Babayeva d. R

199

---

Tovush. 
Ayrim tarbiyachi pedagoglarda tovush tabiatdan beriladi 
(xudo bergan) deyishadi. Maxsus tovush yillar davomida o‘zgarishi, 
aynishi mumkin. Shuning uchun doim mashq qilib uni rivojlantirib 
turish lozim bo‘ladi.
Tovusb apparati uch bo‘limdan iborat: generator, energetik,
rezonator.
Tovushning hosil bo‘lishi:
1. Tovush kuchi bilan bog‘liq (nutq apparati organlari bilan bog‘liq).
2. Tovush jarangdorligi (tovush jarangdorligi turli masofalarga yu- 
borib baland pastligini o‘zgartirish).
3. Tovushning egiluvchanligi va harakatchanligi (tovushni 
o‘zgartira olishi, tovushning baland-pastligi).
4. Diapazon-tovushning hajmi (chegarasi eng baland va eng pastki 
ton bilan belgidir).
5. Tembr-tovushning yaqinligi, yumshoqligi, silliqligi, xususiyligi. 
Tovush apparatining charchashi, tovu shda bo‘lgan nuqsonlar va 
buzilishlar orqali yuzaga keladi. Nutqmng tovush madaniyatini tar- 
biyalashda intonatsion ifodalilik, temp, talaffuz va fikmi bayon qi- 
lishning ravonligi ustida ishlashga ko‘p. oq ahamiyat berish darkor, 
zero, ravon nutqning shakllanishi ushbt ko‘nikmalarga asoslanadi.
Nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash ham til borlig‘ini eng 
oddiy anglashni shakllantirish bilan o‘zaro bog‘liqdir. Maktabga- 
cha yoshdagi katta bolalar so‘zlar, tovuchlar, qofiyalar bilan faol 
o‘ynaydilar. Ular so‘z jaranglagandagi utnumiy va alohida jihatlar- 
ni payqay oladilar, artikulatsion va akustik jihatdan bir-biriga yaqin 
bo‘lgan tovushlami (S-Sh, S-Z) farqlay oladilar, maqol, matal va tez 
aytishlardagi 4-5 ta so‘zda uchragan tovushlami sezadilar.
2. Talaffuzga o‘rgatishning asosiy bosqichlari.
Talaffuzga o‘rgatish 3-bosqichda amalga oshiriladi:
1-bosqish 
Ayrim tovushlar talaffuzini shakllantirish - bu qattiq 
va yumshoq, jarangli va jarangsiz undoshlar talaffuzi ustida ishlashni 
ko‘zda tutadi;
B-lab portlovchi jarangli undosh tovush. So‘zning oxirida, boshida 
va o‘rtasida keladi. В ...... .В ...... .В, B-V kabi aytiladi, aroba-arava,
kabob-kavob.
200

---

P-lab portlovchi jarangsiz undosh tovush.
P..., ...P..., ....P, В va F undosh tovushlari o‘mida talaffuz qili- 
nadi, fabrika-pabrika, kelib-kelip.
2-bosqich:
Ayrim so‘zlar talaffuzini shakllantirish - bu leksikani 
to‘g‘ri talaffuz qilish, urg‘u berish, so‘zda urg‘u bo‘g‘inini ajratish- 
dan iborat;
Leksik jihatdan: «Ko‘klam keldi» biri fasilning nomini, ikkinchisi 
harakatni anglatadi.
Urg‘u so'zning oxirgi bo‘g‘iniga tushadi: Tikuvchi, ti-kuv-chi.
3- bosqich: 
Namunaviy gaplar talaffuzini shakllantirish - bu 
o‘zgacha gap ohanglari ustida maxsus ishlashni ko‘zda tutadi. Chum- 
chuq - kichkina qushcha.