C.Ə. Feyziyev, F. N.İbrahimov, S. R. Bədiyev d I dakt I k a bakı – Mütərcim – 2011 Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Şəki filialı amea-nın Şəki Regional Elmi Mərkəzi

Təhsil siyasətini həyata keçirən kollektivin formalaşdırılması



Sxem 5

Tədris müəssisəsində fəaliyyət üzrə təhlil




Sxem 6
Tədris müəssisəsində insan ehtiyatlarının idarə olunması



Sxem 7
Təhsil xidmətlərinin keyfiyyət göstəricilərinin yüksəldilməsi proqramı



Sxem 8
Tədris müəssisəsi faktorlarının təsnifatı





Tədris müəssisəsinə “xaricdən nəzarət” modeli (davamı)



Sxem 10

Monitorinq tədqiqatların alqoritmi

I mərhələ – hazırlıq

Iİ mərhələ – praktik

Sxem 11

Tədris işinin effektivliyinin yüksəldilməsinin yolu


Təhsil müəssisələrinin tipləri və pillələri Sxem 12

Sxem 13

Məktəbin fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi sxemi

1.1. Tədris-maddi baza

1.2. Kadr potensialı

1.3. Valideynlərlə və ictimaiyyətlə iş

1.4. Məktəbdə sənədləşmə

2.1. Məktəbdə şagird sıxlığı

2.2. Şagird kontigentinin dinamikası

2.3. Sinifdən-sinfə keçirmə və buraxılış im­ta­ha­­nlarının nəticələri

2.4. Valideynlərin sosial vəziyyəti

2.5. Valideynlərin maddi vəziyyəti

2.6. Valideynlərin təhsil səviyyəsi

3.1. İşin planlaşdırılması

3.2. Pedaqoji şuranın işi

3.3. Məktəb rəhbərliyinin fəaliyyəti

3.4. Metodiki işlərin vəziyyəti

3.5. Tərbiyə işlərinin vəziyyəti

3.6. Psixoloji işlərin vəziyyəti

3.7. Şagird özünüidarəetmə orqanları

3.8. İstedadlı şagirdlərlə iş

4.1. Ali məktəblərə qəbul

4.2. Qəbulda fənlər üzrə nəticələr

4.3. Məzunların valideynlərinin maddi vəziyyəti

4.4. Məzunların valideynlərinin təhsil səviyyəsi

4.5. Məktəbdə fənlər üzrə keyfiyyət

4.6. Olimpiada, yarış və müsabi- qələr­d­ə ­iştirak

Sxem 14

Təşkilat sisteminin informasiya modeli




Sxem 15

İdarəetmənin seqment tipli təşkili modeli




Sxem 16

İdarəetmənin kollegial təşkili modeli




S
Sxem 17


İdarəetmənin matris tipli təşkili modeli





İdarəetmənin modul tipli təşkili modeli Sxem 18



Sxem 19

VSS – Valideynlər və şagirdlərlə birlikdə strategiyanı işləyən qrup




Sxem 20
Fəaliyyətin modeli



Sxem 21
Metodik sistemin komponentləri arasındakı əlaqələr


Sxem 22

Analitik təfəkkürün inkişaf məntiqi




Sxem 23
“Müəllim-şagird” idarəetməsi



Sxem 24



Sxem 25



Sxem 26



Cədvəl 1

	Dərslərin tipləri	Dərslərin növləri
1. II. III. IV.	Yeni materialın öyrənilməsi dərsləri (bura I tip dərslərin variantları daxildir). Bilik, bacarıq və vərdişlərin təkmilləşdirilməsi dərsləri. Kombinə edilmiş dərs. Nəzarət dərsləri.	a) Dərs-mühazirə; b) dərs-müsahibə; v) kinodərs; q) nəzəri və müstəqil iş (tədqiqat tipli) dərsi; d) müxtəlif növ dərslərin birləşməsi. a) müstəqil iş dərsi (reproduktiv xarakterli); b) dərs-laborator işi; v) dərs-praktik iş; q) dərs-ekskursiya; ğ) dərs-seminar; e) dərs-abzormühazirə; j) dərs-konfrans; d) yekun kino-dərs; z) ümumiləşdirici müstəqil iş dərsi; x) yoxlama işin kollektiv təhlili dərsi. Buraya əvvəlki iki tipə daxil olan növlər aid edilir a) şifahi sorğu (frontal, fərdi, qrup) dərsi; b) yazılı sorğu (fərdi) dərsi; v) məqbul; q) məqbul praktik iş dərsi; d) yoxlama (müstəqil) iş; e) qarışıq (əvvəlki üç növ üzrə) dərs növü.

Akademik M.İ.Muxtarovun təqdimatı
Cədvəl 2

Müxtəlif təlim metodlarının rasional tətbiqi

Hansı hallarda ra­si­onal tətbiq et­m­ək	Şifahi metodlar	Əyani metodlar	Praktik metodlar	Reproduk- tiv metodlar	Axtarış metodları	İnduktiv metodlar	Deduktiv metodlar	Müstəqil i­ş me­to­d­l­a­rı
1. Hansı vəzifə­nin həllində hə­min metod mü­vəf­­fəqiyyətlə tət­biq olunur	Nəzəri və fak­­ti­ki biliklərin fo­r­malaşması zamanı	Müşahidəçiliyin,­ şa­girdlərin öy­rə­­ni­lən məsə­lə­yə diq­qətinin ­a­r­­­­­­­­t­ı­­rıl­­ması üçün	Praktik ba­ca­rıq və vər­diş­lərin in­­ki­şa­fı üçün	Bilik və vər­diş­lə­rin for­ma­laş­ması üçün	Təfəkkürün müstəqilliyinin, təd­qi­qat­çılıq ba­ca­rı­ğı­n­ın in­­ki­şafı üçün	Ümumilə­­ş­dir­m­­­ək ba­ca­­rı­ğı­nın in­ki­şa­fı üçün	Deduktiv mü­hakimə yü­rütmək ba­carığının in­kişafı üçün	Təlim fəaliyyətin­­də müs­tə­qil­liyin in­kişafı üç­ün
2. Təlim mate­ri­a­lının hansı məz­­mununda hə­min metod xü­susilə mü­vəf­fə­qiyyətl­ə tətbiq olunur	Materialın nəzəri-infor­ma­siya xa­rak­terinin üs­tün­lük təşkil etdiyi zaman	Əyani va­sitə­lər­lə təlim materialının məzmunu təq­dim oluna bi­lər­kən	Mövzunun məzmununa pra­ktik ça­lış­malar da­x­il olun­­­duq­da, təc­rübə ke­­çi­ril­dikdə və s.	Məzmun nis­­bətən çə­­tin və ya ta­­­ma­milə sa­­də ol­duq­da	Orta mür­ək­kə­blik sə­viy­­yəsində ol­duqda	Mövzun­un məz­mu­­nu dər­s­likdə in­duk­tiv şərh ol­un­­duqda	Mövzunun məz­munu dərslikdə in­duktiv şə­kildə şərh olun­duq­­­­da	Müstəqil öyrənmə üçün ma­te­ri­al əlve­riş­li olduq­da
3. Şagirdlərin han­­sı xü­su­siy­yə­t­­lərində hə­min metod rasi­o­­nal tətbiq olu­nur	Şifahi in­for­ma­siyanı mə­nim­sə­məyə şagird ha­zır ol­duq­da	Uşaqlar üçün əyani vasitələr əlverişli olduqda	Şagirdlər prak­tik tap­şı­­rıqların ye­­ri­nə ye­ti­ril­məsinə ha­zır olar­­k­ə­­n	Problemli öyrənməyə şagirdlər hazır ol­ma­­dıqda	Problemli öyrənməyə şagirdlər hazır olduqda	Şagirdlər induktiv mühakimə­­yə ha­zır ol­­duq­da	Deduktiv mühakimə­yə şa­gi­rd­lər ha­zır ol­­­­d­uq­­­da	Müəyyən mövzunu müs­təqil öy­rənməyə şa­­gir­d­­lər ha­­zır ol­duq­da
4. Həmin me­tod­dan istifadə üçün müəllim hansı imkanlara malik olmalıdır	Digərlərinə nisbətən hə­min me­tod­dan yaxşı is­tifadə etdiyi zaman	Zəruri əyani vasitələri müəllim yerləşdirə bildiyi halda	Praktik ça­lış­maların təş­kili üçün di­dak­tik materialları mü­əllim yer­ləş­­­dirən za­m­a­n	Müəllimin problemli öyrətməyə vaxtı ol­ma­­­dıqda	Axtarış me­tod­larına yax­­şı yiyə­lə­­nmişsə və prob­­­lem­li öy­rən­mə­ üçün vaxtı varsa	Təlimin in­duk­tiv me­tod­larına mü­­əl­lim yi­yə­lən­miş ol­­duq­da	Təlimin de­­­­duktiv me­­todlarına müə­l­lim yax­­şı yi­yə­- l­ən­dik­­­də	Şagirdlərin müstəqil i­ş­i üçün di­d­a­k­­tik mate­ri­a­la ma­lik ol­duq­da ­və vaxt k­i­fa­yə­t etdikdə

Sxem 27
STANDARTLARIN DƏRSLİKLƏRDƏ REALLAŞDIRILMASI



Sxem 28

BİLİYİN KATEQORİYALARI
Deklorativ bilik	Bu bilik növü hər hansı bir anlayışın dərk edilməsi kimi qəbul edilə bilər. Məsələn: Coğrafi ərazi anlayışını başa düşür
Prosedural bilik	Bu bilik hər hansı fənn üzrə mühüm vərdiş və proseslər kimi qəbul edilə bilər. Məsələn: Coğrafi ərazi anlayışını başa düşür
Kontekstual bilik	Burada bilik hər hansı prosesdə əldə edilən yeni informasiya kimi dəyərləndirilir. Məsələn: Xəritə və ya qlobusdan istifadə üçün uyğun şəraiti müəyyənləşdirir

Sxem 29

ALT STANDARTLARIN VƏZİFƏSİ NƏDİR?

1. Mürəkkəb fikirləri sadə fikirlərə bölmək.
2. Təlim məqsədlərinin yazılması üçün zəmin olacaq komponentlər əlavə etmək.
3. Müxtəlif sinif mərhələlərində dəyişilməsi ilə təlimin davamlı inkişafını tənzimləmək.


Sxem 30


Sxem 31



Sxem 32

Sxem 33




Sxem 34
S.Kovey sxemi (“Şəxsiyyətin yeddi xüsusiyyəti” əsərindən: şəxsiyyətin ali dəyərləri müvafiq bilik, bacarıq və maraqların kəsişməsi şəraitində formalaşır




Sxem 35
Təhsil prosesində bütün təfəkkür səviyyələri üçün çox vacib olan düşünmə bacarıqları şəbəkəsi (B.Blum “İdraki bacarıqlar”)


Sxem 36 a

Şaxələndirmənin tətbiqinə aid nümunə – sxem



Klaster-şaxələndirmə Sxem 36 b






Sxem 36 c

Klaster – şaxələndirmə


Cədvəl 3
BİBÖ-nün tətbiqinə aid nümunə – cədvəl

	Göyərçin
B (bildiklərim)	İB (istəyirəm bi­lə­m­)	Ö (öyrəndiklərim)
Dinc quşdur	Neçə bala çıxarır?	“Rabitəçi” kimi istifadə etmək olar
İnsanlardan qaçmır	Haralarda yaşayır?
Dənlə qidalanır
Təlim olunur
	Zirinc
B (bildiklərim)	İB (istəyirəm bi­lə­m­)	Ö (öyrəndiklərim)
Tünd qırmızıdır	Harada bitir?	Sarılıq xəstəliyinin dərmanıdır
Zoğala bənzəyir	Nə vaxt yetişir?
Turşdur		Şirniyyata qatılır

Diaqram 1

Venn diaqramı nümunəsi



Diaqram 2
Venn diaqramı nümunəsi



Sxem 37
Riyazi məsələnin təsnifat

nümunələrindən biri


Sxem 38

Məsələ ilə təlim probleminin əlaqəsi



Sxem 39



Sxem 39-cu üzrə şərh

1. Təlim prosesinin qar­şı­sın­da qoyulmuş məq­­­sədi şa­­­­girdlərin id­­­rak tələbatının tə­mi­no­lun­ma ob­yek­­tinə çevirmək (proq­ram­laş­dır­ı­l­mış və di­­­­­gər vasitələrin tətbiqi ilə) müm­­­kün olmuşdur.

2. Şagirdlərin idrak tələba­tı­nın təm­in­o­lun­­­­ma obyektinə çev­ril­miş məqsədin həyata keç­mə­­­sinə is­ti­­­qamətlənən müstəqil axtarış fə­aliy­­­­yət­­lə­­­rini tənzimləmək müm­kün­d­ü­r.

3. Proqramlaşdırılmış vasitə­lər­­dən istifa­də­ etməklə biliyin veril­mə­­si üçün şərait vardır.

4. Qoyulmuş problemin həlli üçün fak­­tiki ma­­terialın verilməsi zə­­­­rurəti vardır.

5. Biliyin fəaliyyət üsul­la­rı­nın nəticəsi ki­mi (mərhələlərlə) ve­ril­­­­məsi və əks infor­masi­ya­nın əldə olun­­ması faydalı hesab edilir.

6. Qoyulmuş problemin həl­li­nə şagird­lə­rin qismən qoşulması fay­­­dalıdır.

7. Proqramlaşdırılmış vasitə­lər­­­dən isti­fa­də edilməklə bacarıq və vər­dişlərin formalaş­dı­rıl­­­­ması və in­ki­şaf etdirilməsi üçün şərait vardır.

8. Əks informasiyaya əsasən fər­diləşdirmə zə­ru­rəti olduğu mü­əyyən edilmişdir.

1. Təlim prosesində qarşıya qo­yulmuş məq­səd doqmatik metod­lar­­la həyata keçirilir.

2. Öyrədici proqramlarla şa­gird­­lərə biliklər ve­­ri­lir, bacarıq və vər­diş­lər formalaşdırılır və inkişaf et­di­ri­li­r.

3. Tədqiqat metodu ilə şagirdlər prob­­­­lemi həll edir, yeni bilik əldə olunur (və ya digər axtarış me­to­d­u­ ilə).

4. Qismən axtarış metodu ilə prob­­­­lem həll olu­nur, yeni bilik əldə olu­­­nur.

5. Şagirdlərin həll etdiyi prob­­­lem üzrə mü­əl­lim yalnız fak­ti­ki materialı bildirir. Hadisəni elmi, bit­­­kin, parlaq şəkildə təsvir edir, şa­gird­­l­ər problemi həll edir, burada prob­­lemli şərh metodundan istifadə olun­­­maqla yeni bilik əldə olunur.

6. Biliyi izah-reproduktiv üsul­­­­­larla hazır şəkildə verir və əks in­­for­masiya əldə olunur.

7. Nümunə, variativ təm­rin­lə­­rin, alqoritmlərin tətbiqi ilə ba­ca­rıq və vərdişlər formalaşdırılır, mü­va­­fiq əks informasiya əldə olunur.

8. Proqramlaşdırılmış va­si­tə­lə­­rin tətbiqi ilə şa­gird­­lərin fəaliy­yə­ti­ təşkil olunur.

9. Fərdiləşdirmədən məq­sə­də­­müvafiq şəkildə is­ti­fadə olunur.

Məktəbdənkənar müəssisələrin şəbəkəsi
Sxem 40

İdman məktəbi

Gənc turistlər stansiyası

Gənc radistlər klubu

Uşaq meydançası

Uşaq sağlamlıq mər­kə­z­­i

Uşaq dəmiryol stansi­ya­s­ı

Estetik tərbiyə mərkəzi

Gənc dənizçilər klubu

Gənc aviatorlar stansiyası

İncəsənət məktəbi

Gənc təbiətçilər stansi­ya­s­ı

Gənc texniklər stansiyası

Uşaq-gənclər yaradıcılıq saray­ı

Xor studiyası

Gənc paraşütçülər klubu

Musiqi məktəbi



Sxem 41
­

Sxem 42



Məktəbin idarə olunmasına sistemli yanaşma Sxem 43




Məktəbdaxili nəzarətin təşkili Sxem 44



Sxem 45

MƏKTƏBƏ RƏHBƏRLİK


Sxem 46

MÜNDƏRİCAT
ÖN SÖZ.......................................................................................................3

KİTABIN MƏQSƏDİ 8

VƏ STRUKTURU HAQQINDA 8

1. Didaktikanı özündə ehtiva 14

edən elm haqqında ümumi anlayış 14

2. Didaktika anlayışına verilən şərhlər 26

3. Didaktikanın inkişafı 27

4. Didaktikanın qolları və əsas anlayışları 35

5. Didaktika və idrak nəzəriyyəsi 37

6. Didaktikanın problemləri 39

1. Təhsil haqqında anlayış 42

2. Azərbaycanda təhsilin əsas məqsədi 53

3. Təhsil sahəsində dövlət siyasətinin əsas prinsipləri 53

4. Təhsil sistemi anlayışı 54

5. Təhsilin məzmununa 56

və təşkilinə dair ümumi tələblər 56

6. Təhsilin və təhsilalmanın formaları 57

7. Təhsil müəssisəsi 58

8. Təhsilin pillələri və səviyyələri 59

8.1. Məktəbəqədər təhsil 59

8.2. Ümumi təhsil 60

8.3. İlk peşə-ixtisas təhsili 62

8.4. Orta ixtisas təhsili 63

8.5. Ali təhsil 64

8.6. Doktorantura 65

8.7. Əlavə təhsil 66

9. Təhsil subyektlərinin hüquqları, 67

vəzifələri və sosial müdafiəsi 67

9.1. Təhsil sahəsində dövlətin vəzifələri 67

9.2. Təhsil prosesinin iştirakçıları 70

9.3. Təhsilalanların hüquq və vəzifələri 71

9.4. Təhsilverənlərin hüquq və vəzifələri 73

9.5. Valideynlərin və ya digər qanuni nümayəndələrin 74

hüquq və vəzifələri 74

9.6. Təhsilalanların və təhsilverənlərin sosial müdafiəsi 75

10. Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin təhsili 79

(xüsusi təhsil) 79

11. Dövlət uşaq müəssisələrindən uşaqların 85

ailələrə ve­ril­mə­si (de -institutlaşdırma) 85

və alternativ qayğı Dövlət Proqramı ba­­rədə 85

12. Əlavə təhsil 93

1. Təhsil sahəsində dövlət standartları, 104

təhsil proqramı (kurikulum) 104

2. Ümumi orta təhsilin məzmunu 111

2.1. Təhsilin məzmunu 111

2.2. Azərbaycanda ümumi orta təhsilin məzmunu 115

sahəsində islahatlar 115

3.1. Tədris planı 121

3.2. Tədris fənni 122

3.3. Tədris proqramları 124

3.4. Dərslik, iş dəftəri və müəllim 125

üçün metodik vəsait komp­­lekti 125

4. Şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi 140

konsepsiyası barədə 140

1. Nəzəri pedaqogika və təhsilin fəlsəfəsi 148

1.1. Şagirdə öz ağlından istifadə etməyə qeyrət 152

formalaşdıran orta məktəbdə təhsilin fəlsəfəsi 152

2. Təhsilvermə modelləri 172

(orta ümumtəhsil üzrə) barədə 172

3. Pedaqoji sistemləri idarəetmənin 179

mahiyyəti və əsas prinsipləri 179

4. Ümumtəhsil məktəblərində 191

idarəetmənin təşkili modelləri 191

4.1 Ümumtəhsil məktəblərində idarəetmənin 192

seqment tipli təşkili modeli 192

4.2. İdarəetmənin üfüqi məsləhətvermə 193

strukturlu təşkili modeli 193

4.3. İdarəetmənin kollegial təşkili modeli 194

4.4. İdarəetmənin matris tipli təşkili modeli 195

4.5. İdarəetmənin modul tipli təşkili modeli 197

5. Məktəbdaxili nəzarətin məqsədi, məzmunu, 201

vəzifəsi, forma və metodları 201

6. Məktəbdə təhsilverənlərin fəaliyyətinin 221

təkmilləşdirilməsinə xidmət edən metodik iş 221

7. Təhsilin iqtisadiyyatı 226

1. Təlim prosesi, onun idarə olunmasının 234

metodoloji - fəlsəfi, məntiqi, psixoloji əsasları 234

1.1. Təlim prosesinin sistem anlamı 234

1.2. Fəlsəfi əsaslar 259

1.3. Məntiqi əsaslar 271

1.4. Psixoloji əsaslar 275

1.5. Əsas pedaqoji ziddiyyətlər 294

2. Təlim anlayışının mürəkkəbliyi 298

və başlıca vəzifələri 298

3. Təlimin mərhələləri 303

3.1. Yeni tədris materialının qavranılması 304

3.2. Bilik, bacarıq və vərdişlərin formalaşması 305

3.3. Biliklərin, bacarıq və vərdişlərin tətbiqi 307

3.4. Təlimdə müvəffəqiyyətin hesaba alınması 307

və qiymətləndirilməsi 307

4. Mükəmməl təlim sisteminin altsistemləri 308

4.1. Bilik və fəaliyyət üsullarının əsasən hazır ötürülməsini özündə ehtiva edən altsistem 308

4.2. Problemli öyrənməni özündə ehtiva edən altsistem 316

5. “İmkan – hərəkət - yeni keyfiyyət” dəyişməsi variantının işləniləsi və seçim şərtləri 332

6.1. Təlim sisteminin ümumpedaqoji invariantları 339

və onlardan irəli gələn prinsiplər 339

6.2. Təlim sisteminin spesifik invariantları 343

və onlardan irəli gələn prinsiplər 343

6.3. Nəzəriyyədə və praktikada özünə yer almış 345

bəzi prinsiplərin interpretasiyası 345

7. Təlim prosesinin amilləri 363

1. Şagirdin təlim fəaliyyətinin modeli haqqında 369

2. Müəllim fəaliyyətinin modeli haqqında 378

3. Müəllimin pedaqoji fəaliyyəti, pedaqoji ünsiyyəti 385

və şəxsiyyətinin vəhdəti 385

4. Təlim sistemində müəllim-şagird əməkdaşlığı 392

1.Təlim materialının məzmunu 399

2. Təlimin priyomları 402

2.1. Şagirdlərin təlim fəaliyyətinin idarə olunan prosesə çevrilməsində priyomların rolu və onların inkişaf etdirilməsi 402

2.2. İnteraktiv təbiətli priyomlar 417

3. Təlim metodu. 420

Təlim metodlarının nomeklaturası və təsnifatı 420

3.1. Təlim metodlarının səciyyəvi xüsusiyyətləri 440

4. Vasitələr sistemi 460

4.1. Suallar və onların təlimdə yeri 460

4.2. Məsələ və ondan istifadə olunması 464

4.3. Biliklərin tətbiqi, bacarıq və vərdişlərin 466

formalaşmasına yönələn çalışmalar sistemi 466

4.4. Əyaniliklə sözün vəhdəti 467

5. Təlimin təşkili forması 469

5.1. Müəllimin dərsə hazırlaşması və dərsin planlaşdırılması 486

6. Qiymətləndirmə təlim sisteminin 497

əsas komponentlərindən biri kimi 497

1. Yeni təlim texnologiyalarının metodoloji əsasları 508

2. Yeni təlim texnologiyalarının mahiyyəti. 523

Ənənə və müasirlik 523

3. Yeni təlim texnologiyalarının prinsipləri 534

4. Yeni təlim texnologiyaları ilə keçiriləcək dərslərin təşkili. Şagird biliyinin qiymətləndirilməsi 538

5 . İnteraktiv təlim metodları. 548

Aktiv oxu və yazı üsulları 548

Sual və tapşırıqların icrası üçün təklif olunan ədəbiyyat ....................593 Əlavələr...................................................................................................599


Cavanşir Əyyub oğlu Feyziyev

fəlsəfə doktoru, Millət vəkili
Firədun Nafir oğlu İbrahimov

pedaqoji elmlər doktoru,

Pedaqoji və Sosial Elmlər Akademiyasının üzvü

(Moskva), əməkdar müəllim
Sədrəddin Rəhim oğlu Bədiyev

pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, AMİ-nin Şəki

filialının Ümumelmi fənlər kafedrasının müdiri
Çapa imzalanıb: ***

Format: 60x90 1/16. Qarnitur: Times.

Həcmi: 40,5 ç.v. Tiraj: ***. Sifariş № ***

Qiyməti müqavilə ilə.