал, П.Хялилов. Ядябиййатшцнаслыьын ясаслары. Бакы, 1988, с.99
31 Düzdə üzə çıxan nəğməkar sular. (B.Vahabzadə)
Göründüyü kimi, şair burada bütöv bir bədii mənzərə yaratmışdır. Təbiətin füsunkar bir mənzərəsinin sözlə bədii rəsmi verilmiş bu lövhədə şair hər sözün poetik enercisindən maksimum sənətkarlıqla istifadə etmişdir. Şair bu şeirdə yalnız qafiyə, rədif yaratmamışdır. Buradakı sözlər həm də biri-birinə bağlanaraq böyük məna, məzmun yaratmışdır. Suların dağlardan, dərələrdən burula-burula axıb gəlməsi təbii bir hadisədir. Lakin şair bu təbii fondan assosiativ hisslərin təsviri üçün istifadə edir. Belə ki, dərələrin suyunun birləşib sel kimi düzlərdən axıb keçməsini şair çayın axaraq “zirvələrin sirrini söyləməsi” kimi metaforik şəkildə dəyərləndirir. Həm də şair dağlardan, dərələrdən axb gələn bu çayları adi sular kimi yox, “nəğməkar sular” kimi göstərir. Bütün bunlar isə təkcə şairin tapıntısı yox, həm də onun təbiətə, varlığa, şairanə münasibətidir. Sanki şeirin özündə də sözlərin ahəngdar, ritmik axını ilə şırıl-şırıl axıb keçən sel-suların nəğməsi yaranır. Bu, həqiqətən də gerçəkliyə, varlığa şairanə, obrazlı bir münasibətdir. Lirik şeirin ən başlıca xüsusiyyətlərindən biri budur ki, orada oynaq bir ritm, bədii təsvirin ekspressivliyi obrazlılıq və şeiriyyət olsun. Şeir ərəbcə – munzum ədəbi əsər, nəzm, şeiriyyət isə incəlik, ahəngdarlıq, gözəllik deməkdir. Həqiqi şeir ciddi ədəbi-poetik qanunlar əsasında yaranır. Ahəng, qafiyə, ölçü, bölgü şeirin təşkilinin ən əsas əlamətlərindən hesab olunur. Şeir sözü yunanca stikhos- cərgə, düzülüş, qayda-qanun mənasını verib, ölçülü, ritmik, güclü emosional nitq deməkdir. Məlumdur ki, şeir dili nəsr
32 dilindən kəskin surətdə fərqlənərək, hər bir misranın ölçüsü və misradaxili bölgüsü simmetrik şəkildə olur. Bu isə o deməkdir ki, şeirin birinci misrasında neçə heca vardısa və daxili pauza neçənci hecaya düşmüşdürsə, sonra gələn misra- larda da ölçü və bölgü həmin qayda ilə davam edəcəkdir. Ritm, sözün bədii ifadəliliyini qüvvətləndirmək üçün rəngarəng üsul və vasitələrdən istifadə, daxili fasilələrin pro- porsionallığı, sözlərin seçilməsi, təkrarı və s. şeirin və şeir dilinin əsas xüsususiyyətlərindən biridir. Şeirdə ahəng, ölçü, bölgü, qafiyə kimi şərtlər xalq şeiri nümunələrində də çox güclü olmuşdur.
Bu bayatıda şeir dilinin bütün texniki tələblərinə əməl olunmuşdur. Qafiyə, ölçü, bölgü, ritm öz qaydasındadır. Lakin burada poetik məna, məzmun da diqqəti xüsusi olaraq cəlb edir. Xalq təfəkküründən süzülüb gələn bu bayatıda, öz doğma balasını itirmiş bir ananın ah-naləsi verilir. Saçları ağarmış ana oğul dərdinə tab gətirmir, ağı deyib ağlayır, göz yaşı tökür. Qarşımızda oğlunu itirib dərdə dözməyən, qəm- qüssədən saçları qar kimi ağaran ananın obrazı canlanır. Başqa bir bayatıda təsvir olunan hadisə daha təsirlidir. Sanki aşağıda verdiyimiz bayatıda baş verən hadisə yuxarıdakı bayatıda təsvir olunan bayatının mövzusundan əvvəl baş vermişdir. Bu bayatı artıq oğulun dilindən verilir.
33 Qəbrim yol üstə qazın, Anamın yolu düşər. Bəlkə də bu igid oğul yuxarıdakı bayatıda bala dərdi çəkməkdən saçları qar kimi ağaran dərdli ananın oğludur. Göründüyü kimi, dörd misradan ibarət bu bayatı emosional təsir gücünə malik olub, insanda qəmli əhvali-ruhiyyə yaradır. Bayatıda d, g, y, o, ü səsləri ilə alliterasiya və assonans baş vermiş və bu da şeirin ahənginə, musiqililiyinə təsir göstərmişdir. Bizi əhatə edən təbiətin, gerçəkliyin min bir aləmi, özünəməxsus sirləri var. Adi adamlardan fərqli olaraq şairlər baş verənlərə soyuqqanlı yanaşa bilmir və ona emosional münasibət bəsləyirlər. Sanki həqiqi şair adi insanın, kütləvi oxucunun görə bilmədiyini bədii mikroskopda böyüdür, inandırıcılıqla oxuculara çatdırır. Yalnız bu zaman həqiqi sənət nümunəsi kimi şeir öz bədii-estetik və dərketmə funksiyasını yerinə yetirir. Təbiətin könül açan, Min rəngi, min səsi var. Hər ürəyin min arzusu, Min səsli nəğməsi var.
Bu səslər bir saz kimi. Mənim solğun sözlərimdə Heç dil aça bildimi? (B.Vahabzadə)
Göründüyü kimi, şeir parçasında sözlər sırasına, ahənginə, mənasına görə sənətkarlıqla seçilmişdir. Sanki
34 şairin “könül açan” arzuları, təbiətin “min rəngi”, “min səsi” sözlərin poetik-estetik enercisi ilə “min səsli nəğmə”yə çev- rilir. Şeirdə səslər nəğmələşir, lirik şairin poetik “mən”inin daxilində gizlənən sirlər, səslər sözlərin vasitəsilə şair qəlbinin nəğməsinə çevrilir, sözlərin həzin melodiyası saz kimi səslənir, “dil açıb” danışır. H.Arifin “Necə varsınız” şeirində isə varlığa şairanə münasibət tamamilə başqadır. Bu şeirdə təbiətin əsrarəngiz gözəllikləri, təbiət hadisələri bədii sözün köməyi ilə oxucuda assosiativ hisslər, duyğular oyadır. A çəmən naxışın həmən naxışdır, A bulud axışın həmən axışdır. A şimşək çaxışın həmən çaxışdır, Belə yarandınız, belə varsınız.
Şair burada eyni sözlərin morfoloji dəyişikliyi yolu ilə ikiqat qafiyə yaratmışdır. Eyni sözlər həm misradaxili bölümdə, həm də sonda uğurlu bir şəkildə qafiyələnmişdir. Bu onu sübut edir ki, şair sözlər üzərində sənətkarlıqla işləmiş və onların məna yükündən ustalıqla istifadə etmişdir. Bənddən göründüyü kimi, şair sözlərin təşkilində mühüm rol oynayan səslər sistemindən də məharətlə istifadə etmiş və canlı bir təbiət lövhəsi yaratmışdır. Şeirin bu bəndində “ş” samitinin sözlərin tərkibində işlənmə tezliyi poetik kombina- siya – alliterasiya yaratmışdır. Təbiətin gözəl guşəsi olan çəmənə şair sözlə naxış vurur, buludlar “axışır”, şimşəklər ”çaxışır”. Nəticədə isə qarşımızda gözəl təbiət mənzərəsi, lövhə yaranır. Misal gətirdiyimiz yuxarıdakı şeir nümunələrində hər iki şairin romantikasının qanadlanan xəyal və arzularını, lakin eyni zamanda təbiətin, gerçəkliyin
sözlə obyektiv rəsm olunduğu romantikasını görürük. “Poeziya həyat hadisələrini, necə deyərlər, iki vasitə ilə qavrayır və əks etdirir. Bu vasitələrin hər ikisi eyni məqsədə xidmət etsə də, lakin yenə də bir-birinin ziddinədir. Şair, özünün həyata olan baxışının tərzindən, içərisində yaşadığı dünyaya, öz əsrinə və xalqa olan münasibətindən asılı olaraq həyatı ya öz xüsusi ideallarında və xəyalında təsəvvür etdiyi kimi canlandırır, yaxud, varlığın bütün təfərrüatına, rənglərinə və xüsusiyyətlərinə sadiq qalaraq həyatı bütün həqiqətilə inikas etdirir. Buna görə də poeziyanı, necə deyərlər, iki söbəyə ayırmaq mümkündür: ideal və real poeziya”. 1
1 В.Белински. Сечилмиш мягаляляри. Эянълик, Бакы, 1979, с.69
36 MƏNSUR ŞEİR
Lirik növ haqqında danışarkən belə nəticə çıxarmaq olmaz ki, bu növdə yaranan əsərlər yalnız nəzmlə yazıla bilər. Ədəbi prosesin inkişafı göstərir ki, çağdaş Azərbaycan nəsri bədii-poetik strukturu baxımından daha da zənginləşir. Bu ədəbi inkişaf bəlkə də rus və Avropa bədii nəsrində özünü daha çox göstərmişdir. İndi ədəbiyyat nəzəriyyəçiləri, ədəbi tənqidçilər lirik nəsr anlayışından tez-tez istifadə edirlər. Bu isə ondan irəli gəlir ki, yazıçılar təsvir olunan obyektiv gerçəkliyə daha emosional münasibət bəsləyir, insanın daxili-mənəvi aləminin dəruni hisslərini, həyəcanlarını nəsr dilində daha obrazlı şəkildə, şairanə surətdə təsvir edirlər. Belə təsvirlərdə bəzən hətta təsvir və tərənnümün sərhəddini müəyyən etmək olmur. Beləliklə də nəsr dili şeirləşir və təhkiyənin bədii strukturuna qüvvətli bir lirizm nüfuz edir. Bu isə yazıçıdan fövqəladə sənətkarlıq, hadisələrə, varlığa obrazlı, şairanə münasibət tələb edir. Lirik və epik elementlərin müştərək xüsusiyyətləri zə- minində yaranan yeni bədii formalardan biri məhz mənsur şeirdir. Görkəmli ədəbiyyat nəzəriyyəçisi C.Xəndan yazırdı: «Nasirlər bədii həyəcanı daha artıq vermək, janr sahəsində yenilik yaratmaq üçün lirik nəsr yaratmağa başlayırlar. Beləliklə, nəsrlə şeir arasında bir növ yaxınlıq əmələ gəlir. Mənsur şeir deyilən yeni növ nəsrin inkişafı ilə əlaqədar olaraq yaranır ki, buna ahəngdar (ritmik) nəsr də deyirlər. Mənsur şeir hiss və həyəcanın yüksək ifadəsini vermək üçün nəsrə lirik xüsusiyyət gətirir» 1 . 1 Ъ.Х.Щаъыйев. Ядябиййат нязяриййяси, Бакы, Азярняшр, 1958, сящ. 251.
37 Əlbəttə, bu deyilənlər şeirlə nəsri heç vaxt eyniləşdirmir. Çünki şeirin və nəsrin öz texniki qanunları, poetik dil sistemi var. Lakin yuxarıda deyildiyi kimi, mənsur şeirin dili öz təsirliliyi, emosionallığı, səs sistemi, müəyyən poetik tələblərə cavab verməsi, onu lirik şeirə bənzədir. Həm də demək lazımdır ki, mənsur şeirdə hiss-həyəcanın, lirik qəhrəmanın romantik hisslərinin tərənnümü üstünlük təşkil edir. Qeyd etmək lazımdır ki, mənsur şeirlər həcmi etibarı ilə də çox yığcam və lakonik olurlar. Çünki mənsur şeirlərdə təhkiyə genişliyi, əhvalatçılıq yox, lirik tərənnüm hissi əsasdır. Burada nitqin emosionallığı, şeir dilinə məxsus rəngarəng ritm mənsur şeiri daha çox şeirə yaxınlaşdırır. Mənsur şeirlərdə hadisə və əhvalatların təhkiyə dili ilə nəql olunması yox, hisslərin ekspressiv-emosional tərənnümü əsas götürülür. Əslində mənsur şeirlər lirik xarakterli çox da böyük olmayan nəsr əsərlərinə deyilir. Orada, yəni mənsur şeirdə təhkiyə faktoru, əhvalat olsa da, lirik subyektiv qiymətləndirmə, buna uyğun olaraq əsərin ritmik- intonasiyalı strukturu əsas tutulur. Mənsur şeiri həqiqi lirik şeirdən fərqləndirən ən xarakterik cəhətlərdən biri də budur ki, belə şeirlərin səs quruluşu, poetik konbinasiyaları lirik şeirdə olduğu kimi, ardıcıl və sistemli səciyyə daşımır 1 .
Beləliklə də «Lirik və epik xüsusiyyətlərin müştərək birgə halında iştirak etdiyi, həm də insanın daxili, hissi aləmini qələmə alan, vəzn, qafiyə, bölgü kimi nəzm şərtlərindən uzaq, təbii ritmik nəsr dili ilə yığcam yazılan əsərlərə mənsur şeir adı verirlər» 2 . 1 Словарь литературоведческих терминов. Москва, 1974, сящ. 386. 2 Мир Ъялал, П.Хялилов. Ядябиййатшцнаслыьын ясаслары, Бакы,
38 Mənsur şeir janrına aid nəzəri axtarışlar göstərir ki, rus ədəbiyyatında İ.Turgenev, fransız ədəbiyyatında R.Rollan, hind ədəbiyyatında R.Taqor və başqaları bu formanın ən yaxşı nümunələrini yaratmışlar. Azərbaycan ədəbiyyatında da mənsur şeir janrında yazıb-yaradan sənətkarlar olmuşdur. Lakin Azərbaycan ədəbiyyatında mənsur şeir janrının ən böyük nümayəndəsi, ardıcıl yazanı Gülhüseyn Hüseynoğludur. Görkəmli yazıçı- nın çox da böyük olmayan mənsur şeirlərinin məzmun və mündəricəsində müxtəlif mövzuların emosional, şairanə bədii həlli verilir. G.Hüseynoğlunun yığcam, lakonik mənsur şeirlərində yazıçının gerçəkliyə sözlə ekspressiv münasibəti, bədii obyektin mediativ təsvir və tərənnümü xüsusi yer tutur, diqqəti xüsusi olaraq cəlb edir. Düzdür, müasir Azərbaycan ədəbiyyatında mənsur şeir janrında yazan başqa sənətkarlara da rast gəlinir. Lakin cəsarətlə demək mümkündür ki, G.Hüseynoğlu bu janrın ən professional yaradıcısı olan mahir qələm sahibidir. Onun mənsur şeirləri nəinki öz mövzularına görə, həm də obyektiv gerçəkliyi bədii dil ekvivalentinə çevirmək baxımından oriji- nal sənət nümunələridir. Müəllifin öz oxucusuna çatdırmaq istədiyi ideya sözün bədii plastikasında özünəməxsus üslubi çalarlarla çatdırılır ki, bu mühüm cəhət G.Hüseynoğlunun mənsur şeirlərinin müəllif atribusiyasını müəyyən etməkdə əsas rol oynayır. Bir sözlə, onun mənsur şeir yaradıcılığı ardıcıl olaraq, heç kimə bənzəməyən bir inkişaf yolu keçir. Sənətkarın yaradıcılığı üçün xarakterik olan cəhətlərdən biri də budur ki, Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında mənsur şeir janrından, onun bədii xüsusiyyətlərindən bəhs edən bütün
«Маариф», 1988, сящ. 101.
39 tədqiqatçılar birmənalı şəkildə G.Hüseynoğlunu mənsur şeirin əsas nümayəndəsi hesab edir, onun mənsur şeirlərini bu janrın ən dəyərli nümunələri kimi göstərir və təqdir edirlər. G.Hüseynoğlunun mənsur şeirləri haqqında deyilənlərdə bir həqiqət vardır. Çünki o, yuxarıda dediyimiz kimi, geniş epik süjetə malik ola bilən mövzuları belə, kiçik həcmli mənsur şeirin məzmununda əridə bilir. Yazıçının ilk mənsur şeiri - «Bənövşə əfsanəsi» əsəri məhz bu sənətkarlıq cəhəti ilə yadda qalır. Adından da göründüyü kimi, Bənövşə əfsanəsi – bu sevgili qızın başına gələn qədim və ən qədim əfsanə geniş təfsilat, nağıletmə və təhkiyə tələb edir. Müəllif bu əfsanədən istifadə etməklə bu kontekstə yaxın olan naxırçı oğlu Baharın nakam məhəbbətini təsvir edir. Lakin bu əhvalatın özü də sanki yaxın keçmişdə baş verən əhvalatlar fonunda bir əfsanəyə çevrilir. Sonrakı gənc nəsil, bütün el-oba, insanlar həm Bənövşənin, həm də naxırçı oğlu Baharın yarımçıq qalmış, nakam məhəbbət əfsanəsini kədərlə, hüzn və təəssüflə qarşılayırlar. Əsərdə həm Bənövşənin, həm naxırçı oğlu Baharın və həm də «məsum çiçəyin» - bənövşənin əfsanəsi qədim bir bayatının hüznlü məzmunu fonunda təsvir və tərənnüm olunur.
Bu bayatının kədərli notları mənsur şeirdəki əhvalatların təsirli, elegiya məzmunu ilə çulğaşaraq əsərin
40 daxili məzmun qatında bir sinkretizm yaradır. Belə süjet qurmaq özü də yüksək sənətkarlıq deməkdir. Lakin əsərdə ən çox diqqəti çəkən sənətkarlıq cəhəti yazıçının bədii sözdən, onun plastikasından poetik fikir tutumundan, istifadə etmək ustalığıdır. Yazıçının bədii təsvirlərindəki hər söz, ifadə, cümlə fikrin morfologiyasını oxucuya çatdırmaqda fövqəladə rol oynayır. Ədibin təsvirlərindəki sözlər epiklik səciyyəsini itirərək, romantik- lirik tərənnüm funksiyası daşıyır. Sözlər elə bil şeirləşir, bayatılaşır və formal şəkildə qafiyələnərək, ritmik intonasiya qazanır. «İlan kimi burularaq əsrarəngiz meşənin qəlbindən keçən bulağın ahəngdar şırıltısı, vüsal eşqi ilə çırpınan sevdalı bülbüllərin məlahətli nəğmələri, öz təravətləri ilə meşəni bihuş edən rəngarəng güllərin xoş rayihəsi, xəfif- xəfif əsən sabah mehinin həzin, olduqca həzin musiqisi, meşə ağaclarının incə, sehrli pıcıltıları onu burada vəcdə gətirər və o da papağını gözünün üstə aşırar, ən çox xoşladığı bir bayatını ahəstə-ahəstə deyərdi» 1 . Diqqət etsək görərik ki, bu sadəcə təsvir yox, qəhrəmanın daxili-psixoloji aləminin lirik tərənnümüdür. Bu təsvirlərdə qüvvətli bir lirizm vardır. Artıq deyildiyi kimi, mənsur
şeir qafiyə, ölçü, bölgü kimi nəzm xüsusiyyətlərindən uzaqdır. Lakin lirik qəhrəmanın hiss- həyəcanlarını təsvir və tərənnüm edən yazıçının əsərlərində daxili bağlılıq, hissin dinamikası müəllifin poetik intonasiya- sında ritmik surətdə verilir. Müəllifin təsvirlərində təkrar səslərin alliterasiyası, ifadə və sözlər bədii ideyanın çat-
1 Эцлщцсейн Щцсейноьлу. Сечилмиш ясярляри. 2 ъилддя, 1-ъи ъилд, Азярбайъан Дювлят няшриййаты, Бакы, 1993, сящ. 238.
41 dırılmasında kateqorik imperativ rol oynayır. «Payızın soyuq günləri başladı, qış gəldi. Ayna bulaq buz bağladı. Bənövşədən bir soraq olmadı. Lakin kəndlilər ondan yenə ümidlərini kəsmədilər. Onu bir daha görmək üçün gələn bahara bel bağladılar və səbrsizliklə onun gəlişini gözlədilər. Nəhayət, bahar gəldi. Bütün kənd bulaq başına axışdı. Fəqət o, yenə yoxdu. Bənövşə gəlməmişdi. Onlar tənha daşın yanına gəldilər və birdən-birə daşın böyründən hələ onlara məlum olmayan, boynu çiynində bitmiş bir zərif çiçəyin baş qaldırdığını gördülər… Və o gündən bu məsum çiçəyə bənövşə adı verdilər….» 1 .
ehtiyac duyulan obyektiv gerçəkliyin həqiqətlərini mənsur şeirdə çox yığcam olaraq bədii həqiqət modelində təsvir edə bilir. Yazıçının «Ay nur çiləyəndə…» əsərindəki epizodlara nəzər salmaq kifayətdir. «Təbiət gümüşü rəngə boyanır, yarpaqlar pıçıldaşır, ulduz ulduzu çağırır, sevgililər görüşə çıxır, ay nur çilə- yəndə…
Qapılara elçilər gəlir, qızların ürəyi səksəkədə olur, qoşa zurnadan «Vağzalı» süzülür, nişanlı qızlar gəlin gedir, ay nur çiləyəndə…» Yaxud:
«İllər keçdi. Yaşa dolduq. Arzular qəlbimizdə yuva saldı. Arzular – sənin də, mənim də qəlbimi coşduran, bizi yaşamağa, yaşatmağa çağıran arzular! Böyüdükcə bir şeyi başa düşə bilmirdim, ay qonşumu-
1 Эцлщцсейн Щцсейноьлу. Сечилмиш ясярляри. 2 ъилддя, 1-ъи ъилд, Азярбайъан Дювлят няшриййаты, Бакы, 1993, сящ. 241.
42 zun qızı, niyə məndən qaçırdın, özün də istəmədən qa- çrıdın…
Axşamlar pəncərənizin qabağından keçəndə bəzən ayaq saxlar, sənin o incə, gözəl, məlahətli səsini dinlərdim. Sən də… ahəstə-ahəstə oxuyardın, ay nur çiləyəndə…» 1 . Keçmiş sovet yazıçısı K.Fedin G.Hüseynoğlununu kiçik həcmli, böyük mətləblərdən xəbər verən mənsur şeirlərini oxuduqdan sonra heyrətlənmiş və ədibin «Mücrü» hekayəsi haqqında «bu metamorfoza məni ovsunlamışdır» demişdir. Doğrudan da, çağdaş dövrümüzün canlı klassiki olan G.Hüseynoğlunun əsərləri oxucunu sehrləyir və bədii- estetik maraq doğurur. Görkəmli yazıçı Mir Cəlal G.Hüseynoğlunun yaradıcılığını dəyərləndirərək yazırdı: «Gülhüseyn heç kimə bənzəməyən, özünün dəsti-xətti, üslubu olan, həmişə axtaran, poetik kəşflər edən… az yazmağı, mənalı yazmağı sevən yazıçıdır…» 2 .
baxmayaraq, onları hisslərin tərənnümü, ritmik keyfiyyətləri, emosional xüsusiyyətləri baxımından həqiqi lirik şeirlərdən fərqləndirmək mümkün deyildir. «Mənsur şeir – nəsr şəklin- də yazılıb lirik səciyyə daşıyan kiçik əsər; ifadəsinin emosionallığı və ahəngdarlığı ilə şeirə yaxın olur» 3 . Cəsarətlə demək mümkündür ki, G.Hüseynoğlunun kiçik həcmli mənsur şeirləri bütün poetik keyfiyyətləri ilə
1 Эцлщцсейн Щцсейноьлу. Сечилмиш ясярляри. 2 ъилддя, 1-ъи ъилд, Азярбайъан Дювлят няшриййаты, Бакы, 1993, сящ. 247-248. 2 Йазычы Эцлщцсейн Щцсейноьлу. «Оьуз ели» гязетинин айрыъа бурахылышы, сентйабр, 2001-ъи ил, сящ. 1. 3 Язиз Мирящмядов. Ядябиййатшцнаслыг. Енсиклопедик лцьят. «Азярбайъан Енсиклопедийасы», НПБ, Бакы, 1998, сящ. 129.
43 oxucuya bədii zövq aşılayan lirik sənət nümunələridir. |