Buxoro oziq-ovqat va yengil sanoat texnologiyasi

3-rasm. Donga tezlashtirilgan usulda
gidrotermik ishlov berishni texnologik
sxemasi:
1-ASK rusumli mashina; 2-issiqlik bilan
ishlov berish bunkeri; 3-yuvuvchi
mashina; 4-namlikni oluvchi mashina;
5-namlovchi apparat; 6-namiqtirish
bunkerlari; 7-me'yorlagich; 8-
aralashtiruvchi shnek.

Hozirgi vaqtda yorma zavodlarida donlarga gidrotermik ishlov berishning ikkita usuli qo'llaniladi. Birinchi usul - donlarni bug’lashdan iborat, yana qisqa vaqt namiqtiriladi, quritiladi va sovutiladi. Bu usul grechixa, suli va no'xat donlarini qayta ishlash texnologiyasida qo llaniladi. Ikkinchi usul - donlarni namlash va namiqtirish. Bu usul bug’doy va makkajuxori donlaridan Yorma olishda qollaniladi.
Birinchi usulda donlarni bug’lash, quritish natijasida mag’izning mustahkamligini oshishiga erishiladi va qobiqning mo'rtligi oshadi. CHunki quritish va sovutishda qobiqning namligi ko'proq kamayadi.
Donlarni bug’lash. Bunda don bir vaqtda namlanadi va qizdiriladi.
Mag’iz ichiga namlikning kirishi va qizishi bilan u elastik bo'ladi, mo'rtligi kamayadi, qobiqdan ajratish jarayonida mexaniq ta'sir natijasida u kamroq darajada sinadi. Donlarni bug’lash ikkita ko'rsatkich bilan tavsiflinadi - bug’ bosimi va bug’latishning davomiyligi bilan. SHuningdek, qanchalik bug’ bosimi va bug’latish davomiyligi yuqori bo'lsa, shunchalik don yuqori namlikka va temperaturaga ega bo'ladi.
Bug’latish rejimlarini tanlash, donlarning juda yuqori texnologik xossalariga bog’liq. Bug’latish rejimlarining ko'tarilishi - bug’ bosimi ko'pligi, va uning temperaturasi yuqoriligi (qanchalik bug’ bosimi yuqori bo'lsa, shunchalik uning temperaturasi ham yuqori bo'ladi), shuningdek, bug’latish davomiyligining uzoqligi, olinadigan Yorma sifatining buzilishiga olib kelishi mumkin. SHuning uchun bug’ bosimi va bug’latishning davomiyligining yuqori chegarasi belgilanadi.
Bug’latish parametrlari donlarning texnologik xossalariga har xil ta'sir qiladi. SHuningdek, bug’ bosimi va bug’latish davomiyligi oshishi bilan, singan mag’izning chiqishi kamayadi va grechixa donining qobiqdan ajratish samaradorligi oshadi, shuning uchun unga qattiq parametrlar qabul qilinganda asosan bug’ bosimi 0,30 Mpa (bunday bug’ bosimida uning temperaturasi 143 S⁰) va ta'sir qilish vaqti - 5min. Bug’ bilan ishlov berishning juda yuqori parametrlari Yormaning is'temolboplik xususiyatlarini yomonlashtiradi.
Suli doni uchun esa qayta ishlab chiqarish samaradorligi, gidrotermik ishlov berish parametrlariga bog’liqligi bir qancha boshqacha. Suli donini bug’ bosimi 0,05...0,10 MPa da 3...5 minut bug’latilganda yaxshi natijalar olinadi. Bug’latishning juda yuqori parametrlari qo'llanilganda yaxshi natijalarga olib kelmaydi. SHoli doniga bug’latish parametrlari ta'sir qilinganda uning texnologik xossalari yuqorida ko'rsatilganlaridan farq qiladi.
Donlarni bug’latgichlarda uzluksiz va uzlukli ta'sirda bug’latiladi. Uzluksiz ta'sirdagi bug’latgichlar - shnekli gorizontal, kompaktli, oddiy konstruktsiyali, apparatdan oldin va keyin bunkerlar o'rnatish kerak emas. Donlar bir tekisda bug’latiladi - bu uning av'zalligidir, shuningdek u ishlov berish jarayonida doimo donni aralashtiradi. Ularning kamchiliklari - ishchi kamerasida yuqori bosim yaratib bo'lmaydi, bug’latish davomiyligini sozlab bo'lmaydi. Ularda eng yaxshi usullardan biri 0,03...0,05 MPa bosim hosil qilish mumkin.
CHet davlatlarda donga ishlov berish davomiyligini oshirish uchun ikki va turtta yarusli bug’latgichlar ishlab chiqarilmoqda. Bug’ bosimini oshirish uchun nechta bir yarusli bug’latgichlar ketma-ketlikda o'rnatiladi. Markazda joylashgan bug’latgichlarda juda yuqori bosim yaratish mumkin, shuningdek hamma qurilma ishlov berishning davomiyligini oshirishga yordam beradi.
Uzlukli ta'sirdagi A9 - BPB bug’latgichlarida kamchiliklar mavjud emas. SHuningdek donlarga xoxlagan belgilangan bosimda ishlov berish mumkin, bug’latish davomiyligi boshqarib turiladi. Boshqarish pultidan bug’latish jarayoni avtomatik rejimda olib boriladi. TSiklning maksimal davomiyligi 8 minut.
Donlarni quritish. Bu donlarga gidrotermik ishlov berishning asosiy jarayonlaridan biri hisoblanadi. Bunda keyingi qayta ishlov berish uchun, donlar standartlarda o'rnatilgan optimal namlikkacha quritiladi.
Quritish jarayoni faqat don namligini pasaytirmasdan, mag’iz va qobiqlarning strukturali-mexaniq xususiyatlarini qayta hosil bo'lishini tezlashtiradi. Yirik kapilyar strukturaga ega bo'lgan don yuzasida bo'lgan qobiqlarni quritish natijasida, namlikni nisbatan yengil chiqaradi. Don mag’zi namlikni juda mahkam o'zida saqlaydi, sekinroq quriydi, shuning uchun quritish jarayonida, har xil namlikdagi qobiq va mag’iz hosil bo'ladi. Mag’izga nisbatan qobiqlarning namligi juda past bo'ladi (3...8%). Quruq qobiqlar juda mo'rt bo'ladi, qobiq ajratishda, u yengil bo'linadi va mag’izdan ajraladi, bunda etarli yuqori namlikka ega bo'lganlari elastik holatda qoladi va donga mexaniq ta' sir etilganda kam sinadi. Faqat namlikni kamaytirish natijasida qobiqning mo'rtligi oshmasdan, balki namsizlanishida qisman yorilishi bilan ham qobiqning mo'rtligi oshadi.
Quritish jarayonini shunchalik tez o'tkazish kerakki, nam mag’izdan namlik quruq qobiqqa o'tishga ulgurmasin. Gidrotermik ishlov berishda donlarni qayta quritish faqat qobiqning mo'rtligini darrov oshirib qolmasdan, balki mag’izning yorilishiga va uning mexaniq mustahkamligining kamayishiga olib keladi.
Gidrotermik ishlov berish jarayonining mohiyatidan kelib chiqqan holda, donlarni tez quritish uchun mo'ljallangan quritgichlar turi kerak bo'ladi.
Donlarni sovutish. Quritishdan so'ng issiq don maxsus sovutuvchi kolonkalarda yoki yopiq bo'lmagan havo tsiklida havoli separatorlarda sovutiladi. Ba'zida pnevmotransport yordamida ko'tarilganda va donlar uzatilayotganda, ular sovutiladi. Donlarning keyingi namliklarini pasaytirish uchun sovutish jarayonidan foydaliniladi. Sovutish jarayonida ham, shuningdek qobiqning mo'rtligi oshadi, Natijada ularning temperaturasi va namligi kamayadi, bir vaqtning o'zida bu mag’izda ham sodir bo'ladi, shuning uchun ba'zi bir Yorma zavodlarda donlar sovutilmaydi, ular temperaturasi 35 ... 40 S bo'lgan issiqlik bilan qayta ishlab chiqariladi.
Ikkinchi usul. Bu usul ikkita jarayonni o z ichiga oladi: namlash (bug’latish) va namiqtirish.
Donlarni namlash. Un ishlab chiqarish korxonalarida namlovchi apparatlarda donlarni namlash amalga oshiriladi. Tez namlashdan so'ng suv don qobiqlarida to'planadi, ularning kapilyarlari to'ldiriladi, keyin esa mag’iz ichiga kirishni boshlaydi. Namiqtirish uchun bunkerlarga uzatilayotgan donlar suv bilan shneklar yordamida aralashtiriladi, suvning bir tekisda uzatib bo'lmasligini hisobga olgan holda, donlarni namlash jarayoni juda qisqa, u bir necha 10 sekundlardan iborat bo'ladi.
Donlarning qobiqlarini namlash bilan u bir qancha yumshoq bo'ladi, endospermaning tashqi qatlamiga namlikning o'tishi bilan, uning qobiq bilan bogTiqligi bo'shashadi. SHuningdek makkajuxori donlariga gidrotermik ishlov berish bilan murtagini ajratish oson kechadi. Donlarni maydalashda murtak butun qoladi, uning endosperma bilan bogTiqligi susayadi.
Donlarni namiqtirish. Don qobiqlari va magTzlari orasidagi bo'shliqlarga namlikning o'tishi natijasida, don tarkibiy qismlarining bir tekis bo'lmagan holda ko'tarilishi bilan, qobiqlarning qatlamlanishi sodir bo'ladi, magTzning tashqi qatlamlari va qobiqlarning yumshoqlanishiga olib keladi. Bu qisqa vaqtli namiqtirish bilan bog’liq. Hamma holatlarda donlarni namiqtirish davomiyligi 2...3 soatdan oshmaydi.
Birinchi usulda gidrotermik ishlov berish rejimliri quyidagi ko'rsatkichlar bilan aniqlanadi: bug’ bosimi va bugTatish davomiyligi,
ishlov berish tugallangandan so'ngi donning oxirgi namligi. Ishlov berishning ikkinchi usulidagi ko'rsatkichlari: donning oxirgi namligi, ularni namiqtirishning davomiyligi.

7. 
   Gidrotermik ishlov berishda donga suvni singish kinetikasi.
   

Donni suvda buktirishni alohida holati mavjuddir. Don suvda buktirilganda bir necha sekund davomida 3-5 % namlikni o'ziga oladi, keyingi bir necha vaqt davomida donning namligi o'zgarmaydi. Bu boshlang’ich namlikni meva qobig’i o'ziga oladi. Meva qobig’idagi kapilyarlar, g’ovvaklar va bo'shliqlar birinchi namlikni saqlovchi sig’im (rezervuar) vazifasini o'taydi. Meva qobig’i olgan namlik mustahkam bogTanmagan bo'lib, tez atmosferaga bugTanib ketishi mumkin. Suvni mustahkam saqlash va uni yo'qolishini oldini olish urug'’ qobig’i, aleyron qatlam va murtakni yuqori gidrofilligi orqali ta’minlanadi. CHunki suv bu qatlamlarda tez kuchadi va oqsil va kraxmal bilan qattiq bogTanadi.
Suvning keyingi harakati endospermni ichiga yo'naltirilgan bo'ladi. Suvning keyingi siljishi sekin boradi, chunki suvning diffuziya koeffitsienti
л
donda kichkina bo'ladi yani 10 -11...10 -12 m/s. Natijada nam bilan to'yingan urug'’ qobig’i va aleyron qatlam yonida namligi past bo'lgan subaleyron qatlam va endospermning kletkalari turadi. Donni ichki qismida namlikni harakati tufayli kritik kuchlanish hosil bo'ladi. Buning natijasida donni endospermida (mag’zida) ko'ndalang va uzunasiga mikroyoriqlar hosil bo'ladi. Mikroyoriqlarni hosil bo'lish tezligi jarayonning sharoitlari va donni xossalari bilan aniqlanadi.
Namlikni donni ichkarisiga ko'chishi bilan bir vaqtning o'zida donni strukturasi va xossalari to'liq yoki qisman o'zgaradi. Bu jarayonlarni rivojlanishi, tezligi va yo'nalishi gidotermik ishlov berishni rejimlariga va parametrlarini miqdoriga bog’liq bo'ladi.
Donni namlashda namlikni ko'chish jarayoni va bunda fizik, kolloid va bioximiyaviy jarayonlarni borishi shunday rivojlanadiki, ularni uchta davrini belgilash mumkin (6-jadval).

5. 
   jadval
   

Bug’doy donini suv bilan ozaro ta’sir qilishining umumiy sxemasi