Badiiy san’atlar

Saddi Iskandariy
Magar fat/h(i) bo’lgan/da Mag’rib/zamon
V — — V — — V — — V —
Shahi zo/hir aylab/ edi qat/lu qin.
V— —V —— V— — V —
Muraqoribi musaddasi mahzuf.

Qabul ay/lagay o/ni yaxshi/-yomon,

V— —V— —V — — V ~
Kishi yo’q,/ magarkim,/ birov bu/ zamon.
V — — V— — V — — V ~
Mutaqoribi musaddsi maqsur.
Yodda tuting! Xamsadagi barcha 5 – dostonlar mutaqoribi musaddasi mahzuf vaznida yoziladi.
Aruz vaznidagi 21 bahrdan 9 tasi juda faol. Ular - ramal, hajaz, hafif, sare’, munsare’, munsareh, mujtase.
Quyidagi 3 bahrdan kam foydalanishgan:
Mutadorik, komil, tavil.
Qolgani 9 bahrdan mutlaqo foydalanishmagan: vofir, muqtazot, madid, basit, qarib, mushokil, g’arib, ariz, amiq.
“Hayrat ul-abror” – 3988 bayt, 64 bob, 20 maqolat. Hamd va na’t bilan boshlanadi. Sare’ bahrida yozilgan.
“Layli va Majnun” - Layli Hay qabilasidan. Majnun (Qays) - - Bani Omir qabilasidan.
“Sab’ai Sayyor” – Hafif bahrida yozilgan. 38 bob, 5000 bayt.
“Saddi Iskandariy” – 89 bob, 7215 bayt, mutaqorib bahrida.


BARMOQ.
Turkiy she’riyatga xos vazn sistemasidir. Barmoiq vazni dastlab xalq og’zaki ijodida yuzaga kelgan vazndir. “Alp er To’nga” marsiyasi bunga misol.
XX asr boshlarida kelib yozma adabiyotda ham qo’llanila boshlandi va qisqa bir muddatda barmoq vazni asosiy vazn darajasiga ko’tarildi.
O’zbek she’riyatida barmoq vaznining 13 xil turkumi mavjud. Bular 5 likdan boshlanib, to 17 lik turkumgacha.
Barmoqda misralardagi bog’inlar soni tengligi talab etiladi. Aruzda misra ruknlarga bo’lingani singari, barmoq vaznida misralar turoqlarga bo’linadi.
Turoq - boo’g’inlarning misralar bo’yicha muayyan, teng tarkibida takrorlanishidir. So’z orasidan turoq ajratilmaydi.
She’r o’qilishida turoq ma’lum bir payza bilan ajratiladi.

Vodiylarni yayov kezganda 4 + 5 = 9

Biz ajib his bor edi menda 4+5=9

Ko’pirdi qaynadi zo’r to’lqin 3+3+3=9

Hayqiqrib g’ovlarni surajak 3+3+3=9

Sevgidan yetimu umrdan yarim 6+5=11

Qarigan ko’ksida yolg’iz belanchak. 6+5 = 11

Alp er To’nga o’ldimu 4+3=7

Yomon dunyo qoldimu 4+3=7
Zamon o’chin oldimu 4+3=7
Endi yurak yirtilur 4+3=7

Yodda tuting! Xalq og’zaki ijodi dostonlarida syujet vaqe’alari, yoki qahramonlarning xatti-harakari tezlashsa, dostonning shu o’rni 7 lik turkimiga yoziladi.

Suvsiz cho’lda mard Hasan 4+3=7
Yakka yurib boradi. 4+3=7

Besh asrkim nazmiy saroyni 4+5=9

Titratadi zanjirband bir she’r 4+5=9
Temur tig’i yetmagan joyni 4+5=9
Qalam bilan oldi Alisher 4+5=9

Barmoq sistemasida bo’g’inlar tuyuqlarni, yuroq turkuminim turkun vaznni, vazn ritmini, ritm musiqiylikni va g’oyani paydo qiladi.

Eslatma! O’zbek she’riyati 7, 9, 11 lik turkumlardan keng foydalaniladi.

Tashna yashadik biz mehrga mutlaq,

Ishqa, muhabbatga tashna o’tdik biz,
Goh esa quyoshdek porloq va yiroq
Haqqa, haqiqatga tashna o’tdik biz.

Shoirlik bu shirin jondan kechmakdir

Limmo-lim fidolik, mayli ichmakdir.
Shoirlik jigarni ming pora etmak
Bag’ir qoni bilan satrlar bitmak

Aziz asrimizning aziz onlari

Aziz odamlardan so’raydi qadrin
Fursat g’animatdir shoh satrlar-la
Bazamoq chog’idir umr daftarim

Mangu birga tashlaymiz qadam

Sadoqatni do’stingman ishon
Vijdon haqqi ichaman qasam
Sen men uchun eng aziz inson.