C.Ə. Feyziyev, F. N.İbrahimov, S. R. Bədiyev d I dakt I k a bakı – Mütərcim – 2011 Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Şəki filialı amea-nın Şəki Regional Elmi Mərkəzi

Ümumi şərtlərə aiddir: sosial, iqtisadi, mədəni, milli, coğ­ra­f­i.

Spesifik şərtlərə aiddir: şagirdlərin sosial-demoqrafik tərki­bi­nin xüsusiyyətləri, məktəbin yerləşdiyi yer (şəhər, kənd), məktə­bin maddi-texniki bazasının imkanları, ətraf mühitin tərbiyəvi im­kan­ları.

Pedaqoji və şagird kollektivlərində əxlaqi-psixoloji mühitin xa­rak­teri, şagirdlərin valideynlərinin mədəni səviyyəsi pedaqoji pro­sesin səmərəliliyinin mühüm göstəricilərindən biridir.

Pedaqoji sistemin struktur komponentləri vardır. Əsas kom­po­nent­lərdən biri pedaqoji kollektivin və onun rəhbərlərinin fəaliy­yə­ti­d­ir.

Məktəbi idarəetmə sistemin strukturunda dörd səviyyəli ida­rə­et­mə vardır.

Birinci səviyyə - dövlət orqanı və ya kollektiv tərəfindən se­çil­miş məktəb direktoru, məktəb şurasının, şagird komitəsinin, icti­mai təşkilatların rəhbərləri. Bu səviyyə məktəbin inkişafının strateji is­tiqamətlərini müəyyən edir.

İkinci səviyyə - məktəb direktorunun müavinləri, məktəbin psi­xoloqu, sosial pedaqoqu, ictimai faydalı işin təşkili üçün məsul şəxs, inzibati-təsərrüfat işləri üzrə direktorun köməkçisi, həmçinin özü­nüidarədə iştirak edən orqanlar və birliklər.

Üçüncü səviyyə - müəllimlər, tərbiyəçilər, sinif rəhbərləri (on­lar şagirdlərə və valideynlərə, uşaq birliklərinə və dərnəklərə mü­na­si­bətdə idarəetmə funksiyasını yerinə yetirirlər).

Dördüncü səviyyə - şagirdlər, sinif və ümumməktəb şagird özü­nüidarəsi. Qarşılıqlı təsir obyekti olan şagird burada, eyni za­manda öz inkişafının subyekti kimi çıxış edir. Yuxarıda göstərilən iye­rarxik sxemdən görünür ki, idarəetmənin hər aşağı səviyyəli ob­yek­ti yuxarı səviyyəli idarəetmə üçün idarəetmənin obyektidir (10)

* * *
İnsan münasibətlərinin dünyanın qlobal problemlərinin birinə çev­rildiyi indiki vaxtda idarəetmə və ya menecment nəzəriyyəsi xü­susi aktuallıq kəsb edir. Bu nəzəriyyənin tarixi qədim olsa da, “ida­rə­etmə” elm kimi XX əsrdən inkişaf etməyə başlamışdır. İdarə­et­mənin əsas məqsədi şəxsiyyətin, cəmiyyətin təhsilə olan tələbatını ödə­mək üçün dövlət-ictimai xarakterli təhsil sisteminin yeni ida­rəetmə modelinin yaradılmasıdır. Təhsil sistemində idarəetmə bazar iq­ti­sadiyyatının tələblərinə, ictimai- siyasi həyatımızda aparılan de­mok­ratikləşmə prosesinə uyğun qurulmalı, planlaşdırma, əla­qə­ləndirmə, tənzimləmə, nəzarət və s. funksiyalı yeni məzmun və for­malarda tətbiq olunmalıdır. Yeni idarəetmə modeli də məhz in­no­vasiyaların tətbiqinə əsaslanır.

Azərbaycan Respublikasında təhsil menecerlərinin müxtəlif təh­sil pillələrində (bakalavr təhsili, magistratura təhsili, elmi-pe­da­qoji kadr hazırlığı, yenidən hazırlanma və ixtisasartırma təhsili) in­ki­şaf etmiş ölkələrin təcrübələri, pedaqoji və psixoloji sahələrdə apa­rılmış tədqiqatların nəticələri əsasında hazırlanması ilə aşağıdakı nəti­cələr əldə olunur:

- təhsil sistemində çalışan rəhbər kadrların keyfiyyət göstə­ri­ci­l­əri yüksəlir;

- rəhbər kadrlar ən müasir metod və texnologiyalarla yaxından ta­nış olur, yeni informasiyalara yiyələnir, onları idarəetmə prosesinə tət­biq edir, nəticədə yüksək göstəricilər əldə edilir;

- idarəetmənin məzmunu və formaları yeniləşir, prosesə me­xa­nizmlər, metodlar, yeni yanaşmalar tətbiq edilir;

- təhsil menecerlərinin hazırlıq mərkəzi yaranır, təhsil siste­min­də rəhbər strukturların əməkdaşları həmin mərkəzdə idarəetmə el­minin əsasları və nailiyyətləri ilə tanış olur, sistemin idarə edil­mə­si təkmilləşdirilir, müasir idarəetmə mexanizmlərinə keçid təmin edi­lir;

- təhsil menecerlərinin yüksək səviyyəli fasiləsiz təhsilə cəlbi tam təmin edilir;

- rəhbər işçilərin əməyinin qiymətləndirilməsi prosesində isti­fa­də olunan meyarlar müasirləşdirilir;

- fasiləsiz təhsilin menecer hazırlığı üzrə ixtisasartırma və ye­ni­dənhazırlanma pilləsində məzmun və formaca dünya standartları sə­viyyəsində yeni plan və proqramlar tətbiq olunur;

- xüsusi proqramların tətbiqi nəticəsində təhsil menecerləri req­lamentləri öyrənir, müasir idarəetmə mexanizmlərini qavrayır, qa­nunvericilik aktları, maliyyə əməliyyatlarını və s. mənimsəyirlər;

- yeni təyin olunmuş rəhbər kadrlar fəaliyyətlərinə hazırlıqlı şə­kildə başlayır, bu isə öz növbəsində keyfiyyət göstəricilərinin yük­səlməsinə real zəmin yaradır;

- yüksək hazırlıqlı menecerlər korpusunun yaranması ida­rə­et­mə funksiyalarının aşağı ötürülməsi prosesini mümkün edir və kon­kret pozitiv nəticələr əldə etmək üçün şərait yaradır;

- idarəedənlərlə idarəolunanlar arasında münasibətlər sadə­ləş­di­rilir və təkmilləşdirilir;

- bir sıra mühüm sosial islahatların və cəmiyyətin demokratik­ləş­dirilməsinin imkanları yüksəlir, fərdi və kollektiv əmək müba­hi­sə­lərinin həlli asanlaşır.

“Azərbaycan Respublikasında təhsil menecerləri hazırlığının kon­sepsiyası”nda menecerlərin hazırlanması baxımından qarşıya qo­yulan məqsədlərin reallaşdırılması üçün əsas komponentlər sıras­ı­na aşağıdakılar da daxildir:

- təhsil menecerlərinin hazırlıq mərkəzinin yaradılması;

- menecer hazırlığı ilə əlaqədar müasir tələblərə cavab verən təd­ris planı və proqramlarının hazırlanması;

- təhsil menecerlərinin professioqramı, xidməti vəzifə və ixti­sas tələblərinin tərtib edilməsi.

Menecerlərin hazırlanması məqsədi ilə pedaqoji profilli ali təh­sil müəssisələrinin bütün fakültələrində bakalavr və magistratura təh­sil pilləsində 300-350 saatlıq tədris materialı nəzərdə tutulur.

Müasir təhsilin əsasını texnoloji innovasiyalar, müasir kompyuter və telekommunikasiya texnologiyaları təşkil edir. Müasir təh­sil sistemində menecmentin vacib xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, sa­da­landığımız texnologiyaların tətbiqi müəllimlərin pedaqoji fəa­liy­yət­lə­rinə, onların istifadə etdikləri metodlara da öz təsirini gös­tə­rir. Təhsil sahəsində innovasiya sisteminin yayılması və mənimsə­nil­məsi müasir təhsil sistemində yeni biliklərin yaranması, insan­la­rın ömür boyu fasiləsiz təhsili və s. ilə bağlıdır. İnnovasiya sistemi­nə aşağıdakılar aid edilir: texnoloji, iqtisadi, pedaqoji, təşkilati.

Prinsip etibarilə innovasiyaların iki müxtəlif növü ayırd edilir: qlo­bal və lokal. İnnovasiyalar həm də fəndaxili, ümummetodik, in­zi­bati, ideoloji və s. növlərə də bölünür.

İnnovasiya meneceri dedikdə, müasir tələblərə cavab verən, ye­nilikçi, hər şeydən əvvəl, innovasiya proseslərinin iştirakçısı nə­zər­də tutulur. Pedaqoji ədəbiyyatda innovasiya menecmentinin əsas göstəriciləri aşağıdakı kimi təsvir edilir:

- proqnozlaşdırma əsasında idarəetmə;

- idarəetmədə bütün subyektlərin müstəqilliyinə və təşəbbüs­kar­lığına istinad etmə;

- təlim-tərbiyə prosesinin idarə edilməsində gələcəyi irəli­cə­dən görərək fəal axtarış imkanları;

- təlim-tərbiyə prosesinin məntiqi inkişafı, pedaqoji innova­si­ya­lara cəhd, təlim- tərbiyə prosesinin təşkilinə yeni yanaşmalar ax­ta­rışı;

- idarəetmə problemlərinin həlli yollarının axtarışı xüsusi tex­no­lo­giyaların tətbiqi ilə aparılır. Bunun da əsas meyarı bütövlükdə pe­daqoji sistemin optimallaşdırılmasıdır.

- təlim-tərbiyə prosesinin idarə edilməsində nəticəliliyin po­ten­sial optimallaşdırılması.

İnnovasiya menecmentinin ən əsas göstəricilərindən biri də təh­sil sistemində innovasiya vasitələrinin, yeni texnika və tex­no­lo­gi­yalar mühitinin yaradılmasıdır. Buna əsasən aşağıdakılar da­xil­dir:

- məktəblərin kitabxana şəbəkəsi (bu kitabxanalar təkcə kitab sax­lanılan yer olmayıb, həm də şagirdlərin, müəllimlərin, təhsil me­ne­cerlərinin, eləcə də valideynlərin yeni informasiyaları əldə et­mə­lə­rinə xidmət etməlidir);

- məktəb- kompyuter- internet şəbəkəsi və s.

İnnovasiya menecmentinin aşağıdakı altsistemləri vardır:

- innovasiyalara elmi yanaşma;

- menecmentin funksiya və metodları.

Elmi-innovativ yanaşmaya daxildir: sistemli, struktur, funk­sio­nal, normativ, inteqrativ, əxlaqi və s.

Rus alimi R.Fatxutdinov innovasiya menecmentinin funksiya­la­rına-planlaşdırma, prosesin təşkili, nəzarət, motivasiya, tənzimlə­mə metodlarına isə məqsəd qoymaq, təhlil, proqnozlaşdırma və s. aid etmişdir.

İnnovativ idarəetmə səviyyəsində potensial imkanların həyata ke­çirilməsi üçün zəruridir:

- idarəetmə orqanlarını texnikası ilə təmin etmək;

- kadrların innovasiya texnologiyalarından istifadə qaydalarını öy­rənməsini həyata keçirmək;

- bütün təhsil müəssisələrini yeni informasiyalarla təmin edən da­xili infrastruktur yaratmaq;

- məlumat bankı yaratmaq (rəhbərlərin, pedaqoqların, şagird­lə­rin).

İnnovativ fəaliyyətin məqsədi ənənəvi sistemlə müqayisədə şa­gird şəxsiyyətinin formalaşmasında əsaslı dəyişikliklər modelinin ya­ra­dılmasıdır. Təhsildə innovasiyanın bir strategiyası şagird şəx­siyyətinə hörmətdən, ənənəvi münasibətdən, subyekt-obyekt mode­lin­dən subyekt-subyekt modelinə keçiddən başlanır. Təhsil siste­mi­nin idarə edilməsində innovasiyalar da sistemli və qismən (nata­mam) innovasiyalara bölünür:

- idarəetmədə natamam innovasiya strategiyası ayrı-ayrı inno­va­tiv layihələrin həyata keçirilməsini nəzərdə tutur.

Bu, təhsildə “yüksəliş nöqtəsi”nin yaranması və inkişafı üçün bir yoldur.

- idarəetmədə sistemli yanaşma strategiyası gələcəkdə təhsilə tələbatın dəyişməsi haqqında proqnozlaşmadır.

Bu strategiya yaxın və uzaq gələcək üçün məqsədli planlaşma me­todundan istifadə edir. Belə hesab edilir ki, sistemli yanaşmaya əsa­sən idarəetmədə yeniliklərin tətbiqi sayəsində yaxın gələcəkdə müs­bət göstəricilər əldə etmək olar.

İdarəetməyə sistemli yanaşma metodu təhsil sistemində fəa­l uy­ğunlaşmış, sistemli, məqsədli yanaşma və idarəetmə şəbəkə struk­turundan ibarət olmalıdır.

Məqsədinə nail olmaq üçün innovasiya meneceri hərtərəfli bi­li­yə, intelektə, yüksək mədəniyyətə, geniş dünyagörüşünə, prob­lem­ləri görmək və həll etmək qabiliyyətinə malik olmalıdır. Müasir tələb­lərə əsasən, menecer, hər şeydən əvvəl, innovasiya prosesləri­nin təşkilatçısı olmalıdır. Bugünkü məktəblərimiz təkcə təcrübəli mü­təxəssis, ideyalar axtarışında olan rəhbərə deyil, həm də məktəbi bi­lən, elmli, innovator rəhbərlərə böyük ehtiyac duyur.

İnnovasiyaları ölçüsünə, tətbiq dairəsinə görə qiymətləndir­mək düzgün deyil, çünki, hər hansı bir təhsil müəssisəsində tətbiq edi­lən innovasiyalar uğurla və müvəffəqiyyətlə nəticələnirsə, başqa bir yerdə tam əksinə ola bilər (Bu məsələ ilə bağlı daha geniş məlu­mat almaq üçün bax: S.Rəsulov, R.Əzizov. Orta ümumtəhsil məktə­bin idarə edilməsinin əsas istiqamətləri. Bakı “Müəllim”, 2010)

4. Ümumtəhsil məktəblərində

idarəetmənin təşkili modelləri

Elmi ədəbiyyatda göstərilir ki, ümumtəhsil məktəbinin in­ki­şafı əsasən aşağıdakı faktorlarla təyin edilir:

- təhsil verənlər və təhsil alanların fikirləri, imkanları, arzuları və istəklərinin tədris prosesində nəzərə alınması;

- təhsi sistemində təhsilin məqsədi, tədris planı, tədris me­todları və vasitələrinin yeniləşdirilməsi;

- təlim prosesində şagirdlərin qruplaşdırılması, şagird şurası və özünüidarə orqanlarının, başqa qurumların işinin müasir tələblərə uy­­ğunlaşdırılması;

- müəllim kadrlarının seçilib yerləşdirilməsi, qruplaşdırılması və ye­­nidən təşkili sistemi, təşkilatçılıq mədəniyyəti, idarəetmənin ye­ni struk­turu, vəzifə bölgüsünün aparılmasının yeni modelinin for­ma­laş­dı­rıl­ması;

- məktəbi əhatə edən və ona təsir edə bilən mühitin, təhsilin təş­kili, idarə olunması və maliyyələşdirilməsi sisteminin, sosial şə­raitin yeni qanun və qanunauyğunluqlarla tənzimlənməsi;

- məktəbin yeniləşməsi və inkişaf etməsi üçün zamanın tələb­lə­rinə uyğun yeni pedaqoji sistem yaradılmalı, müasir təlim texno­lo­giyalarından istifadənin yeni üsulları mənimsənilməlidir. Bunu isə bö­yük sürətlə həyata keçirmək mümkün olmadığından, məktəblərdə in­novasiya fəaliyyəti tədricən özünə həqiqi mənada yer almalı, bu sa­hədə mədəni səviyyə yüksəlməli, tətbiq edilən yeni modelin ef­fektliyi sınaqdan çıxarılmalıdır.

Son illərdə məktəblərin inkişaf etdirilməsi ilə bağlı yeni mo­dellər işlənilmişdir. Bu modellərdə müxtəlif konseptual ideyaların real­laşdırılması nəzərdə tutulur. İnkişaf etmiş ölkələrdə ümumtəhsil mək­təblərinin idarə olunmasının inkişaf modellərindən istifadə edi­lir. Onların bəzilərinə diqqət yetirməyi lazım bilirik.

4.1 Ümumtəhsil məktəblərində idarəetmənin

seqment tipli təşkili modeli

Məktəbdə təhsilin idarəolunmasının seqmentativ təşkili fənn mü­əllimlərinin müstəqilliyinə geniş yer verməyi nəzərdə tutur. Bu hal­da hər bir müəllim fənnin tədrisində öz stili ilə işləməyi rəhbər tu­tur. O, tədris prosesinin tələblərinə müvafiq təlim-tərbiyə pro­se­sinin təşkili formasını, dərs materialının planlaşdırılmasını özü se­çir, şagirdlərlə necə işləməyi, onların fəaliyyətini hansı üsullarla qiy­mətləndirməyi müəyyənləşdirir. Tədrislə bağlı olmayan digər və­zi­fələri yerinə yetirmək ixtiyarına malik olur. İdarəetmənin seqment mo­deli əsasən qapalı xarakterlidir. Burada valideynlə əlaqələr yal­nız şagirdlər vasitəsilə yaradılır. Valideynlər məktəbin inkişaf stra­te­giyasına müdaxilə etmirlər. Məktəb direktoru fənn müəllimləri ilə idarəedici-təşkilatçı strukturlar arasında kompleks əlaqələndirici ro­lunu oynayır. O, öz müavinlərinin fəaliyyəti üçün formal olaraq mə­su­liyyət daşıyır. Direktor təhsilə ümumi rəhbərlik edir və təlim-tər­biyə işlərinin təşkilində digər qurumlarla məsuliyyət bölgüsü aparır. Onun müavinləri koordinator funksiyalarını yerinə yetirir, məktəbdə in­tizama nəzarət edirlər. Onların hər biri və məktəbin direktoru tə­lim-tərbiyə işləri üzrə əvvəlcədən vəzifə bölgüsü aparır, bir və ya bir neçə bölmənin işinin təşkilinə birbaşa məsuliyyət daşıyır.

Məktəbdə ən səlahiyyətli qurum böyük pedaqoji şuradır. Pe­da­qoji şuranın razılığı olmadan direktor vacib qərarlar qəbul edə bil­mir. Direktor öz əmr və sərəncamlarında kollegial qərarlara əsas­lan­ma­lı olur. Şagirdlər məktəb tərəfindən qəbul edilmiş tədris proq­ram­ları əsasında təhsil alırlar. Məktəbdə tədris qruplarında biliklərə yi­yələnmədə əsasən koqnitiv (idraki) üsullara üstünlük verilir.

Modelin əsas müddəaları aşağıdakılardır:

- öyrətmənin (müəllimin) müstəqilliyi (avtonomiyası) yüksək sə­viyyədə inkişaf etdirilir;

- fənn müəlliminin işinə və onların istifadə etdiyi metodikaya di­rektor və başqa müəllimlər əsasən qarışmırlar;

- müəllim-şagird münasibətləri qarşılıqlı əməkdaşlıq prin­sip­lə­ri əsasında qurulur;

- şagirdlər qəbul edilmiş tədris proqramlarından, əsasən kə­na­ra çıxmırlar;

- müəllimlərin hamısı eyni hüquqludur və məktəb həyatına aid bü­tün məsələlərin həllində iştirak edə bilirlər.

4.2. İdarəetmənin üfüqi məsləhətvermə

strukturlu təşkili modeli

Bu idarəetmə modelində təhsil üzrə şaquli məsləhətvermə böl­mə­ləri ilə yanaşı, üfüqi məsləhətvermə bölmələri də fəaliyyət gös­tərir. Bu bölmələr formalaşdırıldıqdan sonra pedaqoji fəaliyyətin bü­tün sahələrində, təlim-tərbiyə prosesinin cari və ümumi işləri, onun təhlili və gələcək işlərin planlaşdırılması aparılır. Müəllimlər me­todbirləşmələrin işində fəal iştirak edir, fənn metodbirləşmələri isə təlim-tərbiyə prosesinin qurulmasında məsləhətçi funksiyalarını ye­rinə yetirirlər. Belə modeldə təhsilvermə ilə məşğul olan qurumlar həm də idarəetmə funksiyasını yerinə yetirirlər. Bu funksiyaları xü­susi treninq keçmiş müəllimlər, həmçinin peşəyönümlü iş ilə məş­ğul olan pedaqoqlar və xüsusi məsləhətçilər reallaşdırırlar. Eyni za­man­da, bu modelə görə müəllimlər həm də sinif rəhbəri olmalı, sinif­dənxaric işlər aparmalıdır.

Təhsili idarəetmənin xətti təşkili modeli seqmentativ təşkil mo­delindən, əsasən, koordinasiya mexanizmi ilə fərqlənir və bu hal­da, menecment və iyerarxiya əlaqələrinə (xidməti pillələrin bir-biri ilə əlaqələndirilməsinə) xüsusi diqqət verilir.

İdarəetmənin üfüqi məsləhətvermə strukturuna malik xətti təş­ki­li modelinin əsas müddəalarını aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək ol­ar:

- burada təşkilatçılıq məsələlərində bürokratiyaya daha çox yer verilir, avtoritarlıq qanuniləşdirilir və hər şeydə rəsmiyyətçilik aş­kar­lığı təmin edilir;

- sistemdə hər kəsin rolu və vəzifələri dəqiq müəy­yən­ləş­di­ri­lir, sabitlik təmin edilir, işdə səhvlərin qarşısı vaxtında alınır;

- belə təşkilatçılıq sistemi işdə ruh yüksəkliyini və ob­yek­tiv­li­yi təmin edir.

4.3. İdarəetmənin kollegial təşkili modeli
Təhsilin, təlim-tərbiyə prosesinin bu üsulla təşkili modelində tə­lim-tərbiyə ilə məşğul olan bütün bölmələr üfüqi olaraq idarə edi­lir. Paralel siniflərin bütün müəllimləri bir tədris ili dövründə təh­si­lin struktur vahidinə daxil edilir. Struktur vahidlərinə tədris ili ər­zində müavinlər başçılıq edirlər. Hər bir struktur vahidində müəllim xey­li müstəqil mövqe tutur və müxtəlif qabiliyyəti olan şagirdlərdən iba­rət siniflərdə tədris işinin təşkilində əsasən sərbəstdir. Kollegial təş­kil modelində fənn metodbirləşmələri fənlərin tədrisi ilə bağlı bü­tün məsələlər üzrə (tədris proqramları, tədris metodları, qiymətlən­dir­mə normalarının seçilməsi və s.) strategiyanı hazırlayır və tədris proq­ramlarının müxtəlif sinif və qrupların bilik səviyyəsinə uy­ğun­laş­dırılması məsələsi ilə məşğul olarlar.

Direktor metodbirləşmələrin hazırladığı strategiyanı araşdırıb təh­lil etdikdən sonra öz fikrini bildirir və razılaşır. Kollegial təşkil mo­delində sinifdə dərs deyən müəllimlərdən biri sinif rəhbərinin və­zi­fəsinə yaxın olan işləri də görür.

Kollegial təşkil modelində məsləhətvermə strukturlarına daha ge­niş səlahiyətlər verilir. Bununla yanaşı, həmin strukturların aşa­ğı­dakı kimi cəhətləri vardır:

- onlar hər hansı bir qərar qəbul edəndə ümumi razılığa gəlir­l­ə­r;

- qərarlar konsesusla qəbul edilir, bu qərarlara hər bir müəllim öz razılığını verir və onun məsuliyyətini boynuna götürür;

- təhsil işinin inkişaf strategiyası məktəbin ali orqanı hesab edi­lən yığıncaqda qəbul edilir və bu yığıncaqda metodbirləşmələrin sədr­ləri, direktor və onun müavinləri iştirak edirlər.

Modelin əsas müddəalarını aşağıdakı kimi formalaşdırmaq ol­a­r:

- müəllimlik fəaliyyətində təlim metodlarına yiyələnmə əsas şərt kimi irəli sürülür;

- şagirdlərə münasibətdə güc tətbiq etməməyə, qarşılıqlı an­laş­maya və kollektiv əməkdaşlığa üstünlük verilir;

- fənn metodbirləşmələrinin faydalı fəaliyyət göstərməsi üçün onun üzvləri olan müəllimlərin təlim-tərbiyə prosesində insani key­fiy­yətlərə və təhsilvermə bacarığına yiyələnmələrinə şərait yaradılır;

- təhsilə rəhbərlikdə ümumi razılıq əldə edilir, direktor özünü həm birinci, həm də başqaları ilə bərabər hüquqlu şəxs kimi aparır, işi­ni prosesin gedişinə uyğun qurur.
4.4. İdarəetmənin matris tipli təşkili modeli
Təhsil sistemində matris idarəetmə modelinin tətbiqi o biri mo­dellərdən fərqli olaraq iki əsas üzərində qurulur. Burada xüsusi təş­kil olunmuş yarımbölmələrdə şagirdlərin təlim-tərbiyə işinin ida­rə edilməsi daha da təkmilləşdirilir. İdarəetmənin üfüqi məsləhət­ver­mə strukturu xətti təşkil modelində müəllimlər direktor müavi­ni­nin rəhbərliyi altında bəzi idarəetmə funksiyalarını (sinif rəhbərliyi, pe­şəyönümü üzrə məsləhətvermə və s.), kollegial modeldə isə mü­tə­xəs­sislərin köməyi ilə daha geniş funksiyaları (hamilik, məsləhət­ver­mə) yerinə yetirirsə, matris modelində təşkiletmə işləri daha da in­kişaf etdirilir, yaradılmış xüsusi bölmələr (ümumi işlər, peşə­yö­nü­mü üzrə məsləhətçilər, korrektor müəllimlər, maliyyəçilik, katiblik, ko­ordinatorlar və s) idarəetməyə aid bütün işləri icra edirlər. Onlar gör­düyü işləri əlaqəli, sistemli, inteqrativ formada yerinə yetirirlər. Təh­sil bölməsində fənn metodbirləşmələrində qarışıq səviyyəli şa­gird qrupu ilə məşğul olan müəllimlər fəaliyyət göstərir. Bu böl­mə­yə daxil olan müəllimlər şagirdlərin tələb və maraqlarını nəzərə ala­raq işçi fənn proqramları hazırlayır, proqramları dərs mövzuları üzrə pay­laşdırır və onların yerinə yetirilməsinə nəzarət edirlər. Proqram ma­teriallarının problemli metodlarla tədrisi fənlərin inteqrativ təli­mi­ni tələb etdiyindən, bu məqsədlə bölmədə belə dərsləri aparan mü­əl­limlər qrupu müəyyən edilir. Şagirdləri idarəetmə bölməsində iş­lərə cəlb etməkdən ötrü xüsusi hazırlıq (treninq) keçmiş mütəxəs­sis­lər dəvət olunur. Bunların qarşısında həm də şagirdlərin ida­rə­edil­məsi strategiyasını həyata keçirmək və inkişaf etdirmək, onların tə­li­mini, fərdi inkişafını və sosial fəaliyyətlərini yüksəltmək vəzifəsi qo­yulur.

Təhsil və idarəetmə bölmələri arasında əməkdaşlıq və birgə işin təşkili, tədrisi və idarəetməni inteqrativ aparmağa imkan verir. Bu modelin zəif cəhəti kimi, idarəetmədə vahid, bütöv hakimiyyət prin­sipinə sözsüz əməl olunmasını göstərmək olar. İdarəetmənin mat­ris tipli təşkili modelində bölmələrə direktor və onun müa­vin­lə­rin­dən ibarət olan menecer komandası, rəhbər idarəetmə orqanının və məktəbin aparıcı bölməsinin nümayəndələri rəhbərlik edirlər.

Menecer komandasına direktor başçılıq edir. Direktor iki əsas və­zifəni yerinə yetirir: məktəbi informasiyalarla təmin edir; mək­tə­bin inkişaf strategiyasını reallaşdırır. Müavinlər isə strategiyanın düz­gün həyata keçirilməsinə, meydana çıxan diskussiyaların və in­ki­şa­fın stimullaşdırılmasına məsuldurlar.

Matris tipli təşkil modelinin əsas müddəalarını aşağıdakı ki­mi ümumiləşdirmək olar:

- belə təşkil modeli tədris prosesinin mürəkkəbliyini, komp­leks quruluşunu düzgün əks etdirməyə imkan verir;

- inkişaf strategiyasının işlənməsi zamanı menecment infor­ma­siya və məsləhətlərin verilməsini düzgün, yüksək səviyyədə təş­kil etməyə imkan yaradır;

- məktəbin imici və onun inkişafı təşkilatın hər bir üzvünü ma­raqlandırdığı üçün hamını təşkilatın işində optimal nəticələr əldə et­məyə yönəldir.

4.5. İdarəetmənin modul tipli təşkili modeli
İdarəetmənin modul tipli təşkilində tədris və idarəetmə işləri ta­mamilə inteqrasiya olunur. İdarəetmənin matris tipli təşkilindəki iki­­li xarakter burada kiçik komandaların yaradılması ilə aradan qal­dı­rılır. Komandalar öz işində xeyli dərəcədə müstəqil olurlar. Bu ko­mandaların üzvləri təhsil, tədris və idarəetmə məsələlərində bir-bi­rinin fikirləri ilə əsasən razılaşırlar.

Hər bir komanda öz tərkibini dəyişmədən bir neçə il işləyir. Ko­mandanın tərkibindəki müəllimlər bütün fənlərin tədrisi ilə məş­ğul olur. Bir müəllim bir neçə fəndən dərs deyir. Bunun üçün bir mü­əllim 2-3 komandada işləyir (yalnız bəzi müəllimlər bir koman­da­da işləyir). Müəllimlər həm tədrisetmə, həm də şagirdlərin idarə­edil­məsi vəzifələrini yerinə yetirirlər. Təbii ki, burada işləyən müəl­lim­lər daha geniş hazırlığa malik olurlar. Belə məktəbdə işləyən hər bir müəllim “hər işdə mütəxəssis” olmalı, şagirdlərin tələblərinə, is­tə­yinə uyğunlaşmalıdırlar. Bu modeldə modul komandaların yaxşı fəa­liyyət göstərməsi üçün müəllimlər daim, intensiv şəkildə mək­təb­daxili treninq keçməlidirlər.

Burada tətbiq edilən tədris proqramları çevik olmalı və ko­man­dalar tədris proqramı seçərkən aşağıdakı tələblər nəzərə alın­ma­lı­dır:

- şagirdlərin imtahanları vermək üçün proqram materiallarını öy­rənməyə gücü, qabiliyyəti çatmasını;

- şagirdlərin sosial və şəxsi tələblərini;

- məktəbi əhatə edən mühitin ənənələrini.

İdarəetmənin “komandalarla” təşkili və şagirdlərin permanent (da­vamlı, çox qalan) qruplarla strukturlaşması təlimin müxtəlif məq­sədlərinin (koqnitiv, şəxsi, sosial) reallaşmasına imkan verir. Bu modeldə əksər işləri yerinə yetirən komandalar kiçik qruplardan iba­rət olduğundan koordinasiya işləri üzvlərin mütəmadi görüşləri ilə keçilir, hər komandadan bir nəfər menecer rolunda çıxış edir. Mo­deldə məktəb menecmentinin əsas vəzifələri bunlardır: təhsilə ümu­mi baxışları formalaşdırmaq, müəllimin sinifdə rolunu yük­səltmək, əks əlaqələr yaradılmasının vacibliyinə diqqət yö­nəlt­mək, müəllimlərin şəxsi peşəkarlığını inkişaf etdirmək.

Rəhbərlik (direktor və müavinlər) hər bir modul vahidlərinin özəl­liyini, onlar arasında əlaqələrin tənzimlənməsini və qarşılıqlı ola­raq uyğunlaşmasını təmin edir və stimullaşdırır. Bununla da mo­dul vahidləri katibliyin köməyi ilə gərəkli informasiyalarla digər qrum­lar təmin edirlər. Bu modelin ən vacib cəhəti valideynlərlə əla­qələrin yaradılmasıdır. İlk fəaliyyət dövründən valideynlər modul va­hidlərinin ideyaları və dəyərləri barədə məlumatlandırılmalı, mək­təbin inkişaf strategiyasının hazırlanmasında iştiraka cəlb edil­mə­li, imkan olduqda ona əməli dəstək göstərməlidir.