Bozor iqtisodiyoti bo‘lg‘usi iqtisodchilardan iqtisodiy voqeliklarni, iqtisodiy

23.1-chizma.Iqtisodiy sikl fazalari 
Hozirgi davrda iqtisodiy tsikllari XIX va XX asr birinchi yarmidagi 
tsikllardan sezilarli farq qiladi. Shu sababli, hozirgi zamon iqtisodiy qarashlarda 
tsikl faqat ikki fazaga: retsessiya va yuksalish ajratiladi. Retsessiya fazasi inqiroz 
va turg‘unlikni, yuksalish fazasi esa jonlanish va o‘sishni qamrab oladi. 
Milliy ishlab chiqarish hajmining me‘yorida pasayishi retsessiya deb 
nomlanadi. 
23.2-chizma. Siklning retsessiya va yuksalish orqali ro’y berishi 
Sikllilik, ya‘ni ishlab chiqarishning davriy tebranishi deyarli 200 yil 
davomida bozor iqtisodiyotiga ega barcha mamlakatlarga xos bo‘lgan. 
Iqtisodchilar iqtisodiy siklni keltirib chiqaruvchi omillarni ichki va tashqi 
omillarga ajratadi. 
Iqtisodiy sikllarni tashqi omillarning mavjudligi bilan 
tushuntiruvchi nazariya eksternal nazariya deb ataladi.
.
71
71
McConnell, Campbell R. Economics : principles, problems, and policies 17th ed. 2008 page 197 

---

343 
Tashqi omillarga iqtisodiy tizimdan tashqarida yotuvchi va iqtisodiy 
hodisalarning davriy takrorlanishini keltirib chiqaradigan omillar kiritiladi. Bu 
tashqi omillar ichidan quyidagilarni ajratib ko‘rsatish mumkin: 
- urushlar, inqilobiy o‘zgarishlar va boshqa siyosiy larzalar; 
- oltin, uran, neft va boshqa qimmatli resurslar yirik konlarining ochilishi; 
- yangi hududlarning ochilishi va bu bilan bog‘liq ravishda aholi 
migrattsiyasi, yer shari aholisi sonining o‘zgarib turishi; 
- ijtimoiy ishlab chiqarish tarkibini tubdan o‘zgartirishga qodir bo‘lgan 
texnologiya, tadqiqotlar va innovatsiyalardagi qudratli o‘zgarishlar. 
Iqtisodiy sikllarni iqtisodiy tizimning o’ziga xos ichki omillari ta’sirida vu-
judga kelishini asoslovchi nazariya internal nazariya deb ataladi.
72
Asosiy kapitalning eskirib, xizmat muddati tugashi va uning yangilanishi 
ko‘pchilik iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy tsiklni keltirib chiqaruvchi muhim 
ichki omillardan biri sifatida qaraladi. 
Shuningdek, siklni keltirib chiqaruvchi boshqa ichki omillar sifatida 
quyidagilar ko‘rsatiladi: 
- shaxsiy iste‘molning o‘zgarishi (qisqarishi yoki kengayishi);
- investitsiyalar, ya‘ni ishlab chiqarishni kengaytirish, uni yangilash va yangi 
ish joylarini vujudga keltirishga yo‘naltiriladigan mablag‘lar hajmi;
- ishlab chiqarish, talab va taklif hajmiga ta‘sir ko‘rsatishga qaratilgan 
davlat iqtisodiy siyosatining o‘zgarishi. 
Iqtisodiy siklning kelib chiqishini faqat eksternal yoki internal nazariya 
orqali tushuntirish ko‘pam to‘g‘ri bo‘lmaydi. Iqtisodiy sikl va umuman iqtisodiy 
tizimdagi miqdoriy va sifat o‘zgarishlar tashqi va ichki omillarning birgalikdagi 
ta‘siri oqibatida kelib chiqishi mumkin.
2.