Book · January 022 citations reads 484 author

Mikro sotsiolingvistika 
tilning kichik jamoalar (oila, ishlab chiqarishdagi 
guruhlar, bog‘cha, maktabdagi sinflar va h.k.)da ishlatilishi bilan shug‘ullanadi. 
Katta va kichik ijtimoiy jamoalar nafaqat miqdor, balki sifat nuqtayi nazaridan 
ham farqlanadi: kichik ijtimoiy jamoada (masalan, oilada, turli o‘yinlar va ishlab 
chiqarish guruhlarida) qo‘llanuvchi til qonuniyatlari ko‘pincha kattalar jamoasida 
“ishlamaydi” yoki u darajada ta’sir qilmaydi va aksincha.
Ko‘p yillar mobaynida sotsiolingvistikada keng miqyosdagi jarayon va 
munosabatlar obyekt qilib olingan tadqiqotlar asosiy o‘rinni egallagan. Ozchilikni 
tashkil qilgan guruhlarga aloqador lisoniy jarayonlar va munosabatlarga e’tibor 
berilmagan. Biroq bunday kichik guruhlarni sotsiolingvistik nuqtayi nazardan 
tadqiq etish zarurati haqidagi fikrlar ko‘p marta qayd qilingan. Bunday 
tadqiqotlarda insonning nutqiy muomalasi haqidagi qator muammolar to‘g‘ri 
yechimini topishi mumkin. Bundan tashqari individ nafaqat so‘zlovchi sifatida, 
balki ma’lum jumlalarni “yaratuvchi” sifatida ham aynan shunday kichik 
guruhlarda (butun jamiyatda emas) namoyon bo‘ladi
18
.
Mikro sotsiolingvistika,
shubhasiz, tilshunoslikning sohasidir. Garchi u 
tilning kichik guruh ichida maxsus qo‘llanishini o‘rgansa-da, uning obyektini 
bevosita til tashkil qiladi. Biroq u inson haqidagi boshqa fanlar, eng avvalo, 
psixologiya va ijtimoiy psixologiya bilan chambarchas aloqada, chunki uning 
asosiy tushunchalari aynan shu sohalardan olingan. 
Mikro sotsiolingvistika shug‘ullanadigan muammolarni ikki guruhga ajratish 
mumkin:
1) muayyan kichik ijtimoiy guruhda qanday til qo‘llanadi?
2) bu til shu kichik jamoa a’zolari tomonidan qanday ishlatiladi? 
18
Беликов В. И., Крысин Л. П. Социолингвистика. – М., 2001. – C. 177.

---

20 
Bu savollarning javobi bir qarashda ma’lumday ko‘rinadi. Agar muayyan 
guruh qandaydir uni qamrab olgan jamiyat (millat, mamlakat, etnos va sh.k.) 
ichida mavjud bo‘lsa, guruh a’zolari guruh ichidagi muloqotda shu jamiyatda 
amalda bo‘lgan til hosilalaridan foydalanishi kerak.
Guruh a’zolari foydalanuvchi til umummilliy til bo‘lmaydi. Buni “oilaviy” 
deb ataluvchi tillarning mavjudligi isbotlaydi: umumiste’moldagi til vositalari bu 
o‘rinda muayyan transformatsiyaga uchraydi. Guruhlarda alohida “tillar”ning 
ishlab chiqilishini ham shunga qiyoslash mumkin: ishlab chiqarish, o‘yin, sport 
yoki boshqa biror bir qiziqishlari birlashtirgan jamoa a’zolarining tillari (bunda 
ijtimoiy va professional jargonlar emas, balki o‘ta tor doiradagi guruhlarda 
mavjud bo‘lgan o‘ziga xos muloqot vositasi nazarda tutiladi). Bunga guruh 
ichidagi muloqotda nutq qoliplarining shakllanishini misol qilib ko‘rsatish 
mumkin. Bu jamoaviy faoliyat jarayonida kishilar tomonidan muayyan xulq 
stereotiplari ishlab chiqiladi, guruh a’zolarining o‘zaro kommunikativ aloqalari 
nutq qoliplarining shakllanishiga olib keladi. Bunday qoliplar qatoriga alohida 
nutq birliklari, shuningdek, mazkur guruhning kommunikativ tajribasini aks 
ettiruvchi jumla va suhbatlarning turli qismlari, u yoki bu nutqiy aktlarning 
boshlanishi yoki tugallanishini ifodalovchi o‘ziga xos shakllar, badiiy asarlarda 
yoki biron bir guruh a’zosining og‘zaki gaplarini kiritish mumkin
19
. 
Mikro sotsiolingvistikada nutqiy muloqotning diada va triada turlarini tadqiq 
etish keng tarqalgan. Masalan, shifokor va bemor, er va xotin, o‘qituvchi va 
o‘quvchi, sudya va sudlanuvchi yoki advokat va h.k. Bunday “mikroguruh” 
a’zolarining nutqiy muomalasini batafsil tadqiq etish natijasida muloqotchilarning 
turli darajadagi mavqeyi va rollarini boshqaruvchi nutqiy muloqot mexanizmlari 
ochib beriladi.
Nutqiy o‘zaro munosabatning bunday mikrotahliliga U. Labov va
D. Fenshellarning “Терапевтический дискурс. Психотерапия как общение” 
асарини мисол сифатида кўрсатиш мумкин
20
. 
Mazkur 
asarda 
psixoterapevtning bemorlar bilan olib borgan suhbatlari asosida muloqotchilar 
nutqiy usulini xarakterlovchi umumiy qoidalar va uning verbal va noverbal 
(harakat, imo-ishora, o‘tirish holati va h.k.) ko‘rinishlari tadqiq etilgan.
Til tadqiqiga ijtimoiy nazar bilan yondashishning dastlabki bosqichida 
ijtimoiy-lisoniy aloqalar tahliliga aqliy yondashuv xos bo‘lib, mazkur sohaga 
tegishli daliliy materiallar hali yetarli emas edi. “Til – jamiyat” munosabatiga oid
masalalar endigina o‘rtaga tashlangan va ular umumiy nuqtayi nazardan 
19
Беликов В. И., Крысин Л. П. Социолингвистика. – М., 2001. – C. 178. 
20
Labov W., Fanshel D. Therapeutic discourse. Psychotherapy as conversation. – New York; -San-Francisco; 
– London, 1977. 

---

21 
muhokama qilinar edi. Bunday tadqiqotlarga Y. Polivanov va A. Meyening 
ishlarini misol qilib keltirish mumkin.
Dastlabki 
sotsiolingvistik 
tadqiqotlar 
sotsiolingvistika 
nazariyasini 
shakllantirishda asos vazifasini o‘tadi. Sotsiolingvistik tadqiqotlarning mazkur 
yo‘nalishi, asosan, “til – jamiyat” munosabatlariga aloqador bo‘lgan umumiy 
muammolarning tadqiqi bilan shug‘ullanadi. Bu muammolar quyidagilardan 
iborat:
– tilning ijtimoiy hodisa ekanligi haqidagi umumiy tezis atrofida 
guruhlangan aksiomalar tizimini shakllantirish;
– til taraqqiyotiga xos qonuniyatlarni aniqlash va ularning ijtimoiy tabiatini 
isbotlash;
– til mavjudligining ijtimoiy shartlanganligini tekshirish, uning turli muloqot 
muhitlari va ijtimoiy vaziyatlarga bog‘liqligini ko‘rsatish; 
– kommunikatsiya ishtirokchilarining ijtimoiy rollari tizimi yoki bu nutqiy 
aktlarni amalga oshirishdagi ijtimoiy-psixologik sharoitlar, so‘zlovchining bir 
koddan boshqasiga o‘ta olishi kabi qator omillarning ahamiyatini aniqlash va 
h.k.
21 
Sotsiolingvistikaning nazariyachilari tilning ijtimoiy omillariga ommaviy 
empirik materiallarni bog‘lash zaruratini dastlabki bosqichlardayoq anglab 
yetishgan edi. XX asrning 60-yillarida Rossiyada M. Panov, AQShda U. Labov 
bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda sotsiolingvistik tadqiqotlarning zaruriy 
bosqichi va muayyan nazariy asoslarni isbotlash usuli sifatida tajribaga murojaat 
qilishgan. Mazkur xatti-harakatlar tajribaviy sotsiolingvistikaning rivojlanishiga 
turtki bo‘lgan. 
Zamonaviy sotsiolingvistik tajriba ulkan tashkiliy faoliyat va muayyan 
moliyaviy xarajatlarni talab qiladigan murakkab ishdir. Binobarin, tajriba 
o‘tkazuvchi tadqiqotchi kishilar nutqiy muomalasining o‘ziga xos tomonlari yoki 
lisoniy hamjamiyatlarni tashkil qilgan turli ijtimoiy guruhlar haqida imkon qadar 
xolis va yetarli ma’lumotlar olishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yadi. O‘z 
navbatida, tajriba o‘tkazishning ishonchli vositalari, sinalgan usullar, maxsus 
tajriba dasturiga amal qiluvchi axborot beruvchi informantlar jamoasini to‘g‘ri 
tanlay olish ham muhim hisoblanadi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, fan tarixida qo‘pol sotsiolingvistik tajribalar 
ham o‘tkazilgan. R. Bell yarim hazil, yarim chin ma’noda ilk sotsiolingvist 
tajribachi sifatida galaadityan qabilasiga mansub qadimgi lashkarboshi Ieftayni 
ko‘rsatadi. U dushman “beshinchi kolonna” efremliklar qabilasi vakillarining o‘z 
harbiy kuchlariga kirib olishining oldini olish maqsadida Iordan daryosi 
21
Беликов В. И., Крысин Л. П. Социолингвистика. – М., 2001. – C. 182. 

---

22 
kechuviga kelgan har bir jangchiga “shibbolet” (yahudiy tilida “oqim” degani) 
deb aytishni buyurgan. Galaaditliklar “shibbolet” so‘zi boshidagi [v] tovushini 
qiynalmasdan to‘g‘ri talaffuz qilishgan, efremliklar esa uni talaffuz qila 
olishmagan. Bu tajribaning natijasi qonli bo‘lib, “shibbolet”ni galaaditcha 
aytolmagan 42 ming efremlik o‘z hayoti bilan vidolashgan
22
.
Tajribaviy tadqiqotlarni o‘tkazish uchun maxsus uslublar majmuyi ishlab 
chiqilmoqda. Bunday uslublardan ayrimlari U. Labov va uning izdoshlari 
tomonidan ingliz tilining Amerika variantini o‘rganishda, shuningdek, M. Panov 
rahbarligidagi moskvalik tilshunoslar tomonidan muvaffaqiyatli qo‘llanilgan.
22
Белл Р. Социолингвистика. Цели, методы и проблемы. – М.: Международные отношения, 1980. – С. 
299-300.

---

23