Biolog 10 indd

Mustaqil bajarish uchun topshiriqlar: 
1-topshiriq.
Hayotning har bir tuzilish darajasida amalga oshadigan jarayonlarni 
yozing. 
Darajalar 
Komponentlar 
Jarayonlar
2-topshiriq. 
Ijodiy va mustaqil fi krlang va savolga javob bering.
1. Tiriklikning turli tuzilish darajalariga ajratishning mohiyati nimada deb 
o‘ylaysiz? Fikringizni asoslang. 
2. Tiriklikning har bir darajasida sodir bo‘ladigan jarayonlarni aytib bering. 
II BOB. HAYOTNING MOLEKULA DARAJASIDAGI 
UMUMBIOLOGIK QONUNIYATLAR
3-§. HAYOTNING MOLEKULA DARAJASI VA UNING 
O‘ZIGA XOS JIHATLARI
Ma’lumki, tirik organizmlar yaxlit sistema bo‘lib, ular organlar sistemasidan, 
organlar sistemasi esa, organlardan, organlar to‘qimalardan, to‘qimalar esa 
hujayralardan tuzilgan. Shu sababli, hujay ra tirik organizmlarning tuzi lish, 
ko‘payish va funksional birligi sanaladi. Ti rik organizmlarga xos bo‘l gan hayotiy 
jarayonlar aynan hujayralarda sodir bo‘ladi. Hu jayra va uning organoidlarida 
boradigan hayotiy jarayonlar uning tarkibiga kiradigan or ganik birikmalarga 
bog‘liq bo‘ladi. Mazkur organik birik ma larning molekula darajasida o‘rganili-

---

13
shi hujayra, to‘qima, organ, organlar 
sistemasi va organizmda sodir bo‘la-
digan jarayonlarda ularning biologik 
ahamiyatini tushunish imkonini be-
radi (2-rasm).
Hayotning molekula darajasi 
Yerda hayotning paydo bo‘lishi va 
rivojlanishining birlamchi asosi si-
fatida o‘rgani lishi, shuningdek, tirik -
lik ning keyingi darajalari bo‘lgan 
hujayra, to‘qima, organ, organizm, 
populatsiya va tur, bioge ose noz, bio -
s fe ra bilan o‘zaro aloqadorlik va 
uzviy likni aniqlashda muhim ahami-
yat kasb etadi. Hayotni molekula 
dara ja sida o‘rganishning mohiyati 
tirik or ga nizm hujayralarida uch-
raydi gan bio logik molekulalar, ya’ni 
organik birikmalar: uglevod lar, oq-
sil lar, nuk lein kislotalar, lipidlar-
ning tu zilishi va ularning biologik 
ahamiya tini aniqlash sa naladi.
Molekula darajasida muhim biologik birikmalar (uglevodlar, oqsillar, 
nuklein kislotalar, lipidlar)ning tirik organizmlarning o‘sishi, rivojlanishi, 
irsiy axborotni saqlashi va avloddan avlodga o‘tkazishi, modda va energiya 
almashinuvida tutgan o‘rni o‘rganiladi.
Tirik organizmlarni o‘rganish da dastlab organik birikmalar, ular ishtirokida 
boradigan reaksiyalar, fi zik-kimyoviy jarayonlarga e’ti bor qaratiladi. Mazkur 
jarayon lar aniqlangandan so‘ng, tirik organizmlarda sodir bo‘ladigan 
o‘zgarishlarning mohiyatini tushunish mumkin.
Shuni qayd etish kerakki, makromolekulalarning tuzilishi va xususiyatlarini 
bilish, ularni laboratoriya sharoitida o‘rganish biomolekulalar haqida to‘liq 
tasavvurni hosil qilmaydi. Hayotning molekular darajasini o‘rganishda kimyo, 
fi zika, informatika, matematika fanlarining kashfi yotlari va qonunlaridan 
foydalaniladi. Hujayradan ajratib olingan makromolekulalar biologik 
mohiyatini yo‘qotib, faqat fi zikaviy va kimyoviy xususiyatlarga ega bo‘ladi.