Book · January 022 citations reads 484 author

 
SOTSIOLINGVISTIK METODLAR 
Reja: 
1. Sotsiolingvistik metodlarning turlari. 
2. Sotsiolingvistik tadqiqot dasturi. 
3. Sotsiolingvistik tadqiqotlar o‘tkazishga tayyorgarlik. 
Tayanch so‘z va iboralar:
sotsiolingvistik metodlar, manba to‘plash 
metodlari, kuzatish metodi, so‘rovnoma metodi, yozma manbalarni umumilmiy 
tahlil metodi, bevosita aralashma kuzatuv metodi, anketalashtirish, og‘zaki 
so‘rovlar, testlar, statistik tahlil, korrelatsion tahlil, sotsiolingvistik tadqiqot 
dasturi.
Sotsiolingvistik 
metodlarning 
turlari. 
Sotsiolingvistikadagi 
mavjud 
metodlarni uch turga ajratish mumkin:
1) manba (material) to‘plash metodlari;
2) materialni qayta ishlash metodlari;
3) olingan ma’lumotlar haqqoniyligini baholash metodlari.
Birinchi 
guruhda 
sotsiologiya, 
sotsial 
psixologiya 
va 
qisman 
dialektologiyaga taalluqli bo‘lgan metodlar, ikkinchi va uchinchi guruhda 
matematik statistika metodlari salmoqli o‘rin egallaydi. Sotsiolingvistik 
materiallarni taqdim etishning ham o‘ziga xos xususiyati bor. Bundan tashqari 
to‘plangan, qayta ishlangan va statistik mezonlar yordamida baholangan material 
til va ijtimoiy institutlar o‘rtasidagi obyektiv qonuniyatlarga asoslangan 
aloqalarni ko‘rsatib bera oladigan sotsolingvistik talqinga muhtoj bo‘ladi
23
. 
Sotsiolingvistlar 
ma’lumot 
to‘plashda 
ko‘proq 
kuzatish 
va 
turli 
xil 
so‘rovnomalardan, shuningdek, yozma manbalarni umumilmiy tahlil metodidan 
foydalanadilar. Tabiiyki, ko‘pincha bu metodlar qorishtiriladi: yozma 
manbalarning dastlabki tahlilidan keyin tadqiqotchi muayyan taxminni 
shakllantiradi va uni kuzatish jarayonida tekshiradi; to‘plangan ma’lumotlarni 
tekshirish uchun u o‘zini qiziqtirgan ijtimoiy uyushmaning ma’lum qismini 
so‘rovga tortishi ham mumkin. Sotsiolingvistlar oddiy kuzatuv bilan bir qatorda 
ba’zan bevosita aralashma kuzatuv metodini qo‘llaydilar. Insonlar xulqini 
o‘rganuvchi bevosita kuzatuv usulida kuzatuvchining o‘zi ham kuzatilayotgan 
guruh a’zosiga aylanadi. Bunda kuzatuvchi kuzatilayotgan ijtimoiy guruh 
a’zolaridan biror-bir belgisiga ko‘ra, masalan, millati, tili va boshqa belgilari 
bilan ajralib turmasligi kerak. Chunonchi, yevropalik kuzatuvchi xitoyliklar yoki 
23
Беликов В. И., Крысин Л. П. Социолингвистика. – М., 2001. – C. 190-191. 

---

24 
negrlar 
guruhida 
bevosita 
kuzatuv 
olib 
borolmaydi; 
katta 
yoshdagi 
tadqiqotchining o‘smirlar guruhi bilan o‘tkazilayotgan kuzatuvga to‘liq moslashib 
ketishi qiyin bo‘ladi; shaharlik dialektologni qishloq aholisi o‘z muhitiga begona 
odam sifatida qabul qiladi. Masalan, mashhur rus tilshunosi Y. D. Polivanov 
yapon tilining Nagasaki dialektini o‘rganish jarayonida uni shunchalik yaxshi 
o‘zlashtirib olgan ediki, hatto, unda bemalol gapira olgan; biroq bu holat mahalliy 
aholida salbiy munosabat uyg‘otgan
24
. Yaponlar xorijlik olimni har qanday 
vaziyatda ham “o‘ziniki” hisoblashmagan. Agar bunday to‘siqlar bo‘lmasa, 
kuzatuvchi guruhga “xuddi hamma kabi singib ketgan bo‘lsa, u o‘z kuzatuvchilik 
maqsadlarini, xatti-harakatlari”ni bemalol yashirishi mumkin. “Oshkor qilish” 
omadsizlikka olib keladi, ba’zi hollarda, hatto, kuzatuvchi hayotiga tahdid solishi 
ham mumkin. Bunga quyidagi misollarni keltirish mumkin. Ikki yevropalik 
etnograf darveshlarning turmush tarzi, xulq-atvori va tilini o‘rganish maqsadida 
ko‘chmanchi musulmonlarga qo‘shilib, ular orasida o‘zlarini xuddi darveshlardek 
tutishgan. Darveshlar ham olimlarni “o‘ziniki” deb qabul qilishgan. Biroq 
olimlarning musiqiy ohangga oyoqlarini g‘ayriixtiyoriy qimirlatib o‘tirishlari 
ularni fosh qilib qo‘ygan, chunki bunday odat darveshlarga xos bo‘lmagan. Yoki 
filolog mahbus bilan yuz bergan voqea ham ko‘pchilikka ma’lum bo‘lgan. 
Filolog qamoqxonada o‘g‘rilar jargonini mahbuslardan yashirincha yozib olishga 
harakat qilgan. Biroq olimning ziyoli qiyofasi jinoyatchilarni shubhalantiradi va 
uni fosh qilishib, “sotqin” deb hisoblashadi. Tadqiqotchi bu mashg‘ulotining 
ilmiy tomonini zo‘rg‘a tushuntirib, isbotlab bergandan keyin jinoyatchilarning 
o‘zlari unga material to‘plashda yordam berishgan
25
. Tashqi kuzatuvda ham, 
bevosita kuzatuvda ham kuzatuvchi kuzatilayotgan nutqiy materialni qayd etib 
borishi kerak. Bu ikki xil usulda – qo‘lda yozish yoki instrument vositasida 
amalga oshirilishi mumkin. Qo‘lda yozish usuli juda qulay bo‘lib, u maxsus 
tayyorgarlikni talab qilmaydi. Qog‘oz va qalam bo‘lsa, quloqlar nutqdagi 
muayyan dalillarni qabul qilishga “shay bo‘lsa”, kuzatilayotgan obyekt (kishi 
yoki kishilar guruhi) tadqiqotchining maqsadini payqamasa yoki bundan xabardor 
bo‘lsa ham qarshilik qilmasa, qayd nisbatan oson va muvaffaqiyatli amalga 
oshirilishi mumkin. Ayniqsa, bu usul nutqiy oqimda faqvulodda kam uchraydigan 
so‘zlar, so‘z shakllari va sintaktik konstruksiyalarni kuzatishda samarador 
hisoblanadi. Agar vazifa alohida dalillarni emas, balki ravon nutqni, muloqot 
jarayonida kishilarning dialogik o‘zaro munosabatlari va talaffuz xususiyatlarini, 
ohang va nutqiy muomalani to‘laligicha tekshirishdan iborat bo‘lsa, u holda, 
24
Сугито Миеко. Нагасакикэн-миэмура-ни окэру Порива: но-фу (Поливанов в деревне Миэ префектуры 
Нагасаки) // О:сака-сѐ:ин-дзесидайгаку-ронсю: (Труды женского колледжа Осака-сѐин). – № 20. – Осака, 
1983. – С. 199.
25
Беликов В. И., Крысин Л. П. Социолингвистика. – М., 2001. – C. 202. 

---

25 
qo‘lda yozish samarali bo‘lmaydi. Unda kuzatuvchi nutqiy zanjirdagi ba’zi 
xossalarnigina qayd etishga ulguradi va bu zanjirlarni tanlash har doim 
subyektivligicha qoladi. Shuning uchun zamonaviy sotsiolingvistikada tadqiq 
qilinayotgan og‘zaki nutqqa doir aksariyat masalalarning yechimida instrumental 
texnikani, xususan, magnitofon va diktofonlarni (xatti-harakat va imoishorali 
muloqotlarni qayd qilishda videokameralardan ham foylaniladi) qo‘llash 
maqsadga muvofiqdir. Mazkur vositalardan ochiq yoki yashirin foydalanish 
mumkin. Qayd qiluvchi vositalardan ochiq foydalanganda kuzatuvchi 
informantlarni o‘z maqsadi (haqiqiy yoki yolg‘on) haqida ogohlantiradi va 
kuzatuv jarayonida o‘rganilayotgan individlar nutqidagi tabiiy muomalani u yoki 
bu darajada bo‘g‘ib qo‘yuvchi mikrofon ta’sirini kamaytirishga harakat qiladi. 
Biroq so‘zlovchi o‘z nutqini qayd qilinayotganligini bilmaganda uning nutqi 
ko‘proq tabiiy va erkin chiqadi. Shuning uchun sotsiolingvistlar imkon qadar 
yashirin vositalardan keng foydalanishadi. Buning imkoni bo‘lmagan holatlarda 
ayrim tadqiqotchilar ochiq va yashirin vositalardan aralash foydalanishadi. 
Masalan, U. Labov o‘zining informantlari bilan ishlash jarayonida magnitofon va 
videokameradan ochiq foydalangan. Tanaffus paytida informantlar bir-birlari 
bilan erkin muloqotga kirishgan chog‘ida esa magnitofon va videokamerani 
yashirin qo‘llagan
26
. Sotsiolingvistikada anketalashtirish, og‘zaki so‘rovlar, testlar 
va ma’lumotlar to‘plashning boshqa usullari ham keng qo‘llaniladi. Bu usullar 
tilni egallashdagi 
ma’lum qonuniyatlarni aniqlashtirish 
va shu tilda 
so‘zlashuvchilarning u yoki bu muloqot sharoitlarida til qo‘llashlarini 
tekshirishga qaratilgan. To‘plangan ma’lumotlar jadvalga solinadi. Agar 
ma’lumot ko‘p bo‘lmasa, u qo‘lda yoziladi. Keyin olingan ma’lumotlar va uning 
mazmuniy tahlili, matematik-statistik bahosi aniqlashtiriladi. Buning natijasida 
tadqiqotchi tildan foydalanish va til egalarining ma’lum ijtimoiy xususiyatlari 
o‘rtasidagi aloqadorlikni aniqlashga muvaffaq bo‘ladi.
Sotsiolingvistik tadqiqot dasturi yosh mutaxassis aniq sotsiolingvistik 
tadqiqot o‘tkazishda qator qiyinchiliklarga duch keladi.
Bu qiyinchiliklar quyidagi masalalarda kuzatiladi:
1) kimdan ma’lumot olish;
2) ma’lumot olishda qanday metodlardan foydalanish;
3) ma’lumotlarni qanday ishlash, tahlil qilish va talqin qilish.
Mazkur savollarga javob topish uchun sotsiologlar bir qator tadqiqotlarning 
ishchi strategik rejalariga asoslangan dasturni taklif qilishadi. Tadqiqot dasturi 
ikki: metodologik va prosedura (yoki tashkiliy-texnik) bo‘limdan tashkil topadi. 
Tadqiqotning metodologik asosi sifatida sotsiolingvistik tamoyillar va metodlar 
26
Labov W. The effect of social mobility on linguistic behavior // Sociological Inquiry. 1966. Vol. 36. № 2. 

---

26 
belgilanadi. Prosedura bo‘limida tadqiqotning ikki xil strategik rejasi ishlab 
chiqiladi. Sotsiologiyada ular surishtirib biluvchi va tahliliy rejalar, deb 
nomlanadi. 
Tadqiqotning surishtirib bilish rejasiga quyidagilar kiradi:
1) tanlangan mavzu bo‘yicha adabiyotlarni o‘rganish;
2) tanlangan muammolarni sotsiolingvist olimlar bilan muhokama qilish, 
sotsiologlardan, shuningdek, tilshunoslardan maslahat olish;
3) aholini ro‘yxatga olish bo‘yicha statistik dalillar va boshqa tegishli 
ma’lumotlarni o‘rganish;
4) dastlabki kuzatuvlarni o‘tkazish va ishchi taxminlarni chiqarish;
5) ma’lumotni tahlil qilish usullarini tanlash.
Tadqiqotning tahliliy rejasi quyidagilardan tashkil topadi:
1) sotsiolingvistik anketa, test yoki suhbatni ishlab chiqish;
2) dastlabki tadqiqotlar o‘tkazish;
3) anketaning oxirgi variantini ishlab chiqish;
4) tanlov turi va hajmini aniqlash;
5) materialning haqqoniyligi va taqdimot bopligini ta’minlash;
6) anketa so‘rovlarini o‘tkazish;
7) to‘plangan ma’lumotlarni ishlab chiqish;
8) olingan natijalarni tahlil qilish va bayon etish.
Tadqiqot jarayonida quyidagi usullar qo‘llaniladi:
a) anketa so‘rovnomalari (bilvosita va bevosita);
b) suhbat usuli;
d) kuzatish yoki bevosita kuzatish;
e) statistik tahlil;
f) korrelatsion tahlil. 
Sotsiolingvistik tadqiqot oldiga qo‘yiladigan bunday shart-sharoitlar va 
rejani amalga oshirish o‘z navbatida qator muhim masalalarni yechishni talab 
qiladi. Mazkur kuzatuvning muvaffaqiyatli chiqishi uchun ko‘p vaqt va kuch sarf 
qilinadi. Qator xorijlik tadqiqotchilar (masalan, Yevropa, Amerika maktablari) 
vaqt va kuchlardan unumli foydalanish uchun eng muhim savollarni (shu 
jumladan, sinov savollarini ham) oldindan tuzib olishni maslahat berishadi. Bu 
usul ilmiy tadqiqotning barcha bosqichlarida mavzuni shakllantirishdan tortib, to 
olingan ma’lumotlarni ishlash yoki ishni xulosa qilishda juda qo‘l keladi.