Baba babazadə
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Müzare bəhri.
- AZƏRBAYCAN ŞEİRİNDƏ LİRİK NÖVÜN JANRLARI
|
M.Füzuli «Leyli və Məcnun» poemasını həzəc bəhrində yazmış və poemada bu bəhrin altı növündən istifadə etmişdir: məf’Ulü, məfAilün, fəUlün; məfUlü, məfAİlün, fəUlü; məfUlü; məfAilün, fəUlAü və s. S.Vurğunun «İstiqbal təranəsi» şeiri MəfAİlün təfiləsinin dörd dəfə təkrarı ilə yazılmışdır:
Diqqət etsək görərik ki, 3-cü misra 15 hecadan ibarətdir və onu əruzun tələbinə əsasən tələffüz etsək, saitlərdən biri uzun oxunaraq misralar arasında ahəng yaradacaqdır.
yürümək, ritm mənasını verir. Rəməl bəhri həzəcdən sonra Azərbaycan şeirində ən çox işlədilən bəhr hesab olunur. Rəməlin 13 növü olduğu göstərilir. Rəməl bəhrinin əsas təfiləsi belədir:
92 FailAtün FailAtün FailAtün FailÜn Qılsa vəslin şamım sübhə bərabər, yox əcəb; Rəsmdir fəsli-bəhar olmaq bərabər ruzü şəb Gün ki, sayən düşdüyü yerdən durar, bir vəchi var; Gəlsə aliqədrlər fəqr əhli durmaqdır ədəb. M.Füzuli Mən cahan mülkündə mütləq, doğru halət görmədim. Hər nə gördüm, əyri gördüm, özgə babət görmədim. Aşinalar ixtilatında sədaqət görmədim, Biətü igrarü imanü dəyanət görmədim, Bivəfadən lacərəm təhsili hacət görmədim. M.P.Vaqif
öymək, qürur, lovğalanmaq, qoçaqlığı tərif etmək, şeiri bədii avazla oxumaq, düşmənə qarşı istehza mənalarını verir. Rəməl bəhrinin əsas təfiləsi aşağıdakı kimidir: Müstəf’ilün Müstəf’ilün Müstəf’ilün Müstəf’ilün
bir-birinə yaxın olan şeylər deməkdir. Bu bəhrin 4 növü işlədilir. Bəhrin əsas təfiləsi belədir:
Fə’Ulün Fə’Ulün, Fə’Ulün, Fə’Ulün
Vurub yıxmışıq, tutmuşuq, atmamışıq, Çapıb qovmuşuq, qan-tərə batmışıq, Yığıb milləti bir yerə qatmışıq. M.Ə.Sabir Müzare bəhri. Müzare oxşarlıq, bənzəyən mənalarını verir. Bu bəhrin 3 növü işlədilir. Əsas təfiləsi belədir: məf’Ulü, fA’ilAtü, məfA’İlün, fA’ilün
Gər onda həm görünməsə, gəl gör qiyaməti. M.Füzuli Olsaydı məndəki qəm Fərhadi-mübtəladə, Bir ah ilə verərdi min Bisütunu badə. M.Füzuli Münsərih bəhri. Münsərih sözü cəld, çevik, sürətli, axıcı, azad, sərbəst mənasında işlədilir. Bu bəhrin 2 və bəzən 4 növü olduğu göstərilir. Münsərih bəhrinin təfiləsi belədir: Müftə’ilün fA’ilün müftə’ilün fA’ilün
94 Kimsədə rüxsarına taqəti-nəzzarə yox, Aşiqi öldürdü şövq, bir nəzarə çarə yox.
Halımı şərh etməyə bir ciyəri parə yox. M.Füzuli Müctəs bəhri. Müctəs sözünün lüğəvi mənası kəsilmiş, kökündən qoparılmış deməkdir. Bu bəhrin 4 növündən Azərbaycan şeirində istifadə olunmuşdur. Ümumiyyətlə isə müctəs bəhrinin 8 növü olduğu bildirilir. Müctəs bəhrinin təfiləsi belədir: MəfAilün fəilAtün məfAilün fəilAtün Nə mülkü mal mənə çərx versə məmnunam, Nə mülkü maldan avarə qılsa məhzunam. Həyat sərf edübən, dərd qılmışam hasil, Sirişki-alü rüxi-zərd qılmışam hasil. M.Füzuli Xəfif bəhri. Xəfif sözünün mənası yüngül, oynaq, sürətlə hərəkət edən, çevik deməkdir. Azərbaycan əruzunda xəfif bəhrinin yalnız iki növü işlənmişdir. Xəfifin təfiləsi aşağıdakı kimidir: fAilatün məfAilün fəilün
Səri-kuyun gözət, cahandan keç Laməkan seyrinin əzimətin et,
95 Bu xarab olacaq məkandan keç! M.Füzuli Yox, yox əsla sən ölmədin dirisən, Ən böyük qəhrəmanların birisən! A.Səhhət Mütədarik bəhri. Mütədarik sözünün mənası tədarük edən, hazırlıq görən deməkdir. Mütədarik bəhrindən şeirdə nisbətən daha az istifadə olunmuşdur. Bu bəhrin təfiləsi aşağıdakı kimidir: fAilün fəil fAilün fəil
Gərçi şər ilə var məzəmməti M.X.Zəli Kamil bəhri. Kamil sözünün mənası mükəmməl, nöq- sansız, tam, bitkin, təcrübəli mənalarını verir. Kamil bəhri Ə.Cəfərin yazdığı kimi Azərbaycan əruzunda az işlənmişdir. Azərbaycan əruzunda kamil bəhrinin iki bölümlü növündən istifadə olunmuşdur. Bu bəhrin təfiləsi belədir: mütəfAilün mütəfAilün mütəfAilün mütəfAilün
96 Səri bəhri. Səri bəhri Azərbaycan əruzunda işlədilən 11-ci – son bəhrlərdən biridir. Səri sözünün mənası sürətli, tez deməkdir. Bu bəhr həm də Azərbaycan əruzunda işlədilən sadə bəhr hesab olunur. Əruzun nəzəriyyəçisi Ə.Cə- fərin fikrincə, Azərbaycan əruzunda səri bəhri 5 təfilə üzərində qurulmuş və iki növü ilə mövcuddur. Səri bəhrinin təfiləsi belədir: müftəilün müftəilün, fAilAt Andıra qalmış nə yaman səslənir! Söz deməyə vermir aman, səslənir! Ox atılır, sanki kaman səslənir! Sahəti-meydanda vurur tək səbir. M.Ə.Sabir
97
LİRİK NÖVÜN JANRLARI
Azərbaycan ədəbiyyatının şifahi və yazılı qolu lirik növün janrları baxımından çox zəngindir. Şifahi ədəbiyyatda lirik növün müxtəlif, çeşidli janrlarının yaranması, hər şeydən əvvəl, xalqımızın ulu əcdadlarının şifahi bədii təfəkkürünün zənginliyi ilə bağlıdır. Çünki hələ yazı olmadığı vaxtlarda belə qədim azərbaycanlılar müxtəlif mərasimlərlə, ayinlər və rituallarla əlaqədar olaraq söz düş- müş, mahnılar qoşmuşlar. Xalqın şifahi yaradıcılığının, bədii təfəkkürünün məhsulu olan bu sənət nümunələri ağızdan- ağıza, dildən-dilə keçərək daha da cilalanmış, bədii-poetik formaya düşmüş və bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Lirik növün Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında ən geniş yayılmış janrlarından biri bayatılardır. Bayatı – Azərbaycan, o sıradan bütün türkdilli xalqların şifahi ədəbiyyatında ən çox, ən geniş yayılmış şeir şəkillərindən biridir. Bu şeir forması türkdilli xalqların ədəbiyyatında dördlüklər kimi yaranmış və inkişaf etmişdir. Tədqiqatçılar göstərirlər ki, bayatılar sonralar türkdilli xalqların yazılı ədəbiyyatında yazılan rübai və tuyuqların da meydana gəlməsində mühüm rol oynamışdır. Prof. V.Və- liyev yazır: «Bayatı» sözünün izahı ona görə maraq doğurur ki, türkdilli xalqların söz yaradıcılığında dördlük şeir şəkli (bizim bayatılarımız kimi) olsa da, onlar bu mənzumələrə «Bayatı» demirlər (türkü, xoyirat, manı, aşulə, cınıq və s. ad- landırmışlar) ona görə də bu sözün meydana gəlmə tarixi və izahı haqqında Azərbaycan alimləri daha çox məqalə yazmış
98 və maraqlı mülahizələr irəli sürmüşlər» 1 . Prof. Ə.Mirəhmədov da Azərbaycan bayatıları ilə türkdilli xalqların şifahi ədəbiyyatında yaranan dördlüklərin forma və məzmunca eyni olduğunu göstərmişdir. Lakin onun yazdığı kimi, bu dördlüklər həmin xalqların ədəbiyyatında müxtəlif şəkildə adlandırılır. «Bayatıların nə zamandan yaranmağa başladığı məlum deyil. M.F.Körpülüzadə, Ə.Dəmirçizadə və başqa alimlər «bayatı» terminini də «varsağı», «əfşarı» kimi mənşəcə oğuz tayfalarının, yaxud Bayat qəbiləsinin adı ilə bağlı olduğunu qeyd edirlər. Ə.Abid bayatını Türkiyədəki «Mani», Krımdakı «Cınq», Kazandakı «Cır», Özbəkistandakı «Aşulə», Qırğızıstandakı «Qıyım öləng» və «Aysıpa»ya bərabər tutur» 2
Bayatı janrının etimologiyasından bəhs edən folklorşünaslar onu bilavasitə türkdilli xalqların oğuz qrupunun Bayat qəbiləsinin etno-psixoloji mənşəyi ilə izah edirlər. Odur ki, Azərbaycan bayatılarına ən yaxın və oxşar olan Kərkük bayatıları və ya xoriyatları hesab edilir. Bayatılar öz məzmunu, ideyası ilə bilavasitə xalqımızın etnoqrafiyası, soykökü, adət-ənənələri, milli psixologiyası, məişət tərzi ilə bağlıdır. Düzdür, Azərbaycan bayatılarının konkret olaraq hansı yüzilliklərdən yarandığını, sonralar yazıya alındığını təxmin etmək mümkün deyildir. Lakin deyə bilərik ki, xalqımızın tarixən keçib gəldiyi minilliklərin hadisələri, tarixi hadisələr, ictimai-siyasi olaylar, mərasimlər,
1 Вагиф Вялийев. Азярбайъан фолклору, «Маариф» няшриййаты, Бакы, 1985, сящ. 124. 2 Ядябиййатшцнаслыг терминляри лцьяти (тяртиб едяни: Я.Мирящмядов), Бакы, «Маариф» няшриййаты, 1988, сящ. 22.
99 rituallar bayatılarımızda özünün lakonik bədii əksini tapmışdır. Bununla bərabər, bir sıra bayatıların məzmun və mündəricəsinə görə hansı dövrlərdə yazıldığını asanlıqla müəyyən etmək olur. Məsələn: Apardı tatar məni, Qul eylər, satar məni. Vəfalı dostum olsa, Axtarıb tapar məni.
Bu bayatının məzmunundan göründüyü kimi, o, orta yüzilliklərin tarixi hadisələri ilə əlaqədar – monqol-tatarların Azərbaycana hücumu dövründə, onların zülmünə, törətdikləri vəhşiliklərə etiraz kimi yaranmışdır. Folklor nümunələrinin tarixə «yol yoldaşlığı etməsi» fikrində bir həqiqət vardır. Təsadüfi deyildir ki, bir sıra şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrinin məzmunu, ideyası əsasında onların qələmə alındığı yüzilliyi təyin etmək mümkündür. Aşağıdakı bayatılara diqqət edək:
100 Bu bayatıların XIX yüzillikdə – Azərbaycanın İran və Rusiya imperiyası tərəfindən ikiyə bölünməsindən sonrakı illərdə qələmə alınması şübhəsizdir. Bayatıların xarakterik xüsusiyyətlərindən bəhs edən folklorşünas V.Vəliyev yazır: «… xalqımızın həyatının elə bir sahəsi yoxdur ki, orada bayatıların əks-sədası eşidilməsin. Ən adi məişət məsələlərindən tutmuş, dərin fəlsəfi düşüncələrin ümumiləşməsində, bədii-estetik zövqün cilalanmasında bayatı naxışlarına təsadüf edirik. Bizim xalq poeziyasında bayatı sanki gözəl bir musiqi ifaçısının sənətkarlıqla vurduğu xallardır. Milli poeziyamızın təkrarolunmaz inciləridir» 1 .
tərənnümü bayatılarımızda daha güclüdür. Prof. Paşa Əfən- diyev bayatılarımızda qəriblik, həsrət, kədər, nigarançılıq motivlərini xarici işğalçıların basqını, xalqımıza etdiyi zülmü, əsirlikdə keçirdikləri ağır həyat tərzi ilə izah edir 2 .
Sızıldar simim ağlar. Sən öldün mən ağladım, Mən ölsəm, kimim ağlar. Aşiq, gülüm bağlaram, Ömrüm-günüm ağlaram. Düşdüm qərib diyara, Oldu zülüm, ağlaram. Bayatılarımızda anaların öz övladları, oğulları haqqında onların narahatlıqlarını əks etdirən ən zərif, dəruni hisslərin təsviri verilir. Mən aşiq, dolu düşər,
1 В.Вялийев. Азярбайъан фолклору, «Маариф» няшриййаты, Бакы, 1988, сящ. 128-129. 2 П.Яфяндийев. Азярбайъан шифащи халг ядябиййаты, «Маариф» няшриййаты, Бакы, 1981, сящ. 148.
101 Göy gurlar, dolu düşər. Qəbrim yol üstə qazın, Anamın yolu düşər. Mən aşiq, başdan ağlar, Kirpikdən, qaşdan ağlar. Oğul ölən analar, Durar obaşdan ağlar. Əzizim, qızaranda, Dan yeri qızaranda. Analar cavanlaşar, Oğluna qız alanda. *** Qardaş demə, qan olar. Yel əsər, fəğan olar. Qardaş gələn yollara Bacılar qurban olar.
Sevgi və məhəbbətdən bəhs edən bayatılar Azərbaycan bayatılarının böyük bir hissəsini təşkil edir. Əzizim, gülə bənzər, Gülə, bülbülə bənzər. Pəncərədən baxan qız, Açılmış gülə bənzər.
Hətta Azərbaycan bayatılarının birində ümumiyyətlə, bayatının bütün sözlərinin aşiqin sevgilisi ilə, yarla bağlı olduğu göstərilir. Bu da öz növbəsində bayatıların sevgi,
102 məhəbbət hisslərini təsvir etmək üçün əlverişli bir janr olduğunu göstərir. Bağça bara bağlıdır, Heyva nara bağlıdır. Bayatının sözləri Hamsı yara bağlıdır.
Bayatılar öz forma xüsusiyyətlərinə görə də çox rəngarəngdir. Bayatıların böyük bir qismi bir qayda olaraq «aşiq», «mən aşiq», «aşiqəm», «mən aşiqəm», «eləmi», «əzizim», «əziziyəm» sözləri ilə başlayır. Bundan başqa Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri içərisində 1-ci misranın üç hecası buraxılmış, müraciətsiz və təqdimatsız, cinas qafiyəli və sual intonasiyalı bayatılara da rast gəlirik 1 .
Aşiq, mən aşiq, aşiqəm təqdimatları ilə bağşlayan bayatılar:
1 Елчин. В.Гулийев. Юзцмцз, сюзцмцз. Б. Азярняшр, 1993, сящ. 17- 19. Aşiq dağdan aşanda, Sular coşub daşanda. Cənnəti alar aşiq Yarla qucaqlaşanda *** Aşiq, aralı olum, Göylü, qaralı olum. Yanında bir yer elə, Mən də oralı olum. ***
103 Aşiqəm, gülə baxtı, Bülbüllər gülə baxdı. Bir gözəl gülümsədi, Ağzından gülab axdı. *** Mən aşiq sabah sənsiz, Sübh sənsiz, sabah sənsiz. Gecələr ilə dönüb. Açılmır sabah sənsiz.
Eləmi təsdiqi ilə başlanan bayatılar: Eləmi, nar arzular, Güney də qar arzular. Bircə çöhrəni göstər, Qoy baxsın tamarzılar. *** Eləmi, sonra yeri, Tellərin sana yeri. Üz qoyum üzün üstə, - Seçilsin xına yeri. Bayatıların poetik-şəkli xüsusiyyətlərindən bəhs edən nəzəriyyəçilər bayatının bir qayda olaraq 4 misra və 7 hecadan ibarət olduğunu qeyd edirlər. Bayatının 1, 2 və 4-cü misraları həmqafiyə, 3-cü misra isə sərbəst olur. Bayatıda əsas fikir 3-cü və 4-cü misralarda bildirilsə də, 1-ci və 2-ci misra əsas fikrin hasil olunması üçün müqəddimə – zəmin yaradır. Əzizim, yana dağlar, /a/ Od düşüb yana dağlar. /a/
104 O gözələ deyin ki, /b/ Baxsın bu yana dağlar /a/
Azərbaycan bayatılarında cinas qafiyələrdən də istifadə olunmuşdur:
105 Əzizim, üzüm dəydi, Bağında üzüm dəydi. Qiyamət qopmadı ki, Üzüm – üzünə dəydi. *** Əzizim, dalda yeri, Xub yeri, dalda yeri. İki könül bir olsa, Taparlar dalda yeri.
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında «aşiqəm», «mən aşiq», «əzizinəm» və s. kimi ünvanlı bayatılarla bərabər, konkret adresatların işlənmədiyi, təqdimatsız mücərrəd ünvanlı bayatılara da çox rast gəlirik. Bu bayatılar müəyyən zahiri əlamətlərinə görə cüzi şəkildə, formal olaraq fərqlənsələr də, məzmunu etibarı ilə başqa bayatılar kimi, estetik bədii düşüncənin bütün sferalarını əhatə edir. Quş uçar xəstə gedər, Hərə bir səsdə gedər. Səni görən cavanlar, Evinə xəstə gedər. *** Evlərində var kilim, Həşyəsi dilim-dilim. Qəlbə dəyən söz desəm. Alışsın-yansın dilim.
Azərbaycan folklorunda 1-ci misranın 3-cü və 4-cü hecası sərbəst buraxılan bayatı-xoryatlara da rast gəlirik. Dolu düşər,
106 Qar yağar, dolu düşər. Qəbrim yol üstə qazın, Yar gələr yolu düşər. *** Havada. Quş balalar yuvada. Əmim oğlu sağ olsun, Neçin gedirəm yada Tədqiqatçılar bayatıların ideya-məzmun və forma- struktur xüsusiyyətlərindən danışarkən, «sual intonasiyası ilə qurulan bayatılar»dan da bəhs edirlər 1 .
olunan fikir daha qabarıq və emosional şəkildə nəzərə çatdırılır. Qara at nalı neylər? Qara qaş xalı neylər? Sən kimi yarı olan, Dövləti, malı neylər? *** Əziziyəm, dərdinə, Dərmanı nə, dərdi nə?! Yar bağa qonaq etdi. Aşiq görən dərdi nə? *** Yaram var. Üstə xal-xal yaram var. Aç ürəyim başını, Gör yanmamış haram var?!
1 Елчин, В.Гулийев. Юзцмцз, сюзцмцз, Б. Азярняшр, 1993, сящ. 18.
107 Yuxarıda dediyimiz kimi, bayatılar bir qayda olaraq 4 misradan ibarət olur. Lakin tədqiqatçılar XVII əsrin əv- vəllərində yaşamış Azərbaycan şairləri Əmaninin və Əzizinin bir sıra 6 misralıq şeirlərinin bayatı janrına aid olduğunu göstərirlər. Bundan başqa Kərkük türkmənlərinin yaratdıqları bir çox bayatı – xoryatlar da 6 misralıq şeir formasında olur. Bayatılar şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələri olsa da, yazılı ədəbiyyatda da bu janrın qiymətli örnəkləri yaranmışdır. Şair M.Əmaninin, Əzizinin, S.İ.Xətayinin, Sarı Aşiğin yazılı ədəbiyyatda qələmə aldığı bayatı nümunələri buna yaxşı misal ola bilər.
janrlarından biri də ağılardır. Ağıları kədər və hüzn nəğmələri adlandırmaq olar. Çünki ağılar bir qayda olaraq yas mərasimlərində yaranır və ifa olunur. Ağılarda qəm, kədər, qüssə, fəlakət, matəm notları çox güclü olur. Bu isə ağıların ifa olunduğu konkret situasiya ilə bağlıdır. Faciəvilik, dərin kədər, matəm ruhu bütün ağılar üçün aparıcı motiv hesab olunur. Mən bu bağa gəlmişəm, Yağa-yağa gəlmişəm. Götürmüşəm dərdimi, Ağlamağa gəlmişəm. Göydə bulud oynadı, Gözüm yardan doymadı. Yenicə sevişirdik, Qanlı fələk qoymadı.
Ağıların məzmununda matəm, qüssə, kədər motivləri güclü olsa da, təsvirin obyekti baxımından seçilirlər. Ağılarda hər hansı bir qəhrəmanın, igidin, qərib insanın, oğulun, qardaşın kədərli taleyi, faciəli ölümü tərənnüm edilir.
108 Dibində gözəl ağlar. Oğlu ölən analar, Sərgərdan gəzər, ağlar. Yel əsər, fəğan olar. Qardaş gələn yollara, Bacılar qurban olar. Ağılar da bayatılar kimi 4 misradan və 7 hecadan ibarət olur. Qafiyə sistemi bayatılarda olduğu kimidir:
Ağılar ta qədim zamanlardan indiyə qədər ağıçılar tərəfindən ifa edilir. Matəm, yas, təziyə mərasimlərinə dəvət olunan ağıçı qadınlar ölən qəhrəmanın kimliyindən asılı olaraq onun göstərdiyi igidliyi, yenilməzliyi, şücaəti, ağlaya- ağlaya improvizə edirdilər. Ağı demək məharəti xüsusi mərsiyəçilərdə daha güclüdür. Elə indinin özündə də ölən igidin şərəfinə düzənlənən yas mərasiminin daha emosional, daha şan- şöhrətli keçirilməsi üçün məclisə xüsusi mərsiyəxan dəvət olunur. Bu mərsiyəxanlarda ağı demək, konkret şəraitə uyğun söz qoşmaq məharəti o qədər güclü olur ki, onlar ölən qəhrəmanın, insanın ömür yolu haqqında məclisə toplaşanlarda konkret təsəvvür yaradırlar. Bununla belə, ağılar həmişə ənənəvi bayatı şəklində olmayıb, bəzən «vəznsiz, zəif qafiyəli, oxşama ruhlu
misralardan ibarət olur». Bu tipli bayatılarda oxşama, vəsf etmə, tərif, tərənnüm hissi, sadalama xüsusilə güclüdür. Gümüş xəncəlli, At bağrı çatladan, Düşmən bağrı yaran. Aslan ürəkli, Şir biləkli, Bənövşə buğlu, Mina boylu, Darvaza kürəkli, Gen sinəli, Gözü qızlar ovçusu Dili qızlar elçisi Balam vay! Ağı nümunələrinə Azərbaycan dastanlarında da çox rast gəlmək olur. Yazılı ədəbiyyatda da müxtəlif vəznli, formalı ağı nümunələri yaranmışdır. XIX əsrdə yaşayıb yaradan X.Natəvan gənc yaşlarında xəstəlikdən vəfat edən oğlu Mirabbasın şərəfinə yazdığı şeirlərin hamısı ağı, mərsiyə ruhludur. Dərin hüzn, kədər, ayrılıq, qəm-qüssə bu şeirlərdə əsas, aparıcı mövzudur. Ağılar nəsr yolu ilə də yaradılır. Belə ağı nümunələrində ölən igidin qəhrəmanlıqları, ona məxsus keyfiyyətlər nəsr dili ilə sadalama intonasiyasında verilir.
Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|