Baba babazadə
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ BABA BABAZADƏ
- (Dərs vəsaiti)
- ƏDƏBİ NÖVLƏR VƏ JANRLAR
|
BABA BABAZADƏ ƏDƏBİYYATDA LİRİK NÖV BAKI – 2008
1
2 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ BABA BABAZADƏ ƏDƏBİYYATDA LİRİK NÖV (Dərs vəsaiti) BAKI – 2008
3 Elmi redaktor: filologiya elmləri doktoru, professor Nərgiz Paşayeva Rəyçilər: filologiya elmləri namizədi, dosent Zahirə Salmanova filologiya elmləri namizədi, dosent Məhəmməd Məmmədov Baba Babazadə. Ədəbiyyatda lirik növ (dərs vəsaiti). Bakı: «Bakı Universiteti» nəşriyyatı, 2008, 178 səh. Ədəbi növlər və janrların poetikası haqqında Aristotel, Hegel, Belinski və başqa nəzəriyyəçilər bir sıra maraqlı nəzəri-estetik fikirlər söyləmişlər. Dərs vəsaitində lirik növün atributiv poetik- estetik və nəzəri xüsusiyyətləri konkret tədqiqat obyekti kimi gö- türülmüşdür. Müasir proqramlar və elmi-metodiki tələblər səviy- yəsində hazırlanan bu dərs vəsaitində lirik növ və onun janrları haqqında müxtəlif nəzəri-estetik anlayışların terminoloji interpretasi- yası verilmişdir. Dərs vəsaitində təhsilin bakalavr, magistr pilləsinin tələbələri, müəllimlər, habelə ədəbiyyatın nəzəri məsələləri ilə məşğul olan tədqiqatçılar da istifadə edə bilərlər.
4 ƏDƏBİ NÖVLƏR VƏ JANRLAR
Dünya ədəbiyyatında yaranan bədii ədəbiyyat nü- munələri – ədəbi əsərlər müxtəlif növlərə və janrlara bölünür. Ümumiyyətlə isə ədəbi əsərlər üç növə bölünür: epik, lirik, dramatik. Bu bölgünü ilk dəfə verən, nəzəri cəhətdən əsaslandıraraq təsnif edən antik dövrün ən böyük filosofu və nəzəriyyəçisi Aristotel (384-322) olmuşdur. İbti- dai cəmiyyətlərdə yaranan ayrı-ayrı ədəbiyyat və incəsənət nümunələrində müstəqil şəkildə ədəbi növ və janrlar anlayışı olmamışdır. Bu zaman yaranan əsərlər təbiət və cəmiyyət hadisələri haqqında tam bilgi verirdi. Çünki bu zaman incəsənət əsərləri arasında janr, növ differensiasiyası da yox idi. Belinski ədəbiyyatı sintetik sənət adlandırmışdır. Belə ki, bədii ədəbiyyatda rəssamlığın, musiqililiyin, lirizmin, əyaniliyin elementləri vardır. Daha qədimlərdə, o zaman ki, insanlar hələ sinfi cəmiyyətdə yaşamırdılar, o zaman yazılan əsərlər bu gün bizim adlandırdığımız kimi bədii əsər adlan- mırdı. Bu əsərlərin spesifikasında, ümumi total məzmununda ilkin ictimai şüurun izləri olan magik, mifoloji, əxlaqi və yarıfantastik elementlər var idi. Bu isə hələ o zaman elmdə ilkin ictimai və bədii-estetik şüurun təzahürü olan sinkretizm adlanmışdır. «Sunkreto» – yunanca – qovuşma, qatılma, birləşmə, bitişdirmə deməkdir. Bununla bərabər, həmin əsərlərdə müxtəlif ədəbi for- maların da məzmun və janr sinkretizmi müşahidə olunmuş- dur. Belə ki, ilkin sinkretik əsərlərdə poeziyanın, xorun, musiqinin bir poetik düşüncədə ritorik inikası əsas tutulurdu. Ən qədim dövrlərdə sinkretik sənətin izlərini biz mahnılarda,
5 nəğmələrdə, oyun və rəqslərdə görürük. Bu cür oyunlar, ayinlər, və rəqslər, adətən ov mərasimlərindən əvvəl və uğurlu ovdan sonra keçirilirdi. Hətta bu gün sinkretik rəqslərin izləri bir sıra xalqların həyatında indiyə qədər gəlib çatmışdır. Qədim zamanlarda yaranan əmək və mərasim mahnılarında da sinkretizmin izlərini görürük. Əlbəttə, ilkin sinkretik incəsənətdə ardıcıl olaraq for- malaşan ritmik melodiyalarda, həmin nəğməli ritmlərlə deyilən poetik mətnlərdə sinkretizm əsas yer tutur. Bu şifahi və yazılı şəkildə yaranan mətnlərdə ifadə olunan nidalar, emosiyalar, söz, takt və melodiyalar müəyyən ritmə tabe tu- tulurdu. Zaman keçdikcə bu sinkretik sənət ayrı-ayrı sahələrə ayrılmağa başlamışdır. Xalq əfsanələrinin, mifoloji süjetlərin, nağılların, lirik-epik mahnıların, sinkretik sənətdən ayrılması nəticəsində epos-epik növ formalaşmış- dır. Nəzəriyyəçilərin fikrincə, lirikanın mənşəyi insanın izti- rab, kədər və sevinclərinin ifadə olunduğu xorla bağlı ol- muşdur. Dramaturgiya isə ayrı-ayrı kollektiv tamaşaların, mimik hərəkətlərin nəticəsində formalaşmışdır. Bununla belə, lirik, epik və dramatik ədəbi formalar daha sonralar inkişaf edərək mürəkkəb şəkil almış və əvvəlki əlamətlərini demək olar ki, itirmişdir. Onlar arasında elə qarşılıqlı cəhətlər və keçidlər olmuşdur ki, hətta indinin özündə də tədqiqatçılar poetik yaradıcılıq növlərini araşdırmaqda, onların sərhədlərinin müəyyənləşməsində çoxlu miqdarda janrların modifikasiyasının xarakteristiskasını təyin etməkdə çətinlik çəkirlər. Hətta bununla bağlı müxtəlif elmi-nəzəri baxışlar, yanaşmalar mövcuddur. Aristotel ədəbiyyatı növlərə və janrlara bölərkən
6 gerçəkliyin necə təsvir olunması məsələsini əsas tutmuşdur. Onun fikrincə, eyni bir hadisəni müxtəlif cür təsvir etmək olar. Belə ki, sənətkar olub keçən, baş vermiş hadisələri Homer kimi danışır. Ya sənətkarın maraq və ehtirasları li- rikada verilir. Ya da sənətkar hadisələri xarakterlərin hə- rəkətində təsvir edir. Ümumiyyətlə Aristotel təqlid olun- manın üç növünü göstərmişdir. Bununla da o, təqlid olun- manın üsullarına görə ədəbi növ və janr nəzəriyyəsinin əsasını qoymuşdur. Qeyd etməliyik ki, sonrakı dövrlərin bir sıra nəzəriyyəçiləri Aristotelin bu bölgü prinsipini qəbul etmişlər. Alman nəzəriyyəçisi və estetiki Hegel ədəbiyyatı növlərə və janrlara bölərkən konkret predmetin təsvirini əsas götürmüşdür. Onun fikrincə, epos hadisələri təsvir edir, lirika hiss və həyəcanları, drama isə hərəkəti təsvir edir. Buradan belə nəticəyə gəlinir ki, eposda insan cəmiyyətlə üzləşir, dramda xarakterlər bir-birinə qarşı durur, lirikada isə şəxsiyyətin daxili həyəcanları, qəlb aləmi tərənnüm olunur. Sonralar rus nəzəriyyəçisi və tənqidçisi Belinski də bu nəzəri baxışla razılaşmalı olmuşdur. Onun fikrincə, incəsənt əsərlərində xalis növ strukturu yoxdur. Onun qənaətincə, epik əsərlərdə dramatik elementlər, eyni zamanda dramda epik laylar mövcuddur. Eyni zamanda həm epiklər, həm də dramaturqlar da öz növbəsində lirizmdən istifadə edirlər. Bu baxımdan yanaşsaq görərik ki, Hegel və Belinskinin sözlərində bir həqiqət var. Bununla bərabər, həmin nəzəri fikirlərin özünü də dəqiqləşdirmək lazım gəlir. Hər hansı bir sənətkarın yaradıcılıq prosesində əsas məqsədi real gerçəkliyi insan münasibətləri ilə birgə təsvir etmişdir. Belə ki, tədqiqatçıların doğru qeyd etdikləri kimi, insanın
gerçəkliklə qarşılıqlı münasibətlərinin təsvirinin əsasən üç müxtəlif tərəfi vardır. Bu müxtəliflik hər hansı bir ədəbi növün spesifikasının müəyyənləşməsində mühüm rol oy- nayır. Ədəbi növlərin hər üç növü üçün xarakterik olan nəzəri cəhətlər də dediklərimizi sübut edir. Doğru qeyd ol- unduğu kimi: «Eposda insan cəmiyyətlə üzləşib vuruşur, dramda xarakterlər bir-birinə qarşı durur, lirikada isə həyatın bu və ya başqa səbəblərindən baş verərək şəxsiyyətin keçirdiyi hiss və həyəcanlar açılır» 1 . Epik və dramatik əsərləri lirik növdə yazılmış əsərlərdən fərqləndirən bir sıra yaxın cəhətlər var. Bu iki növə daxil olan əsərlər doğru qeyd olunduğu kimi, daha geniş dərketmə funksiyasına və imkanlarına malikdirlər. Epik və dramatik əsərlərdə bir növ müəyyən zaman və məkan daxilində baş verən hadisələr təsvir olunur. burada ayrı-ayrı şəxslərin, personajların qarşılıqlı münasibətləri, məqsədləri, həyəcan və düşüncələri öz əksini tapır. Düzdür, epos və dramda həyatın təsviri və personajların xarakterinin səciyyələndirilməsində çox zaman müəllif fikirlərinin ifadəsi öz əksini tapır. Ancaq çox zaman oxucuya belə gəlir ki, bu əsərlərdəki hadisələr müəllifin özündən, onun istəyindən asılı olmadan baş vermişdir. Epik və dramatik əsərlər bir-birinə lirik əsərlərə nisbətən nə qədər yaxın olsalar da, onlar forma baxımından kəskin şəkildə fərqlənirlər. Ona görə ki, epik növün yaran- masında əsas rolu təhkiyə oynayır. Epik növün adı da elə bu- radan götürülmüşdür. Epos – yunanca «epos» - söz, nitq deməkdir. Dram əsərlərində isə bundan fərqli olaraq geniş, ardıcıl təhkiyədən istifadə olunmur. Dramda hadisə və
1 Н.А.Гуляев. Теория литературы, Москва, 1985, сящ. 117.
8 xarakterlərin hərəkəti üstünlük təşkil edir. Dramatik növün adı da yunan sözü olan «drao» hərəkət, hərəkət edirəm deməkdir. Demək olar ki, dramatik əsərlərin mətni persona- jlar arasında baş verən dialoqlar əsasında qurulur. Ədəbi növlər və janrlar arasında həyatın inikas üsulları da bir-birindən fərqlənir. Məsələn, eposda həyatda baş ver- miş bu və ya digər hadisələr və insanlar haqqında danışılır, məlumat verilir. Dramaturgiyada isə bilavasitə müxtəlif in- san xarakterləri arasında gedən mübarizə, münaqişə, cəmiyyətin bir-birinə qarşı duran ziddiyyətli tərəfləri təsvir olunur. lirikada isə insanın əhvali-ruhiyyəsi, həyəcanları, cəmiyyət münasibətlərinin müxtəlif tərəflərinə sənətkarın öz mövqeyi, münasibəti kimi məsələlər verilir. Bir qayda olaraq epik və dramatik əsərlər müəyyən bir süjetə malik olur. Lirik əsərlərdə isə, adətən, süjet olmur. Epik, lirik və dramatik əsərlər öz növbəsində nisbətən kiçik həcmli ədəbi janrlara bölünür. Belə ki, hər növün özünəməxsus janrları olur. Epik poemalar, qəhrəmanlıq eposları, roman, mənzum roman, povest, hekayə, novella, oçerk epik növün janrları hesab ol- unur. Bayatı, layla, qoşma, təcnis, müxəmməs, qəzəl, qəsidə və s. lirik növün janrları hesab olunur. Komediya, faciə, dram və s. isə dramatik növün janrlarıdır.
9 LIRIK NÖV
Lirika sözü qədim yunan musiqi aləti olan liradan götürülmüşdür. Qədim yunanlarda demək olar, söz sənətinə dair olan bütün əsərlər, xüsusilə də şeirlər, nəzmlə yazılan əsərlər həmin lira musiqi alətinin ritmik melodiyası altında ifa olunurdu. Bu musiqi alətinin müşayiəti ilə oxunan lirik əsərlər epik və dramatik əsərlərdən həm də bədii dərketmənin obyekti baxımından da fərqlənirdilər. Lirik əsərlərdə hadisələrin geniş detalları ilə təsvirinə rast gəlmirik. İnsanların bir-birinə münasibətləri, hərəkətləri lirikada geniş təfsilatı ilə göstərilmir. Lirikada insanın daxili aləmi, onun hissləri və düşüncələri bədii surətdə mənimsənilir. Bir qayda olaraq lirikada insanın hiss və həyəcanlarının ifadəsi tərənnüm yolu ilə verilir. Qeyd olunduğu kimi, insanın xarici aləmlə münasibətlərindən aldığı təəssüratlar, şəxsiyyətin iztirab və ehtirasları lirikada öz əksini tapır. Əgər eposda əsas olaraq hadisələr, dramda xarakterlər əsas götürülürsə, lirikada hisslərin dinamikası, emosionallıq əsas tutulur. Belə ki, şair konkret bir obyekti, ilin hər hansı bir fəslini, gününü tərənnüm edəndə də yenə öz subyektiv-poetik hisslərini verir. S.Vurğunun «Bahar düşüncələri» şeirində əsas məqsəd bu gözəl təbiət fəslinin tərənnümü olsa da, şair öz poetik hiss-həyəcanlarını da emosional şəkildə əks etdirir. Bahar, istəklimsən başdan, binadan, Ən gözəl qızısan sən təbiətin. Xoşbəxt yaranmısan xoşbəxt anadan: Gözünün odusan şeirin, sənətin, Ən gözəl qızısan sən təbiətin!
10 Sənin də şair tək qanın qaynardır Yerdə arzuların gül açır rəng-rəng, Başında daima fikirlər vardır. Daima döyünür sinəndə ürək, Yerdə arzuların gül açır rəng-rəng.
B.Vahabzadə «Payız düşüncələri» şeirində payız fəslinin təsvirindən daha çox lirik qəhrəmanın narahat qəlbinin hiss- həyəcanlarının tərənnümünə üstünük verir. Hələlik payızdır… Üşüyürəm mən. Bu dəli küləklər bəs hardan əsir? Ömrümdən ayrılıb məni qəhr edən, Məndən üz döndərən bahardan əsir.
H.Arifin təbiətə aid onlarla şeirində sənətkarlıqla verilən peyzac təsvirlərindən başqa lirik qəhrəmanın mənəvi- psixoloji aləminin poetik tərənnümü ilə qarşılaşırıq. Bu isə lirik qəhrəmanın poetik «mən»inin yaranmasında, bədii obrazın subyektiv düşüncələrinin tərənnümündə fövqəladə rol oynayır.
11
Lirik əsərləri fərqləndirən xüsusiyyətlərdən biri də nitqin, ifadənin ekspressiv funksiyasıdır. Lirikada müəllifin – şair sənətkarın həyata münasibəti emosional şəkildə verilir. Sənətkar xarici aləmdən aldığı müxtəlif ani, keçici hissləri də lirikada verə bilər. Lakin elə bu zaman da xarici aləmdən, gerçəklikdən alınan assosiativ duyğular, hisslər, fikirlər bədii poetik ifadənin predmetinə çevrilir. Lirik sənətkar xarici aləmi təsvir edərkən də orada öz duyğularını, hissləriin verir. Dinlə məni, gözəl bahar! Qəlbinlə dinlə Sənə deyiləcək sözüm var: Bilirəm sən, Mənim ilk sevgilim kimi, İlk duyğularımın şahidisən! Unutmadım sizi mən… …Mənə çox görməsin zaman Çalışıb yaşamaq həvəsini… (S.Vurğun)
Lirikanı epik və dramatik əsərlərdən fərqləndirən xü- susiyyətlərdən biri də hisslərin, duyğuların tərənnümüdür. Belə ki, epik və dramatik əsərlərdə təsvir, təhkiyə, mükalimələr əsas yer tutduğu halda, lirikada hisslərin, həyəcanların ani tərənnümü əsas tutulur. Eposda obyektiv həyatın təsviri, lirikada isə subyektiv düşüncə əsasdır. Liri- kada da əsas obyekt epos və dramda olduğu kimi obyektiv gerçəklikdir. Lakin burada gerçəklik daxili aləmdə subyektiv tərənnüm yolu ilə verilir.
12 Könül, səndə yenə həyəcanmı var? Uçub qalxmadığın asimanmı var? Söylə, sənin kimi bu asimanda Tufan rəqqasəsi bir tərlanmı var? (M.Müşfiq) Deyirəm Xəzərin sahillərində Mənim milyon-milyon şəhərim olsun. Ürək dostlarımın ürəklərindən Keçən arzulardan xəbərim olsun. (S.Rüstəm)
Qeyd olunduğu kimi, lirikada müəllifin fərdi, subyektiv düşüncələri əsas yer tutur. Lakin bunu mütləq mənada başa düşmək düzgün olmazdı. Çünki poetik yaradıcılıq nəzəriyyəsindən bəhs edən bütün estetiklər və nəzəriyyəçilər bu yekdil fikirdədirlər ki, həqiqi lirika özündə ümumbəşəri məzmun daşıyır. Lirikada tərənnüm olunan bir şairin yaşantı- ları, hissləri təkcə onun özü üçün yox, daha geniş əhatə dairəsinə malikdir. Belə ki, lirik əsərlər sənətkarın xarici aləmə münasibətlərinin emosional bədii inikası olaraq qələmə alınır. Klassik Azərbaycan şairləri Xaqaninin, Ni- zami və Füzulinin əsərlərini yalnız bu cür dəyərləndirmək olar. H.Cavid, M.Hadi, S.Vurğun, B.Vahabzadə kimi şairlərin əsərləri bəşəri məzmunun ifadəsi baxımından diqqəti cəlb edir.
13 Məmləkətin dayağı ədalətdir hər zaman, Ədalətlə nəsibin səadətdir hər zaman. (N.Gəncəvi) İblis nədir? — Cümlə xəyanətlərə bais… Ya hər kəsə xain olan insan nədir? — İblis! (H.Cavid)
Bəzən deyirlər ki, yalnız xarici mühitin lövhəsini verməklə gerçəklik haqqında düzgün bilgi almaq mümkün- dür. Şəxsiyyətin daxili, mənəvi aləminin təsvir və tərənnümü isə əsasən subyektiv mahiyyət daşıyır və bu zaman təbiət və cəmiyyət haqqında tam məlumat almaq mümkün deyildir. Əlbəttə, bu fikirlərin özü də subyektiv xarakter daşıyır. Çünki həqiqi lirika üçün obyektivlik əsas şərtdir. İnsanın hiss və həyəcanları tarixi hadisələrin, ictimai həyatın özü kimi obyektiv səciyyə daşıyır. Lirik sənətkar da yazıçı və drama- turq kimi öz sənətinə sadiqdir. Bədii sənətin əsas qanunu gerçəkliyi əks etdirməkdir. Müəyyən tarixi epoxa və sosial mühitin insanlarının, təbəqələrinin əhvali-ruhiyyəsini, arzu və ideallarını əks etdirmək öyrənmək üçün poeziya bəlkə də ən etibarlı ədəbi mənbə ola bilər. Məsələn, XX əsrin əvvəllərində «Molla Nəsrəddin» jurnalı ətrafında toplanmış satirik şairlərin yaradıcılığı əsrin əvvəllərində Azərbaycan həyatının, obyektiv gerçəkliklərinin, sosial bərabərsizliyin mövcud cəmiyyətdə müxtəlif təbəqələrin həyatının, dün- yagörüşünün öyrənilməsində böyük bədii əhəmiyyət kəsb edir.
14 Dövlətlilər, pullular, milyanlılar, Tirboyunlar, şişqarınlar, çanlılar, Qurban kəsir xəlilüllah eşqinə, Fağır-füqur gəzir allah eşqinə. (M.Ə.Sabir) S.Vurğunun, S.Rüstəmin, R.Rza, O.Sarıvəlli və b. şairlərin yaradıcılıqlarının ilk dövründə yazdığı şeirlər yeni ictimai quruluşda, yeni həyat quran Azərbaycan xalqının 1920-30 və 40-50-ci illərdəki gerçəkliklərini, həyat tərzini öyrənmək üçün ən qiymətli ədəbi mənbə hesab oluna bilər. Yüz il qələm çalsam gözəl hüsnünə, Doyarmı eşqindən sadiq bir ürək? Alqış bu dövrana, alqış bu günə, Gəl əziz bayramım, bir də öpüşək! (S.Vurğun) Mən bir yüksəlişin sevdasındayam, Siniflər döyüşü dünyasındayam. (M.Müşfiq) İş bizə çox şeylər qandıracaqdır, Ölkəmiz cənnəti andıracaqdır. Ellər yüksəlişin al çırağını, Ey Kür, sahilində yandıracaqdır! (M.Müşfiq) Bəli, «Avrora»dan Qış sarayına Tüşlanan topları biz atmalıyıq. Vaxtında biz yetib el harayına, Bütün yer üzünü oyatmalıyıq! (Ə.Cəmil)
15
Lirika üçün əsas şərtlərdən biri də budur ki, burada təsvir və tərənnüm daha təsirli, emosional bir şəkildə verilir. Lirik əsərlərdə insanlar arasında münasibətlərin, onların hərəkətlərinin təsviri o qədər də böyük rol oynamır, ya da bunlara heç yer verilmir. Lirik tərənnüm hər hansı bir hadisənin geniş təsvirinə imkan vermir. Onun lirik şeirdə demək istədiyini ya müəyyən məqsədlə işlətdiyi sözlərdən aydın etmək olar, ya da onun təsvir etdiyi şərait, müraciətinin ünvanı mücərrəd, anlaşılmaz olaraq qalır. Bu cəhət də lirik şeirin bir səciyyəvi xüsusiyyətidir. Dediyimiz kimi, lirik əsərlərdə poetik sözün üzərinə böyük bədii yük düşür. Bu əsərlərdə fikir, səs, ritm, intonasiya elementəlrindən fəal şəkildə istifadə olunur. Burada hər şeyin öz yeri, rolu var. Lirik əsərlərdə edilən pauza da poetik ideyanın ifadə vasitəsinə xidmət edir. Lirikanın təsir qüvvəsi, hər şeydən əvvəl, onun bədii məzmunu ilə təyin olunur. İnsanın fikir və hissləri bu məzmuna köçürülür. Həqiqi şairlərin yaradıcılığı həmişə dərin məzmun daşımışdır. M.Füzulinin, İ.Nəsiminin, S.Vurğunun, R.Rza kimi şairlərin lirik əsərlərinin bədii məzmunu oxucunu həmişə düşünməyə, hisslərlə yaşamağa çağırmışdır. Onların şeirlərində verilən hiss, həyəcanlar in- sanların qəlbində hiss və həyəcan yaratmışdır.
16 Lirikada bədii dərketmənin ən başlıca obyekti lirik əsəri yaradan müəllifin özünün xarakteri, onun ən əvvəl daxili aləmi, əhvali-ruhiyyəsi və həyata olan emosional münasibətidir. Bu baxımdan, estetiklər, ədəbiyyat nəzəriyyəçiləri lirikanı doğru olaraq ekspressiv sənətlə, xüsusilə də musiqiyə yaxın hesab edirlər. Alman nəzəriyyəçisi və filosofu Şellinq yazırdı ki, «Lirikada və hər bir musiqi əsərində bir ton olur, bu da əsas olaraq hisslərin tonudur». Lirik sənətkar öz əsərində həm özünün şəxsi hiss-hə- yəcanlarını, həm də başqalarının yaşantılarını, əhvali- ruhiyyəsini verə bilər. Təsadüfi deyildir ki, lirik şairin daha çox öz daxili aləminin, hiss-həyəcanlarının tərənnüm olun- duğu şeirlərə müəllifin fərdi-psixoloji aləmindən bəhs edən avtopsixoloji şeirlər deyilir. Ağzı xeyir sözlüm, incimə məndən, Yar yardan ayrılmaz, bülbül çəməndən. Demə ki, düşmüşdür saçlarıma dən, Ürək qocalmayır, ürəyim sənsən. Mən qul olmamışam şöhrətə, ada, Sənsiz yaşamayım bir gün dünyada. Gözəllər, cananlar min-min olsa da, Mənim bu dünyada mələyim sənsən. (S.Vurğun) Həsrətlər içində ana həsrəti, Çəkəm, ya çəkməyəm bu əziyyəti. Qəlbimə min qəlbin qəmi, möhnəti Gözümə göz yaşı düşdü dünyadan…
17 (H.Arif)
Bədii yaradıcılığın bir hissəsi kimi lirik yaradıcılıq əsasən psixoloji səciyyə daşıyır. Bu tərzdə yazılmış şeirlər lirik qəhrəmanın və lirik sənətkarın hisslərinin, daxili- psixoloji aləminin dərkində mənimsənilməsində mühüm rol oynayır. Alman şairi İ.Bexerin dediyi kimi, lirik şair öz- özünü ifadə edən bir insandır. O özü öz lirikasının qəhrəmanıdır. S.Vurğun, B.Vahabzadə, F.Qoca, N.Həsənza- də kimi lirik şairlərin yaradıcılığına bu baxımdan yanaşmaq olar.
Ey əziz oxucum, ey əziz insan! Uşaqlıq nə qədər gülünc olsa da, Könül ayrılmayır duyğularından, Onları arabir gətirir yada, Uşaqlıq nə qədər gülünc olsa da. (S.Vurğun) Hər tərəfdə quran toy-busat mənəm, Ulduzlarla edən ixtilat mənəm. Mənim azadlığım qucağa sıxmaz, Yer mənəm, göy mənəm, kainat mənəm! (M.Müşfiq)
Lirik əsərlərdə şairin şəxsi hiss, həyəcanlarının təsviri real həyatda insanın öz hisslərini ifadə etməsindən fərqlənir. Lirik təsvir və tərənnüm şairin həyatdakı yaşantılarının mex- aniki köçürülməsi deyildir. Doğru deyildiyi kimi, lirika şairin real həyatda keçirdiyi hisslərin stenoqramması ola bilməz. Lirik şair keçirdiyi hiss-həyəcanların hamısını əks etdir-
18 mir. Onun hisslərinin daha emosional, təsirli tərəfləri, anları lirik şeirin predmeti ola bilər. Odur ki, şairin poetik hissləri, fikirləri adi həyatdakından, gündəlik məişətdəki fikirlərindən tamamilə fərqlənir.
Yenə də yamyaşıl geyinir dağlar, Göz kimi durulur qaynar bulaqlar. Əriyir güneylər döşündəki qar, Yağış da isladır o göy çəməni, Təbiət ilhama çağırır məni! Ürək dil açır ki, sönməmiş odum, Hücuma başlayır mənim söz ordum… Könüllər mülkündə min yuva qurdum, Unutmaz aləmdə sevən sevəni, Məhəbbət ilhama çağırır məni! (S.Vurğun)
Göründüyü kimi, lirik şair təxəyyülünün köməyi ilə elə məqamlar təsvir edir ki, bunu real gerçəklikdə görmək, duy- maq qeyri-mümkündür. Odur ki, həqiqi lirik şairin şeirlərini yalnız tərcümeyi-hal xarakterli əsərlər kimi düşünmək ol- maz. Məsələn, M.Füzulinin məhəbbət mövzusundan bəhs edən qəzəllərinin başdan-başa Füzulinin həyatda başına gələn məhəbbət məcaraları ilə, şəxsi həyatı ilə eyniləşdirmək olmaz. Bununla belə, şairin şəxsiyyətinin müəyyən cizgilərinin lirik qəhrəmanın obrazında sintezləşdirilmiş şəkildə əks olunması lirikanın əsas xüsusiyyətidir. Məsələn,
Yaxud:
Məndə Məcnundan füzun aşiqlik istedadı var, Aşiqi-sadiq mənəm, Məcnunun ancaq adı var
20 Qıl təfaxür kim, sənin həm var mən tək aşiqin, Leylinin Məznunu, Şirinin əgər Fərhadı var. (M.Füzuli) Məndə sakin oldu dərdi-eşq Məcnundan keçib, Ondan artıqdır məgər eşq içrə təmkinim mənim? (M.Füzuli)
Bir ah ilə verərdi min Bisütunu badə. Versəydi ahi-Məcnun fəryadımın sədasın, Quşmu qərar edərdi başındakı yuvadə? Fərhada zövqi-surət, Məcnuna seyri-səhra, Bir rahət icrə hər kəs, ancaq mənəm bəladə. (M.Füzuli)
Lirikanın mahiyyətindən bəhs edən nəzəriyyəçilərin do- ğru qeyd etdiyi kimi: «Sənətkarlar insan, kollektiv, Əşya, mənzərə surətləri yaratdıqları kimi, insanın mənəvi aləmiinn əhvali-ruhiyyəsiinn, yaşadığı hiss və fikirlərinin də bədii surətlərini yaradırlar. Bu bir zərurətdir. Hər bir insanı doğru, dürüst, inandırıcı, canlı, həyati göstərmək üçün ancaq onun zahirini yox, daxili aləminin zəngin, mürəkkəb, əlvan mənəviyyatını da göstərmək lazımdır. İnsanın daxili aləmini, hiss və duyğularını, fikirlərini verən bədii lövhələrə sənət dilində l i r i k a deyirlər». 1
Bununla bərabər, deməliyik ki, bəzi lirik əsərlərdə ayrı- ayrı hadisələrin də təsvirinə geniş yer verilə bilər. Oxucunu
1 Мир Ъялал, П.Хялилов. Ядябиййатшцнаслыьын ясаслары. Бакы, Маариф, 1988, с.27
21 düşünməyə sövq edən belə şeirlərdə geniş təsvir şair tərəfindən məqsədyönlü şəkildə edilir. Bu tipli şeirlərin hər birində hadisəçilik, əhvalatçılıq əsas yer tutur. Lakin lirik şeirdə hadisəçilik, təfsilat daimi ola bilməz. Bu yalnız duyğu əhvali-ruhiyyə obrazının yaradıl- masına, poetik «mən»in təqdiminə xidmət etmək məqsədi daşıyır. Əlbəttə, lirik şair yalnız özündən, özü haqqında yazmır, o həm də öz daxili hisslərinin obyektiv təsvirini verir. Bu da onun gerçəkliyə olan müxtəlif münasibətini göstərir. Beləliklə də süjetli lirikanın, süjetli şeirin nümunəsi yaranmış olur. Lakin süjetli lirikada nə qədər hadisəçilik, təsvirçilik olsa da, yenə hə həmin şeirlərdə lirik tərənnüm hissləri əsas olur. Ən xarakterik olan budur ki, süjetli lirikada təsvir olunan obyektiv hadisə və gerçəkliyin özü də lirik tərənnüm yolu ilə verilir. Belə şeirlərdə təsvir predmeti epik hadisələr, baş verən əhvalatlar olsa da, lirik tərənnüm tonu əsas olaraq qalır. Süjetli lirikada sənətkar-şair elə mövzulara müraciət edir ki, bu da onun öz hisslərini, duyğularını oxucuya çatdırmağa imkan verir. Doğru qeyd olunduğu kimi, süjetli lirika «məzmununa görə epik xarakter daşıyır, lakin onun yazılma və işlənilmə tərzi lirik planda verilir:
22 Onlara quş kim qoşulub mən də
23 Ən uzaq ellərə uçmaq istədim. Evdən baş götürüb qaçmaq istədim. (S.Vurğun) Çöllərdən gəlirdik…yanırdı torpaq, Bişirdi bürküdən bağrı adamın. Deyirdin, yollarda ya bir buz bulaq, Ya sərin kölgəsi ola bir damın. Kəndin qırağında yaşıl qovaqlı Bir qapını döydük…Qapı açıldı. Göy çitdən don geymiş bir qaşqabaqlı Qarabuğdayı qış qapıya çıxdı… (Ə.Cəmil) Səndən ayrılanda saat beş idi. Dolandı könlümə dağda hər dolay. O anın dəhşəti nə müdhiş idi. Getmək istəmədən gedənə vay-vay! Mən də, sürücü də susurduq elə. Fikrimdə gəmirir şübhə-şübhəni. Məqsədsiz, məramsız baxırdım çölə, Hər daşın dalında görürdüm səni… (B.Vahabzadə)
24 Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|