Baburnamə 3

(237 b) gedib içdim. Bəylərin və içkilərin çoxusu orada idi. 

Şənbə günü ayın on birində [=9 iyul] məclis vardı, ikindi ilə axşam 

arasında böyük göyərçinxananın damının üstünə  çıxaraq içdik. Bir az gec 

vaxtda bir neçə atlı Dih-əfqan yolundan şəhərə doğru keçirdi. Araşdırıldı. 

Dərviş Məhəmməd Sarban imiş, Mirzə xanın [Sultan Veys] hüzurundan elçi 

olaraq gəlirmiş. Dam üzərindən çağırdıq və «Mərasimlə elçilik eləməyi bu-

rax və  dərhal gəl» dedik. Dərviş  Məhəmməd gəlib söhbətdə oturdu. O za-

man tövbəli olduğu üçün içmirdi. Sabaha qədər orada içdik. Ertəsi gün mən 

divanda oturanda isə  mərasimlə  və üsula uyğun olaraq gəlib Mirzə xanın 

göndərdiyi hədiyyələri təqdim etdi. 

Keçən il min cür çətinlik və dərd-bəla ilə o tərəfdəki bütün aymaqları 

Kabilə köçürmüşdük. Kabil dar bir yerdir. Aymaqların və türklərin heyvan-

larına asanlıqla qışlaq və yaylaq tapılmır. Köçəri xalqı öz xoşuna qoysan 

heç bir zaman Kabili istəməz. Onlar Qasım bəyə müraciət edərək o tərəfə 

keçmək üçün onu minnətçi saldılar. Qasım bəy çox israr etdi və axırda ay-

maqlara Qunduz və Bağlan tərəfinə keçmək üçün izin aldı. 

Hafiz Mir Katibin böyük qardaşı Səmərqənddən gəlmişdi. Səmərqən-

də getməsinə izin verib Polad Sultana divanımı göndərdim. Divanın arxası-

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

254

na yalnız bu qiəni yazdım: (238 a)  

Ol sərvin hərəminə gər yetsən, ey səba, 

Vergil bu hicr xəstəsindən yad könlünə. 

Rəhm eyləyib yad qılmadı Baburu, var ümid, 

Sala xuda rəhmi polad könlünə. 

Cümə günü, ayın on yeddisində [=15 iyul] Şah Məzid Göyəldaş Mə-

həmməd Zaman Mirzənin adından cizyə və hədiyyə olaraq bir at gətirib sə-

daqətini bildirdi. O gün Şah bəyin elçisi Əbu Müslim Göyəldaşa xələt gey-

dirlib ehsanlarda bulunularaq getməsinə izin verdim. Xoca Məhəmməd Əli 

[Tağayi] ilə Tanrıverdiyə də vilayətləri olan Hast ilə Əndəraba getmələrinə 

o gün izin verildi. 

Cümə axşamı, ayın iyirmi üçündə [=21 iyul] Keçə-Qut və Qarluq ci-

varında qoyaraq o vilayətlərin məsuliyyətini tapşırdığımız Məhəmməd  Əli 

Cəng-Cəng Mirzə Məlvi Qarluqun oğlu Şah Həsən və Hatinin bir adamıyla 

birlikdə  gəldi. O gün köçünü gətirmək üçün Səmərqəndə gedən Molla 

Əlixan da gəlib bizə qoşuldu.  

 

ƏBDÜRRƏHMAN ƏFQANLARININ ÜSTÜNƏ AXIN 

 

Əbdürrəhman  əfqanları  Gərdiz sərhəddində yaşayırdılar. Vergi ver-

məkdən və özlərini yaxşı aparmaqdan uzaqdılar. Gedən və gələn karvanlar 

da onlardan zərər görürdü. Çərşənbə günü, rəcəb ayının iyirmi doqquzunda 

[=27 iyul] bu əfqanlara axın etmək için hərəkətə keçdik. Təngi-Vağcan ci-

varında enib yemək yedik və günortadan bir az sonra oradan hərəkət etdik. 

Gecə vaxtı yolu itirərək Pəncab-Şahnənin cənub-şərqindəki təpə  və 

ovalarda xeyli avara (238 b) olduq. Bir müddət sonra təkrar yolu taparaq 

Çeşmeyi-Pərə keçidindən aşıb Gərdiz tərəfinə baxan dərədən çıxdıq və sa-

bah vaxtında düzlüyə çatıb axınçılar göndərdik. 

Əsgərin bir qismi Gərdizin cənub-şərqində yerləşən Kirmas dağı tərə-

finə axın etdi. Axınçıların arxasına Xosrov [Göyəldaş], Mirzəqulu [Göyəl-

daş] və Seyid Əli komandanlığında olan mərkəzin sağ qolu göndərildi. Əs-

gərin böyük hissəsi isə Gərdizin şərq tərəfinə, dərənin yuxarısına doğru axın 

etdi. Bu axınçıların arxasından da Seyid Qasım eşik-ağa, Mirşah Koçin, Qi-

yam bəy Orduşah, Hindu bəy, Qutlu Qədəm və Hüseyn komandanlığındakı 

əsgərlər göndərildi. 

Əsgərin böyük hissəsi dərənin yuxarısına doğru axın etdiyi üçün geri 

qalanları göndərdikdən sonra mən də onların arxasından getdim. Bu dərənin 

yuxarı tərəfindəki əhali uzaqda iymiş. Oraya gedən əsgərlərin atı qüvvədən 

düşdü. Əsgərin əlinə  ciddi  bir şey keçmədi. Qırx-əlliyə qədər əfqan piyada-

sı düzənlikdə göründü. Bu əsgərin arxasından gedənlər onlara doğru hücum 

edərək mənə adam göndərib xəbər verdilər. Mən də daha sürətlə çapdım. 

BABURNAMƏ 

 

255

Mən gələnə qədər Hüseyn Həsən heç bir şeyi hesablamadan tək başına 

əfqanların içinə girib qılıncını çəkəndə atını oxla vurmuşlar, qalxan kimi də 

ayağını  kəsərək yıxmışlar. Hər tərəfdən bıçaqlayaraq parça-parça etmişlər. 

Bu arada da bizim igidlər sadəcə qarşıdan baxıb köməyə gedə bilməmişlər. 

Bu xəbər gəlincə Gədai  Tağayi, Payəndə Məhəmməd (239a) Qaplan, Əbül-

həsən Qurçu və Mömin Atəkə komandanlığında olan igidləri dördnala irəli 

göndərib özüm də sürətlə irəlilədim.  

Hamısından əvvəl Mömin Atəkə bir əfqanı nizə ilə yıxıb başını kəsib 

gətirdi. Əbülhəsən Qurçu da zirehsız olduğu halda yaxşı hərəkət edib əfqan-

ların önünü kəsərək atını sürdü və bir əfqanı vurub başını kəsib gətirdi. Özü 

üç yerindən, atı da bir yerindən yaralanmışdı. Payəndə Məhəmməd Qaplan 

da yaxşı hərəkət edib bir əfqanı qılıncla vuraraq başını kəsib gətirdi. Gərçi 

Əbülhəsən ilə Payəndə Məhəmməd Qaplanın igidlikləri bundan öncə də mə-

lum idi, bu dəfə isə hünərlərini daha artıq göstərdilər. Bu qırx-əlli  əfqanın 

hamısı ox və qılıncla parçalandı. Bunlar kəsildikdən sonra bir otluğa enib bu 

əfqanların başından bir minarə qurulmasını əmr etdim. 

Yolda gələrkən Hüseyn ilə birlikdə olan bəylər gəldilər. Sərt və qəzəb-

lə danışaraq belə dedim: «Bu qədər adam qarşıdan baxa-baxa dümdüz bir 

yerdə belə bir igidi bir neçə piyada əfqana necə qapdırırsınız. Sizin hamını-

zın rütbələrini və imtiyazlarını, əlinizdəki pərgənə və vilayətləri alıb saqqal-

larınızı qırxaraq sizi şəhərlərdə gəzdirmək lazımdır, ta ki hamı belə bir igidi 

düşmənin əlində qoyan və dümdüz bir yerdə əlləri qoynunda (239b) durub 

baxanların cəzasının nə olduğunu bilsin». 

Kirmaş tərəfinə gedən əsgər qoyun və qənimət alıb gəldi. Baba Qaşqa 

Moğol da Kirmaş tərəfinə gedən əsgərlərlə birlikdə getmişdi. Bir əfqan onu 

qılıncla vurmaq istəyəndə Baba Qaşqa daha cəld tərpənərək oxunu çəkmiş 

və bu əfqanı vurub yıxmışdı. 

Sabah tezdən qalxıb Kabilə doğru atlandıq. Məhəmməd Bəxşi, Əbdül-

əziz Miraxur və Mir Xurd Bəkavula Çeşmeyi-Pərədə qalıb xalqdan qırqovul 

yığmaları əmr edildi. Mən də bir neçə adamla birlikdə hələ görməmiş oldu-

ğum Meydani-Rüstəm yoluyla getdim. 

Meydani-Rüstəm dağların arasında yerləşir və dağın təpəsinə yaxın bir 

yerdədir. O qədər səfalı bir yer deyildir. İki dağın arasında bir az geniş dərə-

si, cənub tərəfində təpənin ətəyində bir az kiçık bir çeşməsi və böyük-böyük 

qovaq ağacları vardır. Bu Meydani-Rüstəmin Gərdiz tərəfinə çıxan yolunda 

da çeşmələr və ağaclardan xeyli var, lakin ağacları bir az daha kiçıkdir. Düz-

dür, dərəsi bir az dardır, lakin bu ağacların dibi yamyaşıl gözəl çayırlardır 

və olduqca səfalı bir dərədir. 

Meydani-Rüstəmin cənub tərəfindəki dağa çıxdıq, oradan Kirmaş  və 

Bəngəş dağları ayaq altındakı kimi görünürdu. Kirmaş dağlarının o yanında 

mövsüm yağışı buludları tək-tük görünürdu. (240 a) Mövsüm yağışı olma-

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

256

yan bu vilayətlərdə isə  bulud heç görünmürdu. 

Günorta vaxtında Huniyə gəlib endik. Ertəsi gün Məhəmməd ağa kən-

dinin civarına enib məcun yedik və suya balıq otu atıb bir az balıq tutduq. 

Bazar günü, şaban ayının üçündə [=31 iyul] Kabilə gəldik. 

Çərşənbə axşamı günü, ayın beşində [=2 avqust] Dərviş  Məhəmməd 

Fəzli ilə Xosrovun [Göyəldaş] nökərini çağıraraq Hüseyn yaxalandığı za-

mankı alçaqlıqlarının səbəbini soruşub rütbə və imtiyazlarını əllərindən al-

dıq. Günorta üstü çinar dibində içki məclisi quruldu. Baba Qaşqa Moğola 

xələt ehsan edildi. 

Cümə günü, ayın səkkizində [=5 avqust] Mirzə xanın [Sultan Veys] 

yanına getmiş olan Kibək gəldi. 

Cümə axşamı günü, ikindi vaxtı Xoca-Seyaran, Baran və Damən-Kuh 

tərəflərini seyr etmək üçün getdim. Yatsı vaxtında Mama-xatuna endim. 

Ertəsi gün İstalifə gəlib endik. O gün məcun yedik. 

Şənbə günü İstafildə içki məclisi quruldu. 

Sabah İstafildən hərəkət edib Sincid-dərə arasından keçib Xoca-Seya-

ranın yaxınına gələndə yoğunluğu bilək qədər və uzunluğu bir qulac olan 

böyük bir ilan öldürüldü. Bu ilanın içindən ondan bir az incə başqa bir ilan 

çıxdı. Hər halda qısa bir zaman öncə udmuş olmalı, bütün orqanları tamam-

dı. İncə ilan o böyük ilandan bir az qısa idi (240 b). Bu incə ilanın içindən 

də böyük bir siçan çıxdı; o da tamdı və hələ heç bir yerinə zərər gəlməmişdi. 

Xoca-Seyarana gəlib içki məclisi qurduq. O gün Kiçkinə Tünqatar va-

sitəsilə digər tərəfdəki bəylərə əsgərin toplanacağı yer müəyyənləşdirilərək 

ordunun hərəkətə keçəcəyi bildirildi və  təyin olunan yerə vaxtında gəlib 

çatmaları əmr edilərək fərmanlar göndərildi. 

Sabah hərəkətə keçib məcun yedik və Pərvan çayının qovuşduğu yerə 

gedib o civardakı əhalinin üsulu ilə Pərvan çayına balıq otu ataraq bir çox 

balıq tutduq. Mir-Şah bəy bizi yedirib içirdi. 

Buradan atlanaraq Gülbahara getdik. Axşamdan sonra içki məclisi qu-

ruldu. Bu söhbətlərdə Dərviş Məhəmməd Sarban da vardı. Gərçi igid və si-

pahiydi, lakin içki içmirdi, tövbəliydi. Qutlu Xoca Göyəldaş uzun zamandan 

bəri sipahiliyi tərk edib dərviş olmuşdu. Yaşı da xeyli çoxalmış, saqqalı ağ-

appaq olmuşdu. Lakin bu hərif bu söhbətlərdə daima içirdi. Dərviş Məhəm-

mədə belə dedim: «Qutlu Xocanın saqqalından utan, özü dərviş, ixtiyar və 

ağ saqqallı olduğu halda daim içki içir. Sənsə sipahi, igid və simsiyah saq-

qallı olduğun halda heç bir zaman içmirsən. Bunun səbəbi nədir?» İçməyən 

adama içki təklif etmək mənim adətim və üsulum deyildi. Beləcə bir zarafat 

etdik və ona içki təklif etmədik. Sabah səbuhi məclisi keçirdik. 

Çərşənbə (24l a) günü Gülbahardan hərəkət etdik. Əbun kəndinə enib 

yemək yedikdən sonra təkrar atlanaraq Bağati-xuma gedib düşərgə qurduq. 

Günortadan sonra içki söhbəti təşkil etdik. 

BABURNAMƏ 

 

257

Ertəsi gün oradan hərəkət edərək Xoca Hand Səidin məzarını ziyarət 

edib dönərək Çinə kurqanı yanından sala mindik. Pənchir çayının qarışdığı 

yerdə sal dağın çıxıntısına çarpdı və az qalsın batırdı. Ruhdəm, Tanrqulu və 

Mir Məhəmməd Caləban salın qayaya çarpması nəticəsində suya düşdülər. 

Ruhdəm ilə Tanrıqulunu zorla çəkib təkrar sala çıxardılar. Çini qədəhim, bir 

qaşıq və çalğı da suya düşdü. Oradan keçib Səngi-Bəndə doğrusuna gələndə 

sal suyun ortasındakı bir budağa, ya da bənd üçün çaxılmış bir qazığa çarpdı. 

Şah  Şüca bəyin oğlu  Şah Həsən [Arğun] arxası üstə düşdü və Mirzəqulu 

Göyəldaşı da özü ilə birlikdə götürdü. Dərviş  Məhəmməd Sarban da suya 

düşdü. Mirzəqulu yaxşı hərəkət etdi, yıxılanda əlində qovun kəsməkdə oldu-

ğu bıçağı sala döşənmiş həsirə sapladı, amma yenə də suya yıxıldı. Mirzə-

qulu sala gəlmədən paltarlı şəkildə üzüb çıxdı. Saldan çıxıb o axşam salçı-

ların evində qonaq olduq. Dərviş Məhəmməd mənə suya düşən yeddi rəngli 

qədəhin eynisi olan başqa bir qədəh hədiyyə etdi. 

Cümə günü çayın sahilindən hərəkət etdik. İnçkədən aşağıda olan Ku-

hi-Beçənin təpəsinə enib öz əlimizlə  (241 b) xeyli misvaq yığdıq. Oradan 

keçib xoca-xızırlılarla yemək yeyib təkrar atlandıq. Günorta vaxtı Qutlu Xo-

canın ərazisindən Ləmqan kəndinə endik. Qutlu Xoca hazır nə vardısa gətir-

di, yedik. Oradan qalxıb Kabilə gəldik. 

Bazar ertəsi günü, ayın iyirmi beşində [=22 avqust] Dərviş  Məhəm-

məd Sarbana xassə  xələt və yəhərli bir at əta etdim, o da nökərliyə birlikdə 

yükündü. 

Dörd-beş aydır saçımı kəsmirdim. Çərşənbə günü, ayın iyirmi yedisin-

də saçımı kəsdirdim. O gün içki söhbəti yapıldı. 

Cümə günü, ayın iyirmi doqquzunda [=26 avqust] Mir Xurd Bəkavul, 

Hindalın atəkəliyinə yükündürüldü və min şahruxi hədiyyə verdi. 

Çərşənbə günü, ayın beşində [=31 avqust] Tülək Göyəldaşın Barlas 

Ciki adlı bir nökəri onun məktubunu gətirdi. Özbək axınçısı o civara gəlmiş 

və Tülək də qarşılarına çıxıb vuruşaraq onları məğlub etmişdi. O qasid əsir 

bir özbəklə birlikdə digər bir özbəyin də başını gətirdi. 

Şənbə axşamı, ayın səkkizində [=3 sentyabr] Qasım bəyin evinə gedib 

iftar etdik, yəhərli bir at hədiyyə etdi. Bazar axşamı da Xəlifənin evində iftar 

edildi; o da yəhərli bir at bağışladı. 

Ertəsi gün hərbi işlər üçün çağrılmış  olan  Xoca  Məhəmməd  Əli ilə 

Can Nasir vilayətlərindən gəldilər. 

Çərşənbə günü, ayın on ikisində [=7 sentyabr] (242 a) daha öncə bəhs 

etdiyim kimi, mən Hastdan Kabilə gedən il Kaşğara getmiş olan [Baburun 

oğlu] Kamranın dayısı Sultan Əli [Mirzə Tağayi] gəldi.  

 

ƏFQAN QƏBİLƏLƏRİ ÜSTÜNƏ AXIN 

 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

258

Cümə axşamı günü, ayın on üçündə [=8 sentyabr] Yusif-zey tayfasının 

cəzalandırılması məqsədilə hərəkət edib Dih-Yaqub çayının Kabil tərəfində-

ki çayıra endik. Ata minəndə Babacan axtaçı (mehtər) atı bir az tərs tutduğu 

üçün hiddətimdən üzünə bir yumruq vurmuş  və adsız barmağım dibindən 

qırılmışdı. O zaman o qədər ağrımadı, lakin bu yurda gəlib enəndə çox izti-

rab verdi. Bir müddət çox əziyyət çəkdim, yazı yaza bilmırdım. Axırda yax-

şılaşdı. 

Bu səfərə  çıxdığımız yerdə xalam Dövlət Sultan xanımın Qutlu Mə-

həmməd Barlas adlı südqardaşı Kaşğardan xanım tərəfdən məktub və xəbər 

gətirdi. O gün diləzaq  əfqanlarmm böyüklərindən Məlik Bu xan ilə  Məlik 

Musa da gəlib hədiyyələr verərək mülazimət etdilər. 

Bazar günü, ayın on altısmda [=11 sentyabr] Qoç bəy gəldi. 

Çərşənbə günü, ayın on doqquzunda qalxıb Püt-haqdan keçərək bu 

Püt-haq irmağının sahilində  hər dəfə endiyimiz yerə endik. Bamyan, Kah-

mərd və Quri kimi Qoç bəyə aid vilayətlər özbəklərə yaxın olduğu üçün 

Qoç bəyi bu yürüşdən azad edib ona öz sardığım yaylıq ilə bir dəst paltar 

ehsan etdikdən sonra yanımızdan ayrılıb öz vilayətinə getməsinə izin verdim. 

Cümə günü, ayın iyirmi birində [=16 sentyabr] Badam-Çeşməyə endik. 

(242 b) Ertəsi gün də Barıq-Aba endik. Özüm Qaratuyu gəzib gəldim. Bu 

yurdda bir ağacda bal tapıldı. 

Mənzildən-mənzilə  hərəkət etdik və  çərşənbə günü, ayın iyirmi altı-

sında [=21 sentyabr] Baği-Vəfaya endik. Cümə axşamı günü də bu bağda 

qaldım. 

Cümə günü qalxıb Sultanpurdan keçib endik. O gün Şah Mir Hüseyn 

vilayətindən gəldi. 

Başlarında Məlik Bu xan və Məlik Musa olmaq üzərə diləzaq böyük-

ləri də o gün gəldilər. Yusif-zeyinin uzaqlaşdırılması üçün Sevad üzərinə 

yürümək niyyətilə çıxmışdıq. Lakin diləzaq məlikləri «Heşnəgarda əhali də, 

azuqə  də çoxdur» deyərək Heşnəgara yürüş üçün israr etdilər. Danışılıb 

məsləhət etdikdən sonra Heşnəgarda azuqə çox olduğu üçün oradakı 

əfqanların üstünə axın edilməsinə, Heşnəgar və ya Pərşavər kurqanlarından 

birindən anbar kimi istifadə edərək bu taxıldan  ərzaq hazırlayıb bir dəstə 

igidlə birlikdə Şah Mir Hüseynin orada qoyulması qərara alındı. Bu iş üçün 

öz vilayətinə gedib hazırlığını görüb gəlmək üzərə Şah Mir Hüseynə on beş 

günlük bir müddət üçün izin verildi. 

Ertəsi gün qalxıb Cuyi-Şahiyə gəlib endik. Tanrıverdi ilə Sultan Mə-

həmməd Dulday da sonradan bu yurdda olduğumuz vaxt gəlib yetişdilər. 

Həmzə də Qunduzdan o gün gəldi. 

Bazar günü, ayın sonuncu günü [=25 sentyabr] Cuyi-Şahidən atlana-

raq Qırıq-Arxa (243 a) endik. Mən bir neçə yaxın dostla birlikdə salla gəl-

dim. Bu yurdda ikən bayram hilalı göründü. Dəreyi-Nurdan bir neçə heyvan 

BABURNAMƏ 

 

259

yükü  şərab gətirmişdilər, axşamdan sonra içki məclisi quruldu. Məclisdə 

Mühib  Əli Qurçu, Xoca Məhəmməd  Əli Kitabdar, Şah [Şüca] bəyin oğlu 

Şah Həsən, Sultan Məhəmməd Dulday və Dərviş Məhəmməd Sarban vardı. 

Dərviş Məhəmməd tövbəliydi. Kiçıklikdən bəri mənim adətim də eyləydi ki, 

içməyən adamı zorla içirtməzdim. Dərviş Məhəmməd hər zaman söhbətlər-

də iştirak edir, amma içməsi üçün heç bir şəkildə israr edilməzdi. Xoca Mə-

həmməd Əli bir seçim şansı qoymadan zorla ona şərab içirtdi. 

Bazar ertəsi, bayram günü hərəkət etdik. Yolda baş ağrısından qurtul-

maq üçün məcun yedik. Məcunun təsiri altında ikən xənzəl

1

 gətirdilər. Dər-

viş Məhəmməd xənzəli heç görməmişdi. Mən bunun Hindistan quvunu ol-

duğunu söylədim və bir dilim kəsib verdim. İştahla dişlədi və acısı axşama 

qədər ağzından getmədi. 

Gərm-Çeşmənin təpəsinə enib yemək yedikdən sonra xeyli müddətdən 

bəri öz vilayətində olan Ləngər xan da at və bir xeyli məcun hədiyyəsi ilə 

gəlib bizə qoşuldu. Oradan qalxıb Yedəbirə endik. İkindi vaxtında bir neçə 

yaxın dostla sala minərək bir küruh qədər aşağı gedib çıxdıq. 

Ertəsi gün də oradan qalxıb Xeybər keçidinin dibinə (243 b) endik. O 

gün Sultan Bəyazid bizim xəbərimizi alınca Bare yoluyla Nilabdan keçərək 

arxamızdan gəldi və belə  ərz etdi: «Afridi əfqanları ailə  və mallarıyla 

Baredə otururlar. Çoxlu düyü əkmişlər, tarlalarda düyü yetişmiş, ancaq 

yığılmamışdır». Amma biz Heşnəgardakı Yusif-zeyi əfqanlarının üstünə 

yürümək niyyətilə yola çıxdığımız üçün ona önəm vermədik. 

Günorta Xoca Məhəmməd  Əlinin [Kitabdar] çadırında  şərab məclisi 

oldu. Tam bu məclisdəykən Sultan Tərahi vasitəsilə bu tərəflərə gəlməyimi-

zin səbəbini açıqlayaraq Bəcura, Xoca Kəlana məktub göndərdik. Fərmanın 

haşiyəsinə bu beyti yazdım:  

Səba, bə lütf bigu an ğəzəli rənara, 

Ki sər bə kuhi biyaban to dadeyi-mara. 

Ey səba, lütfən, o gözələ söylə: 

Bizi dağlara və çöllərə atan sənsən. 

Oradan sabah tezdən hərəkət edib keçiddən endik və Xeybər boğazın-

dan keçərək Əli-Məscidə gəldik. Oradan günorta üstü hərəkət edib müxəllə-

fatdan ayrılaraq iki pas sonra Kabil çayının sahilinə gəlib bir az uyuduq. Sə-

hər vaxtı bir keçid taparaq sudan keçdik. 

Önçülərimiz əfqanlarm xəbər alaraq qaçdıqlarını bildirdi. Yürüyüb Se-

vad çayından keçib əfqanlarm  əkinləri arasına endik. Deyilənlərin yarısı, 

hətta dörddə biri qədər belə azuqə yox idi. Heşnəgarı bu azuqə ümidi (244 

a) ilə gücləndirmək şəklindəki hesabımız baş tutmadı. Bu səfərə qeyrət et-

miş olan diləzaq məliklərinin canları da bu üzdən sıxıldı. 

İkindi vaxtı Sevad çayının Kabil tərəfinə keçib endik. Ertəsi gün Se-

                                                           

1

 Xənzəl:  yabanı qabaq, Hindistanda yetişən acı bir meyvə.  

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

260

vad çayından qalxıb Kabil çayından keçərək endik. Toplantıya qatıla biləcək 

bəylər çağrılıb danışıldı və Sultan Bəyazidin dediyi kimi afridi əfqanlarına 

axın edib onların malları və azuqəsi ilə birlikdə Perşavər kurqanını hazırla-

yaraq orada əsgər saxlanılmasına qərar verildi. Hindu bəy Koçin və Hast 

mirzələri bu mənzildə arxamızdan gəlib yetişdilər. 

O gün məcun yedik. Məclisdə Dərviş Məhəmməd Sarban, Məhəmmə-

di Göyəldaş, Gədai  Tağayi və Əsəs [Xoca Məhəmməd Əli Tağayi] vardı. 

Sonra Şah Həsəni də dəvət etdik. Yeməkdən sonra ikindi vaxtı sala mindik. 

Ləngər xan Niyazini də sala çağırdıq. Axşam vaxtı saldan çıxıb ordugaha 

gəldik. 

Verdiyimiz qərara görə, çayın sahilindən səhər vaxtı qalxıb Camdan 

keçərək  Əli-Məscid çayının mənbəyinə endik. Arxamızdan gələn  Əbülha-

şim Sultan Əli belə dedi: «Ərəfə gecəsi Cuyi-Şahidə Bədəxşandan gələn bir 

adama birlikdə Cam çayından keçdim. Mənə Sultan Səid xanın Bədəxşan 

üstünə  gəldiyini dedi. Mən də bunu padşaha xəbər vermək üçün gəldim». 

Bəyləri çağıraraq vəziyyəti dəyərləndirdik. Bu xəbər üzündən kurqanı (244 

b) hazırlamağı uyğun görməyərək Bədəxşana getmək üzrə geri döndük. 

Ləngər xana xələt geydirib Məhəmməd Əli Cəng-Cəngə köməkçi tə-

yin edərək getməsinə izin verdim. O gecə Xoca Məhəmməd Əlinin [Kitab-

dar] çadırında içki məclisi quruldu. Sabah tezdən buradan qalxıb Xeybər ke-

çidini aşaraq keçidin dibinə endik. 

Xızır-xeyl  əfqanlarından çox nalayiq hərəkətlər görünmüşdü.  Əsgər 

gedib-gəlirkən geridə qalan və kənara düşən əsgərlərə ox atıb atlarını götü-

rürdilər. Onlara hədlərini bildirmək və cəzalandırmaq zəruri idi. Bu niyyətlə 

səhər vaxtı keçidin altından qalxdıq, günorta yeməyini Dih-Gülamanda ye-

yib atlara da yem verdikdən sonra günorta təkrar atlandıq. 

Kabildə olanların oradakı Xızır-xeyl əfqanlarını həbs etmələri və mal-

larını müfəssəl siyahıya alıb yazılı xəbər vermələri və Bədəxşandan da hər 

hansı bir xəbər gəlsə, izah edib bir adam vasitəsilə dərhal göndərmələri üçün 

Məhəmməd Hüseyn Qurçu təcili Kabilə göndərildi. 

O gecə ikinci pasa qədər yürüyüb Sultanpurdan bir az irəlidə endik. 

Orada bir az uyuduqdan sonra təkrar atlandıq. Xızır-xeyllər Behar və Mih-

qramdan Qarasuya qədər olan yerlərdə yaşayırlarmış. Sabaha doğru gedib 

axınçılar göndərdik. Mallarının və çoluq-çocuqlarının böyük qismi əsgərin 

əlinə düşdü. Az bir qismi isə dağa yaxın olduğu üçün oraya qaçaraq qurtul-

du. 

Sabah tezdən Kılağuya (245 a) endik. Burada qırqovul aldıq. Geridə 

qalmış olan müxəlləfat da o gün gəlib bizə qoşuldu. 

Vəziri əfqanları vergilərini hər zaman nizamlı bir şəkildə vermirdilər. 

Qorxularından üç yüz qoyun hədiyyə gətirdilər. 

Barmağım qırılalı heç bir şey yaza bilmirdim. Bu yurdda bazar günü, 

BABURNAMƏ 

 

261

ayın on dördündə [=9 oktyabr] az bir şey yazdım. 

Ertəsi gün xırılçı  və  səmu-xeyl  əfqanlarının böyükləri gəldilər. Dilə-

zaq əfqanlarının böyükləri də onların günahlarının bağışlanmasını israrla xa-

hiş etdilər. Günahlarını bağışlayıb əsirləri azad elədik. Vergilərini dörd min 

qoyun olaraq müəyyənləşdirib böyüklərinə xələt geydirərək təhsildarlar tə-

yin edib göndərdik. 

Bu işi bitirdikdən sonra cümə axşamı günü, ayın on səkkizində [=13 

oktyabr] oradan qalxıb Behara və Mihqrama endik, ertəsi gün də Baği-Vəfa-

ya gəldik. Baği-Vəfanın çox gözəl zamanıydı. Meydanlar tamamilə yonca-

lıqdı, nar ağacları saralmışdı. Payız gözəl rəngini almışdı. Ağaclarda narlar 

qıpqırmızı olmuşdu. Portağal ağacları yaşıl idi və  ağaclardakı portağallar 

hələ tam saralmamışdı. Narı bizim vilayətin yaxşı narı qədər olmasa da yax-

şı idi. Baği-Vəfadan ilk dəfə belə bir həzz aldıq. Burada olduğumuz üç-dörd 

gün ərzində (245 b) bütün əsgərlər doyunca nar yedi. 

Bazar günü oradan hərəkət etdik. Mən bir pəhərə qədər bəzi portağal-

ları payladım. Şah Həsənə iki ağacın portağalı ehsan  edildi, bəzi igidlərə bir 

ağacın portağalı, bəzilərinə iki adama bir ağacın portağalı ehsan edildi. Qış-

da Ləmqanı seyr etmək niyyətində olduğum üçün hovuz kənarındakı iyirmi-

yə qədər portağal ağacının mənim üçün qorunmasını əmr etdim. O gün Gən-

dəməyə, ertəsi gün isə Çiydəliyə endik. 

Axşama yaxın şərab məclisi quruldu. İçkilərin çoxu orada idi. Söhbət 

sona çatarkən Qasım bəyin bacısı oğlu Gədai  Behcət xeyli masqaralıq elədi. 

Sərxoş olunca mənim yanımdakı yastığa söykəndi. Gədai Tağayi onu məc-

lisdən əlində qaldırıb çıxardı. 

Sabah tezdən o yurddan qalxdıq. Quru say tərəfindəki Barıq-Abı bir 

aşağı-bir yuxarı dolaşmağa getdim. Bir neçə sərv ağacı fövqəladə gözəl sa-

ralmışdı. Orada enib yılqıran yeməyi yedik. Payızın  şərəfinə  şərab içdik. 

Yoldan qoyun gətirərək kabab çəkməyi əmr etdim. Palıd budaqlarına od vu-

rub seyr etdik. 

Molla  Əbdülməlik Divanə  gəlməkdə olduğum xəbərini Kabilə apar-

maq üçün izin istədi. Molla Əbdülməlikə bu izin verilərək Kabilə göndərildi. 

Həsən Nəbirə  də  məni görmək üçün Mirzə xanın [Sultan Veys] yanından 

gəlmişdi, burada gəlib (246 a) mülazimət etdi. Günortaya qədər orada içdik, 

sonra hərəkət etdik. 

Məclisdəkilər çox sərxoş olmuşdular. Seyid Qasım elə sərxoş olmuşdu 

ki, iki nökəri onu at üstünə qoyaraq çətinliklə ordugaha götürdü. Dost Mə-

həmməd Bağır da elə sərxoş olmuşdu ki, Emin Məhəmməd Tarxan ilə Məsti 

Çöhrə nə qədər çalışsalar da, onu ata mindirə bilmirlər. Başına su tökürlər, 

yenə olmur. Bu arada xeyli əfqan ortaya çıxır. Emin Məhəmməd Tarxan 

şərabın təsiri ilə «Onu bu şəkildə düşmənin əlinə verməkdənsə, başını kəsib 

aparım» deyə düşünür və min bir çətinliklə atın üstünə qoyub gətirirlər. 

Zəhirəddin Məhəmməd BABUR  

 

 

262

Gecə yarısı Kabilə gəldik. Kaşğara Sultan Səid xanın yanına elçi ola-

raq getmiş olan Qulu bəy [Arğun] geri qayıtmışdı, sabah divana gəlib müla-

zimət etdi. Qulu bəylə birlikdə Bişkə Mirzə İtərçini elçiliyə göndərmişdi, o, 

vilayətin məhsulundan bir qədər hədiyyə gətirdi. 

Çərşənbə günü, zülqədə ayının ilk günü [=25 oktyabr] Kabilin məzarı 

qarşısına gedib tək başıma səbuhi içdim. Məclis  əhli sonra bir-bir, iki-iki 

gəldi. Günəş doğandan sonra Baği-Bənövşəyə gedib hovuz kənarında içdik. 

Günortaya doğru uyuduq və günorta təkrar içdik. Bu günorta söhbətində 

bundan əvvəlki söhbətlərdə şərab təklif edilməyən Tanrıqulu bəylə Məhən-

diyə (246 b) şərab verdim. Yatsı vaxtı hamama gəldim. O gecəni hamamda 

keçirdim. 

Cümə axşamı günü Yəhya Nuhani başda olmaq üzrə Hindistan tüccar-

larına xələtlər ehsan edərək getmələrinə izin verdim. Şənbə günü, ayın dör-

dündə isə [=28 oktyabr] Kaşğardan gələn Bişkə Mirzəyə xələt geydirilərək 

ehsanlarla birlikdə getməsinə izin verdim. 

Bazar günü qapı üzərindəki kiçık rəsm salonunda söhbət etdik. Dar bir 

hücrə olmasına baxmayaraq məclisdə on altı adam vardı.