C.Ə. Feyziyev, F. N.İbrahimov, S. R. Bədiyev d I dakt I k a bakı – Mütərcim – 2011 Azərbaycan Müəllimlər İnstitutunun Şəki filialı amea-nın Şəki Regional Elmi Mərkəzi

Tətbiq etmək qaydası

1. Müəllim şagirdlərə debatların necə keçirildiyini izah edir: bir qrup mövzusunu təsdiq edir və öz mövqeyini sübuta yetirir, di­gə­ri isə həmin mövzunu təkzib edir və öz sübutlarını təqdim edir.

2. Şagirdlər debatın keçiriləcəyi mövzu ilə irəlicədən tanış olur­lar.

3. Sinif ya cütlüklərə, ya da cüt saylı qruplara, məsələn, hərə­sin­də üç şagird olmaqla 8, yaxud 10 qrupa bölünür.

4. Müəllim şagirdlərə sinif otağının hər iki tərəfi boyu dü­zül­müş stullara əyləşməyi təklif edir və püşkatma yolu ilə hər qrupun üzv­lərinin hansı nöqteyi-nəzəri müdafiə edəcəklərini müəyyən­ləş­di­ri­r.

5. Sinif otağının hər iki tərəfində əyləşmiş qruplar iki-iki ya­zı­lı dialoqa başlayırlar. Birinci qrupdan olan şagirdlərə öz dəlilinin for­malaşdırılması üçün 5 dəqiqə vaxt verilir. Həmin dəlil kağız və­rə­qinə yazılır.

6. Sonra vərəqlər opponentlərə ötürülür və onlara öz tərəf-mü­qa­billərinin dəlillərinə cavablarını formalaşdırmağa və yazmağa, elə­cə də öz əks-dəlillərini şərh etməyə 8 dəqiqə vaxt ayrılır.

7. Bu cür mübadilə prosesi 2-3 dəfə təkrarlanır, özü də bu za­man hər şagird mütləq tərəf-müqabilinin dəlilinə cavab verməli və öz dəlilini də buraya əlavə etməlidir. Adətən 3-4 raund kifayət edir. So­nuncu raundda şagirdlərə nəticəni yazmaq imkanı verilir. Bundan son­ra işlər yığılır (əgər A-4 formatlı kağızda yerinə yetirilmişsə), ya­xud bunların təqdimatı keçirilir (əgər iş A-1 formatlı kağızda icra edil­mişsə). Əgər qruplarda icra olunmuş işlərin təqdimatı ke­çi­ri­lir­sə, dəlillər və əks-dəlillər iki şagird tərəfindən oxunur. Çox vacibdir ki, oxu zamanı müəllim şagirdlərin yalnız öz cavablarını oxuması­na, mübahisəyə girişməməsinə, bir-birinin dəlillərini “saf-çürük” et­mə­sinə göz yetirsin, çünki bunlar yazılı debatlardır və şagirdlər öz fi­kir­lərini yazılı formada bildirirlər.

Əgər işlər A-4 formatında və cütlükdə yerinə yetirilibsə, onda hə­min işlər toplanır və müəllim tərəfindən qiymətləndirilir.

8. Yekunlaşdırmanın ən yaxşı forması hər iki tərəfə ünvan­lan­mış aşağıdakı sual ola bilərdi: “Rəqibin ən yaxşı dəlilləri hansılar idi­?”

Qar topası

Sxem 1.5

Sxem üzrə hərəkət edilir

1-ci mərhələ. Müəllimin qoyduğu suala şagirdlər fərdi şəkildə ca­vab verir, öz fikirlərini kağız vərəqində qeyd edirlər.

2-ci mərhələ. Qruplara bölünmə aparılır, uşaqlar elə həmin mə­sələ üzrə qrup işinə başlayır və öz rəyini ümumiləşdirirlər. Qrup öz rəyini vatman kağızı vərəqi üzərində qeyd edir, sonra öz işini təq­dim edir.

3-cü mərhələ. Müəllim qrupların rəyini ümumiləşdirir, təqdim olun­muş işlərdəki oxşar bəndləri aşkar edir və bunları ayrıca vatman ka­ğızı vərəqinə yazır.

Konkret hadisənin tədqiqi (situativ praktikum)
Məqsəd:

Konkret hadisənin tədqiqi, hadisənin təhlili, qavranılması, səhv­lərin müəyyənləşdirilməsi və həlli vasitəsilə tənqidi təfəkkürü sti­mullaşdıran tədqiqata əsaslanmış bir üsuldur. Problemin həllində ak­tiv və səmərəli iştirak etmək ideyasını vurğulamaq üçün real situ­a­si­yalardan istifadə olunur. Müəllim şagirdlərə həyatda tez-tez baş ve­rən maraqlı situasiyaları və ya sinifdə ciddi müzakirəyə ehtiyacı olan problemləri nəzərdən keçirməyi təklif edə bilər.

Bu üsulun vasitəsi ilə aşağıdakı bacarıqların for­ma­laş­dı­rıl­ma­sı­na nail olunur:

1. 
   Hadisənin səmərəli həlli yollarını araşdırmaq;
   
2. 
   Məntiqi və tənqidi təfəkkürü inkişaf etdirmək: təhlil etmək, səhv­ləri müəyyənləşdirmək;
   
3. 
   Hadisənin səbəbinin həlli vasitəsilə tənqidi təfəkkürü in­ki­şaf etdirmək;
   
4. 
   Tədqiqatçı bacarıqlarını aşılamaq;
   
5. 
   Məlumatı sistemləşdirmək;
   
6. 
   Nəticə çıxarmaq və əsaslandırmaq.
   

Alqoritm:

1. 
   Müəllim tərəfindən hadisənin seçilməsi.
   
2. 
   Müəllim nəzərdən keçirilən problemə dair situativ prak­ti­ku­mu hazırlamalıdır. O hər bir problemli vəziyyətə dair müzakirə üçün məqsədyönlü sualları öncədən düşünməli və hazırlamalıdır.
   
3. 
   Vəziyyətlərdən hər biri ayrıca kartda yazıla bilər.
   
4. 
   Şagirdləri hər biri 4-5 nəfərdən ibarət qruplara bölürlər. Hər qrup təklif edilən vəziyyətlərdən birini müzakirə etməlidir.
   
5. 
   Şagirdlər hadisəni tədqiq edir və öz münasibətini bildirir. Şa­girdlərə kömək etmək üçün aşağıdakı sualları verin: Nə baş ver­di? Mühüm elementlər hansılar idi? Faktların təqdimatında çatış­ma­yan bir şey var idimi? Nə üçün maraqlı tərəflər bu cür hərəkət edir­lə­r?
   
6. 
   Bu mərhələdə iştirakçılar öz şəxsi və subyektiv qav­ra­yış­la­rı­na əsasən həll yollarını ifadə edirlər. Şagirdlərdən ilk təəssü­rat­la­rı­nı söyləməyi xahiş edin. Hər şagird hadisənin həlli yollarını gös­tə­rir. Bu həll yollarına hadisənin bütün elementləri daxil olmur. Bu sə­bəbdən də fikirlər müxtəlif və bir-birinə zidd ola bilər.
   
7. 
   Müəllim konkret hadisəyə yenidən qayıdır, problemlə bağlı bü­tün məlumatları nəzərdən keçirir, onu konseptləşdirir, qaydaya sa­lır və sistemləşdirir. Hadisənin həlli yolunda meydana çıxan lehi­nə/əleyhinə olan arqumentlərə münasibəti aydınlaşdırır. Müəllim be­lə suallar verə bilər: lehinə və əleyhinə olan cəhətlər hansılardır? Siz hansı arqumentləri dəstəkləyəcəksiniz? Digərinin nəticəsi nə ola bi­lər? Alternativlər hansılardır? Şagirdlər öz arqumentlərini gəti­rə­rək konkret hadisəyə istinad edir.
   
8. 
   Şagirdlər konkret hadisə ilə bağlı son qərarı verməlidirlər. Əgər onların qərarı rəsmi həll ilə üst-üstə düşmürsə, eybi yoxdur.
   
9. 
   Qruplar öz işlərini bitirdikdən sonra sinifdə ümumi mü­za­ki­rə başlanır. Müzakirə mərhələsi aşağıdakı istiqamətlərə yönəldil­mə­­lidir:
   
   • 
     Konkret hadisənin şəraiti və məzmunu ilə bağlı “arxaya bax­­maq”;
     
   • 
     Ümumiləşdirilə biləcək əməliyyat prinsipləri üçün “aşağıya bax­maq”;
     
   • 
     Başqa oxşar situasiyalar üçün “ətrafa baxmaq”;
     
   • 
     Bu cür hadisələri səmərəli şəkildə həll etmək istəyiriksə, öz şəx­si münasibətimizi dəyişmək üçün “irəli baxmaq”.
     

10. Sonda şagirdlər hadisənin həlli üzrə son qərar verirlər, baş­qa situasiyalar üçün də yararlı olan nəticələrə gəlirlər.

Şərtlər:

1. 
   İş forması: böyük qruplarla iş, bütün siniflə;
   
2. 
   Auditoriyanın bilik səviyyəsi (hadisə haqqında məlumat);
   
3. 
   Vaxt: 35 dəqiqə;
   
4. 
   Dərsin mərhələsi: tədqiqat, nəticənin çıxarılması (bütün mər­hələlərdə);
   

Konkret hadisə meyarlara əsasən seçilir. Heç də bütün si­tu­a­si­ya­lar konkret hadisə olmur. Konkret hadisə olması üçün situasi­ya­nın aşağıdakı xüsusiyyətləri olmalıdır:

• 
  Gerçək olmalıdır;
  
• 
  Dərhal müdaxilə tələb etməlidir: maraq doğura biləcək prob­lemi vurğulamalıdır;
  
• 
  Qrupların maraqları ilə əlaqəli olmalıdır ki, hadisəni həll et­məyə çalışan iştirakçılar lazımi informasiyaya malik olsunlar və həll yollarını tapsınlar;
  
• 
  Tam olmalıdır. Onun təqdimatında həlli üçün tələb olunan bü­tün detallar əks olunmalıdır.
  

Vasitələr: Lövhə, iş vərəqləri, kağız, flomaster, video, tele­vi­zor (motivasiya mərhələsi üçün);

Yarana biləcək problemlər:

1. 
   Hamının iştirak etməməsi;
   
2. 
   Arqumentlərin inandırıcı olmaması;
   
3. 
   Arqumentlərin qanunla əsaslanmaması;
   
4. 
   Düzgün nəticə çıxarılmaması.
   

Anlayışın çıxarılması üsulu
Məqsəd: Yeni anlayışların müstəqil olaraq çıxarılması.

Hər hansı vacib anlayışın dərk edilməsi müəllimdən çox za­man böyük zəhmət tələb edir. Təklif olunan üsul anlayışın çıxa­rıl­ma­sı və daha dərindən mənimsənilməsini təmin edir. Bu üsul oyun-tap­maca formasında keçirildikdə şagirdlərdə həmişə yüksək fəallıq ya­radır və onların həm məntiqi, həm də tənqidi təfəkkürü fəallaşır.

Alqoritm:

Addım 1. Lövhədə 3 müxtəlif rəngli dairəvi kartoçkalar ası­lır. Müəllim gizlənilmiş anlayışların altında onlara aid 2 və ya 3 yönəldici söz (anlayışların xüsusiyyətləri) yazır.

Müəllim: “Bu kartoçkaların arxa tərəfində 3 anlayış yazılıb. Siz bu sözləri tapmalısınız. Sizə kömək etmək üçün mən hər bir an­la­yışa məxsus olan 1 xüsusiyyət yazıram.”

Anlayışlar müvəqqəti olaraq ya nömrələnir, ya da öyrənilən an­layış “bəli” və ona əks olan anlayışı “xeyr” sözləri ilə adlandırılır.

Sxem 1.6

1 variant:

2 variant:

Addım 2. Şagirdlərdə ilk fərziyyələrin yaranması.

Müəllim: “Bu xüsusiyyətlərin əsasında siz gizlətdiyim sözləri ta­pa bilərsinizmi? Sizdə hər hansı fərziyyələr yarandımı?”

Addım 3. Müəllim tərəfindən gizlənilmiş anlayışlara aid yeni xü­susiyyətlərin təqdim edilməsi və şagirdlər tərəfindən onların təs­ni­fatı (anlayışlara aid edilməsi).

Müəllim şagirdlərin cavablarını dinləyəndən sonra yeni xü­su­siy­yətləri səsləndirir və xahiş edir ki, şagirdlər bu xü­susiyyətləri öz fər­ziyyələrinə uyğun olaraq dairələrin (anlayışların) birinə aid ets­in­lə­r.

Addim 4. Şagirdlərdə yeni fərziyyələrin yaranması. Mü­əl­lim bu sözlərin düzgün olub-olmamasını qiymətləndirdikdən və şa­g­ird­­lərin vasitəsi ilə onları lazımi dairələrə aid etdikdən sonra yenə bu anlayışların tapılmasını xahiş edir və fərziyyələri dinləyir.

Addım 5. Şagirdlər tərəfindən anlayışa (fərziyyəyə) uyğun olan yeni xüsusiyyətlərin təklif edilməsi və müəllim tərəfindən düz­gün olub-olmamasının qiymətləndirilməsi.

Müəllim seçilən anlayışlara-fərziyyələrə aid olan daha çox ye­ni xüsusiyyətləri təklif etməyi şagirdlərdən xahiş edir.

Addım 6. Şagirdlər tərəfindən anlayışın çıxarılması və mü­za­kirəsi. Şagirdlər öz xüsusiyyətlərini dedikdən sonra müəllim bu tap­macanın tapılıb-tapılmamasını hamıya çatdırır və kartoçkalarda ya­zılan sözləri açır.

Addım 7. Anlayışın müəllim tərəfindən təsdiq və ya daxil edil­məsi, onun tərifinin verilməsi. Müəllim xahiş edir ki, şagirdlər bu anlayışlara daha da geniş tərif vermək üçün onlara aid olan yeni xü­susiyyətlər və misallar əlavə etsinlər.

Şərtlər:

• 
  Anlayışlar təxminən, şagirdlərə tanış olmalıdırlar, lakin on­la­rın tam tərifi aydın olmamalıdır.
  
• 
  Müəllim tərəfindən seçilən xüsusiyyətlər şagirdlərə fərziy­yə­lər irəli sürməyə imkan verməlidir, lakin anlayışı bir başa tapmağa qoy­mamalıdır.
  
• 
  Bu üsula təxminən 10-15 dəqiqə vaxt ayrılmalıdır.
  
• 
  Üsul bütün siniflə aparılır.
  

Vasitələr: Rəngli dairəvi kartoçkalar, anlayışın açıqlaması üçün xüsusiyyətlər.

Yarana biləcək problemlər:

• 
  Səs-küy;
  
• 
  Anlayışın çətin olması;
  
• 
  Müzakirənin uzanması.
  

KUB strategiyası
Kublaşdırma (Kovan E. və Kovan C., 1980) möv­zu­nun hərtərəfli öyrənilməsi məqsədilə şagirdləri onu təsvir və mü­qa­yisə, əlaqələndirmə, təhlil, tətbiq və mübahisə etməyə istiqamət­lən­dirir.

Məqsəd:

1. 
   Mövzuya müxtəlif cəhətlərdən nəzər salmağın planlaş­dı­rıl­­ma­­sı;
   
2. 
   Məntiqi və tənqidi təfəkkürün inkişafı;
   
3. 
   Cisim və ya hadisəyə hərtərəfli baxışın formalaşdırılması;
   
4. 
   Qiymətləndirmə bacarığının formalaşdırılması;
   
5. 
   Təhlil prosesinin inkişaf etdirilməsi;
   
6. 
   Əməkdaşlıq vərdişlərinin formalaşdırılması;
   

Bu metod müəllim mövzusunu, situasiyanı və s. tədqiq etmək is­tədikdə istifadə olunur. Bununla da şagirdlər mürəkkəb və inte­q­ra­tiv yanaşmalar üçün tələb olunan bacarıqları inkişaf etdirmək im­ka­nı əldə edirlər.

Alqoritm:

1. 
   Kub düzəltmək (kiçik, 15-20sm tili olan, kağızdan hazırla­n­ı­r­)
   
2. 
   Kubun hər üzünə verilən altı qısa göstərişdən birini yaz­maq: Təsvir et; Müqayisə et; Əlaqələndir; Təhlil et; Tətbiq et; Le­hi­nə yaxud əleyhinə mübahisə et (cədvəl 1.3.)
   

5.Tətbiq et

Cədvəl 1.3

1.Təsvir et

2.Müqa-yisə et

3.Assosi-asiya yarat

4.Təhlil et

6.Lehinə və ya əleyhinə çıxış et

3. Müzakirə olunan cisim və ya hadisəni müəyyənləşdirmək;

4. Sinfi 6 qrupa bölmək və tapşırıq mövzuları vermək. Hər qrup kubun 1 göstərişi üzrə iş aparır.

5. Şagirdləri təlimatlandırmaq (nümunə, hər bir addımın iza­h­ı­)­;­

6. Şagirdlər təsvir, müqayisə, əlaqələndirmə, təhlil, tətbiq, mü­bahisə edir:

a) Təsvir etmək: rənglər, formalar, ölçülər və s.

b) Müqayisə etmək: oxşar və fərqli cəhətlər hansılardır?

c) Əlaqələndirmə (assosasiya yaratmaq): Bu sizi nə haqda dü­şün­məyə vadar edir? Nəyi xatırladır?

d) Təhlil etmək: onun nədən və necə hazırlandığını təsvir et.

e) Tətbiq etmək: Sən onunla nə edə bilərsən? Sən ondan necə is­ti­fadə edə bilərsən?

f) Onun lehinə və ya əleyhinə çıxış et və öz mövqeyini dəs­tək­lə­mək üçün arqumentlər təqdim et: O yaxşıdır yoxsa pisdir? Niyə?

7. Təqdimat edirlər; İştirakçılar mövzu haqqında sonradan təq­­­dim edəcəkləri bir-iki paraqraflıq təqdimata daxil edə biləcəkləri ye­­ni ideyalar axtara bilərlər. İştirakçılar yekun paraqraflar ilə bölüşə bi­­lər­lər.

8. Nəticə çıxarırlar, ümumiləşdirmə aparırlar;

9. Yekun iş lövhədən və ya sinif otağının divarlarından asıla bi­­­lər.

Şərtlər:

1. 
   Kiçik qruplar və bütün siniflə;
   
2. 
   Bilik və bacarığının səviyyəsinin mövcudluğu;
   
3. 
   20-25 dəqiqə (materialdan və yaş səviyyəsindən asılı ola­ra­q­­);
   
4. 
   Ümumiləşdirmə, inteqrativ blok dərs;
   
5. 
   Dərsin mərhələləri – tədqiqat mərhələsində;
   

Vasitələr: lövhə, markerlər, iş vərəqləri, kağız, paylayıcı ma­te­­ri­allar, tablolar – anlayışları açmaq üçün, ensiklopediya, dərslik, əla­­və ədəbiyyat, maqnitofon, audiokaset, şəkillər, videofilm, qutu­l­a­r­;

Yarana biləcək problem:

1. 
   Vaxt çatışmazlığı;
   
2. 
   Nəticə çıxarılmasında problemlər;
   
3. 
   Tam əhatə olunmaması.
   

SUALLAR
Məqsəd:

Şagirdlərdə idrak fəallığının artırılması və həmçinin təfək­k­ü­rün inkişafı üçün bu tapşırıqların böyük rolu var. Biliyin əldə edil­mə­­sində və xüsusən tədqiqatın aparılmasında sualların böyük əhə­miy­yəti var. O tədqiqat zamanı tədqiqat işinə təkan verən amil kimi çı­xış edir.

Dəqiq sualı vermək və alınan məlumatları tutuşdurmaq baca­rıq­­­ları, məntiqi və tənqidi təfəkkürü formalaşdırır.

• 
  Sual verməyin keyfiyyətini bilmək üçün aşağıdakı meyar­lar­dan istifadə etmək olar:
  

1. 
   Sualların sayı;
   
2. 
   Məntiqi ardıcıllığı;
   
3. 
   Orijinallığı;
   
4. 
   Təsviri və ya “dərin” suallar;
   
5. 
   Sualın məzmununun əhəmiyyətliliyinin dərəcəsi;
   

6. Açıq və qapalı suallar;

Təlimat: Bu tapşırıqları yerinə yetirərkən siz sualların təlim pro­­sesində olan əhəmiyyətini daha da aydın hiss edəcək və sualların ara­­sında olan fərqi dərk edəcəksiniz, çünki sualların çətinlik də­rə­cəsi fərqlidir. Hər tapşırığı yerinə yetirəndən sonra sizə verilən qiy­mət­ləndirmə meyarları əsasında onların yerinə yetirilməsinin səviy­yə­sini müəyyənləşdirə bilərsiz.
Tapşırıq 1. Sən nə öyrənmək istərdin?

Təlimat: Hansı suallara sən cavab tapmaq istərdin?

Qiymətləndirmə meyarları: 1) Aşağı: Sualların az miqdarı. Su­al­lar stereotipdir

(oxşar və təkrarlanan).

2) Orta: Sualların çox olması. Suallar xüsusiyyətlərə, funk­si­ya­lara, növlərə və s. görə fərqlənir. Suallar faktoloji xarakter da­şı­yır: “Nə?”, “Harada?”, “Nə zaman?”

3)Yüksək: Sualların çox olması. Suallar əşyalar və hadisələr ara­sında əlaqələrin seçilib ayrılmasına yönəlib. (“Necə?”, “Nəyə gö­rə?”, “Hansı əlaqə var?”)

Tapşırıq 2. Açar sözlərin köməyi ilə sual ver.

Təlimat: “Hansısa bir əşya və ya hadisə seç və bu əşya və ya ha­­disə haqqında hansısa yeni bir şey öyrənmək üçün açarların kö­mə­yi ilə sual ver”.
Tapşırıq 3. Şəkil üzrə sualları ver.

Təlimat: “şəkilə bax və bu şəkil üzrə hekayə qurmaq üçün su­al­ları ver”.

Qiymətləndirmə meyarları: 1) Suallar xaotik xarakter daşıyır.

2) Suallar şəklin əsas anlarını qeyd edir.
Tapşırıq 4. Sualları başqa cür ifadə et.

Təlimat: “İlkin sualı necə dəyişdirmək olar?”

Məsələn: Siz yağışa necə yanaşırsınız?

Qiymətləndirmə meyarları: 1) Tapşırığın mənasını başa düş­mür.

2)“Yağış yağanda Sizdə hansı hisslər oyanır?,

“Yağış zamanı Siz özünüzü necə hiss edirsiniz?” kimi suallar ve­rir.
Tapşırıq 5. Sualların yaradıcı şəkildə dəyişdirilməsi.

Təlimat: “Qapalı” sualı “açıq” suala çevir.
Tapşırıq 6. Tədqiqata yönələn suallar: “Bu nədir?”

Təlimat: “Fotoşəklə baxın. Bunun nə olmasını başa düşmək üçün suallar verin. Daha çox müxtəlif suallar verməyə çalışın”.

Qiymətləndirmə meyarları: 1) “Bu nədir?”, “Harada?”, “Nə za­­man?”, “Haraya Haradan?”, “Necə?”, “Nəyə görə?” suallar sis­tem­­siz, xaotik şəkildə və ya əşyada olmayan əlamətlərini (xü­su­siy­yət­lərini) qeyd edir; 2)“Bu nədir?”,”Necədir?”, “Harada?”, “Nə za­man?”,“Haraya?”,Haradan?”,“Necə?”,”Niyə?”, “Nəyə görə?” sual­lar sxemi üzrə verilir və həmçinin əşyaların əlamətlərini qeyd edir; 3) Suallar tədqiqatı və ümumiləşdirilmiş xarakter daşıyır, açar söz­lər­­lə bağlıdırlar.

Məsələn:

• 
  Hansı növ hadisələrə aiddir?
  
• 
  Hansı xüsusiyyətlərə malikdir?
  
• 
  Hansı məna daşıyır?
  
• 
  Harada istifadə olunur?
  
• 
  Necə dəyişir?
  
• 
  Nəyə görə dəyişir?
  
• 
  Nəyə təsir göstərir?
  
• 
  Başqa hadisələrlə necə bağlıdır?
  

Tapşırıq 7. Problemi ifadə et.

Təlimat: “İnsanda təbiətlə bağlı yaranan bir neçə problemi ad­­lan­dır”.

Qiymətləndirmə meyarları: 1) Problemlərin miqdarı çox de­yil, standart məzmunludur. 2) Standart olmayan, orijinal prob­lem­lə­rin daxil edilməsi ilə onların miqdarı çox və müxtəlifdir.
Tapşırıq 8. Sərbəst mövzuya yönələn sualların verilməsi

Təlimat: “Açarları və mövzunu sərbəst seçərək “açar sözlər” dən is­t­ifadə edib sual qur”

Qiymətləndirmə meyarları:

1) Mövzu ilə əlaqədar açarların xaotik istifadə olunması. Möv­zunun həm məlum, həm də naməlum aspektlərini əks etdirir.

2) Mövzunun əhəmiyyətli aspektlərini əks etdirən sualların sis­tem şəklində verilməsi.

MODELLƏŞDİRMƏ
Modelləşdirmə - ciddi problem qoyan hər hansı bir mücərrəd və ya uydurma hadisənin canlandırılması və bunun vasitəsilə prob­le­min həllidir. Bu hadisə çox zaman real həyatda baş verən ha­di­sə­nin sadələşdirilmiş lakin canlı nümunəsi olur. Problemi həll etmək üçün iştirakçılar həyatda və bu hadisədə rast gəldikləri müəyyən rol­ları ifa edirlər. Lakin rolların ifası tam sərbəstdir və onun nəti­cə­sində alınan problemin həllini heç kəs əvvəlcədən proqnozlaşdıra bil­mir. Nəticələr rolun ifasından asılıdır. Modelləşdirmə zamanı şa­gird­lərə bu rolun ifasında öz nöqteyi-nəzərindən çıxış etməyə icazə ve­rilir.

Məqsəd:

1. 
   Yaradıcı qabiliyyətləri və təxəyyülü inkişaf etdirmək üçün şagirdləri zəruri əsaslarla təchiz etmək;
   
2. 
   Cütlük şəklində öz baxışlarını və dəyərlərini müzakirə etmək üçün şagirdlərə sərbəst diskussiya təklif etmək;
   
3. 
   Şagirdləri problemi tapmağa və onu real həyatı modelləşdirən şəraitdə həll etməyə həvəsləndirmək;
   
4. 
   Şagirdlərə təhlil aparmaq və alternativ hərəkətləri qiymətləndirmək bacarığını aşılamaq;
   
5. 
   Şagirdləri ictimai və ya qrup fəaliyyətinin tərkib hissəsi olan qərarların qəbul edilməsi prosesinə cəlb etmək;
   
6. 
   Məşğələ ərzində qəbul edilmiş qərarlara yenidən baxmaq və təhlil etmək, habelə uydurma situasiyanı gerçək vəziyyətlə mü­qa­yisə etmək üçün şagirdlərə imkan yaratmaq.
   

Modelləşdirməni əyləncəli və maraqlı edən onun qeyri mü­əy­yən­liyi, məchulluğudur, çünki ən yaxşı halda da nəticələri qa­baq­ca­dan yalnız qismən müəyyən etmək olur. Məhz bu bilinməzlik əsl hə­yata daha çox oxşayır, onu daha çox xatırladır ki, bu da nəticələri qə­ti müəyyən edilmiş tamaşalar və ya oyunlarla müqayisədə mo­delləşdirmənin xeyrinə çox əsaslı dəlil ola bilər.

Alqoritm: 1. Şagirdlər qarşısında ciddi dilemma və problem qo­yulur. Onlara təklif olunur ki, bu problemi təklif edilmiş şəraitdə - si­nif yoldaşları ilə birlikdə həyatda rast gəlinən müəyyən rolları oy­namaqla həll etsinlər.

2. Hadisə bölünmüş rollar vasitəsilə inkişaf etdirilir. Beləliklə, si­nif bir növ miniatür və ciddi tamaşaya çevrilir. Modelləşdirmədə mü­əyyən mənada oyunun və tamaşanın bir çox cəhətləri müşahidə olu­nur. Lakin oyundan və həqiqi tamaşadan fərqli olaraq, modelləş­dir­mənin maraqlı cəhəti qeyri müəyyənlik faizinin yüksək ol­ma­sı­dır. Modelləşdirmə bu mənada sərbəstdir, belə ki, heç kəs əsl hə­qi­qət­də son nəticəni görə bilmir, heç kəs deyə bilməz ki, əhvalat nə ilə bi­­təcək, çünki son nəticə əsasən rolların necə oynanılacağından asılı olur. Modelləşdirmə yalnız eskizi, rolun qısa təsvirini təklif edir, ro­lun ifaçısı bu müxtəsər məlumata əsaslanaraq, öz həyat duyumunu ya­­rat­malı, öz nöqteyi-nəzərini inkişaf etdirməlidir.

3. Alınan tamaşanın müzakirəsi.

4. Nəticələrin çıxarılması və problemin həlli yollarının ümu­mi­ləşdirilməsi.

Şərtlər:

• 
  Mübahisə və diskussiyalar üçün mövzunu özündə daşıyan əh­­valat seçilməlidir;
  
• 
  Modelləşdirmə gerçək həyatı əks etdirən problem üzərində cəm­­­lənməlidir;
  
• 
  Mövzunu seçdikdən sonra bir neçə problemi müəyyən­ləş­dir­mək lazımdır, əks halda oyun maraqlı olmaması səbəbindən öz mə­na­­­sını itirər;
  
• 
  Oyun onun yerli şəraitə uyğunlaşdırılması, rolların ar­tırıl­ma­sı və ya ixtisar edilməsi, problemin əvəzlənməsi yolu ilə dəyişdirilə bi­­lər.
  

Vasitələr: Əvvəlcədən hazırlanmış hadisələrin misalları. Bu cür əhvalat, nümunələri cari reportajlarda və digər mənbələrdə tap­­maq olar.

Yarana biləcək problemlər:

• 
  Şagirdlər modelləşdirməyə başlayarkən, inanırlar ki, konkret məq­sədə nail ola biləcəklər, lakin çox vaxt başları oyuna qa­rış­dı­ğın­dan ilkin məqsədi unudur, qarşılarına yeni məqsədlər qoyurlar.
  
• 
  Rolların zəif oynanılacağı ehtimalı.
  

AUKSİON
Məqsəd:

1. 
   Cisim və hadisələrin xüsusiyyətlərini öyrənmək;
   
2. 
   Bilik və anlamanı müəyyənləşdirmək;
   
3. 
   Bilikləri aktuallaşdırmaq;
   
4. 
   Təhsil proseslərini inkişaf etdirmək;
   
5. 
   Qiymətləndirmə prosesini inkişaf etdirmək;
   
6. 
   Dinləmə mədəniyyətini inkişaf etdirmək.
   

(şagirdlərin keçmiş biliklərinin müəyyənləşdirilməsi, qaydala­rı izah etmək).

Alqoritm:

1. 
   Müəllim öyrənilən cisim və ya hadisəni müəyyən edir;
   
2. 
   Şagirdləri auksionun keçirilmə qaydaları haqqında təli­mat­lan­dırır:
   
   • 
     Öyrənilən cisim və ya hadisənin xüsusiyyətlərini ardıcıl şə­kil­­də adlandırmaq
     
   • 
     Hamı növbə ilə cisim və ya hadisə haqqında fikir söyləyir, hər bir fikirdən sonra 2 sayılır. Bu zaman başqa iştirakçı təklif verə bi­lər.
     
   • 
     Sonda sonuncu təklif qalib sayılır (Axırıncı cavabı verən udur)
     
   • 
     Fikirlər bir-birini təkrarlamamalıdır. Bunun üçün hamı bir-bi­ri­ni dinləyir.
     

Misal:

M: Lampanın xüsusiyyətlərini adlandırın!

Ş.:- İşıq saçır !

- Şüşə və metaldan düzəldilib !

- Üstünə vursan, səslənir !

- Formasına görə armuda oxşayır.

- Şəffafdır.

M.: Şəffafdır-bir, Şəffafdır-iki, və s.

Ş.: - Sınır

M.: Sınır-bir, sınır-iki, və s.