Conference committees conference chairs c

 

 

 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1537

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

İBTİDAİ SİNİFLƏRDƏ LÜĞƏT İŞİNİN MAHİYYƏTİ 

 

Nuridə NƏCƏFOVA 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail]

 

AZƏRBAYCAN 

 

Xalqımız  üçün  şüurlu,  yararlı,  mədəni  vətəndaş  formalaşdırılması  demokratik  təhsil  sisteminin 

əsas  vəzifəsidir.  Azərbaycan  dilinin  sözün  həqiqi  mənada  dövlət  dili  kimi  işləndiyi  müasir  dövrdə 

yüksək nitq mədəniyyətinə yiyələnmək mühüm tələbə çevrilib. Yüksək nitq mədəniyyətinin əsasında 

zəngin söz ehtiyatı dayanır. Hər bir vətəndaşın vətənpərvərliyini sübut edən prinsiplərdən biri də onun 

öz ana dilində sərbəst və səlis danışmasıdır. Bunun da təməlini müəllim və ailə qoyur. Bir ailədə təzə 

dil  açan  uşağın  öz  doğma  dilində  danışılırsa, təbii  ki  bu  ailədəki  uşağın  söz  ehtiyatı  digər  şagirdlərə 

nisbətən  zəngin  olacaq.Lakin  bu  şagirdin  yetəri  qədər  sözə  sahib  olduğu  anlamına  gəlmir.  Məktəbə 

gedənədək  uşaqların  nitqindəki  sözlərin  təxmini  2000-i  (57,1%)  onların  fəal  lüğətinə  daxil  olur.  Bu 

onu  göstərir  ki,  uşaqlar  ətraf  aləmi  dərk  etməklə  danışığa  başladlıqları  vaxtdan  bir  çox  sözlərin 

mənasını az-çox başa düşsələrdə, nitqlərində istifadə etmirlər. Onlar öz fikirlərini məhdud miqdarda 

sözlərlə  ifadə  edirlər.Onların  qeyri-fəal  lüğətlərindəki  sözləri  üzə  çıxarmaq  və  söz  ehtiyatlarını 

zənginləşdirmək müəllimin öhdəliyinə düşür. Düzgün cümlələrin qurulması, fikrin düzgün ifadəsinin 

əsasını söz təşkil edir.Söz nədir? 

Söz nitqin əsas leksik vahididir. Dilin elə bir sahəsi yoxdur ki, sözlə bağlı olmasın. Zəngin söz 

ehtiyatına malik olan və onların mənasını başa düşən uşaq sözdən yerli-yerində istifadə etməyi bacarır 

və  bu  da  onun  nitqini aydın  və  təsirli edir.  Söz  ehtiyatı  zəngin  olan  uşağın biliyi  də  dərin  olur. Söz 

üzərində işi düzgün və səmərəli təşkil etmək üçün onun xarakteristikasını bilmək və lüğət üzərində işi 

düzgün qurmaq lazımdır. Böyük pedaqoq və metodistlər şagirdlərin lüğət ehtiyatını zənginləşdirmək 

işinə  həmişə  böyük  əhəmiyyət  vermişlər.  Onlar  belə  hesab  etmişlər  ki,  şagirdlərin  lüğət  ehtiyatını 

genişləndirmədən  və  həmin  sözlərin  mənasını  qrammatika  dərsləri  ilə  əlaqələndirmədən  dili 

mənimsətmək olmaz. 

Məktəbdə  lüğət  işinin  səmərəli  təşkili  müəllimin  bu  işin  pedaqoji  əsaslarını  nə  dərəcədə 

bilməsindən  asılıdır.  Müəllim  şagirdlərdə  söz  ehtiyatının  artırılması  üzrə  nə  qədər  çox  səmərəli 

metodlara  əl  atıb,  əməl  edərsə  şagirdlərdən  bir  o  qədər  tez  ve  keyfiyyətli  nəticə  almış  olar.  Təlim 

prosesində sagirdlərin lüğət ehtiyatı əsasən, oxu və Azərbaycan dili dərslərində zənginləşdirilir. Oxu 

dərslərində  arxaik  sözlər, yeni  sözlər  və  müxtəlif ifadələr  şagirdlərin  nitqinə  daxil  olur,  Azərbaycan 

dili dərslərində müxtəlif nitq hissələrinə aid rəngarəng mənalar kəsb edən sözlər şagirdlər tərəfindən 

mənimsənilir. Lüğət  üzrə  iş  prosesində  sözlərin  seçilməsi  əsas  diqqət  tələb  edən  amillərdəndi.  Söz 

seçilərkən müəllim şagirdlərin lüğət ehtiyatına bələd olmalı, mövzu ilə bağlı sözləri lüğətlərinə daxil 

etməli, yeni sözlər dəqiq müəyyənləşdirilməlidir. 

 

 

Lüğət işinə aşağıdakılar daxildir: 

1)

 

Uşaqların dilimizin lüğət ehtiyatına yiyələnmələri; 

2)

 

Eyni sözün semantikası üzərində iş; 

3)

 

Tanış sözün mənasının dəqiqləşdirilməsi üzərində iş; 

4)

 

Uşaqların  sözün  üslubi  funksiyasını  hiss  etmə  və  nitq  praktikasında  ondan  düzgün  istifadə 

etmə vərdişinin inkişafı üzrə iş; 

5)

 

Lüğətin fəallaşdırılması üzrə iş; 

6)

 

Lüğəvi səhvlər üzrə iş; 

Lüğət işinin aparılmasına verilən didaktik tələblər: 

1)

 

Lüğət  işi  dilimizin  digər  sahələri  ilə  əlaqəli  aparılmalıdır.  Hər  bir  dərsdə  lüğət  işi  səs 

mədəniyyəti  qrammatik  anlayışların  formalaşması,  rabitəli  nitqin  inkişafı,  ədəbi  əsərlərin  oxunması, 

savad təliminə hazırlıqla əlaqələndirilməlidir. 

2)

 

Lüğət  işi  ona  həsr  olunmuş  xüsusi  məşğələlərlə  məhdudlaşdırılmamalı,  digər  məşğələlərdə, 

oyun, əyləncə, özünəxidmət, istirahət zamanı da təşkil olunmalıdır. 

3)

 

Lüğət  üzrə  işin  əhəmiyyəti  həddən  artıq  qiymətləndirilməməli,  onun  xatirinə  digər  sahələr 

üzrə iş zərər çəkməməlidir. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1538

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

4)

 

Lüğət üzrə iş apararkən imkan daxilində rəngarəng metod və priyomlardan istifadə edilməlidir. 

Ümumiyyətlə, şagirdlərin lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsinə kömək edən bir çox amillər vardır: 

- Dərslik və dərs vəsaitləri,  

 

 

 

 

 

 

  

- Sinifdənxaric və mətəbdənkənar oxu materialları.   

 

 

  

- Müşahidə və ekskursiyalar 

- Məktəb və ailədəki nitq lüğəti, 

- Televizya və radio verilişləri 

 

 

- Teatr və kino tamaşaları.   

Lüğət üzrə iş dörd istiqamətdə aparılır: 

1.Lüğətin zənginləşdirilməsi. 

Lüğətin  zənginləşdirilməsi  dedikdə,  mənası  məlum  olmayan  yeni  sözlərin  mənimsənilməsi 

nəzərdə  tutulur.  Uşaqlar  hər  gün  öz  lüğətinə  bir  neçə  yeni  söz  daxil  etməlidirlər.  Yalnız  belə  lüğət 

toplama  əsasında  onlar  ətrafdakılarla  ünsiyyətə  girə  bilərlər.  Uşaqların  lüğət  ehtiyatının 

zənginləşdirilməsində  sifət  üzrə  iş  xüsusi  yer  tutur.  Ayrı-ayrı  əşya  və  hadisələr  haqqında  konkret 

təsəvvürlər ümumiləşdirmə aparmağa imkan verir. 

2.Lüğətin dəqiqləşdirilməsi. 

Lüğətin dəqiqləşdirilməsi dedikdə sözün ümumiləşdirilməsi və yadda saxlanması başa düşülür.  

3.Lüğətin fəallaşdırılması. 

Lüğətin  fəallaşdırılması  lüğət  işinin  çətin  vəzifələrindəndir.  Əgər  şagird  mənasını  dəqiq  başa 

düşdüyü sözlərdən getdikcə daha çox istifadə edə bilirsə, deməli, onun lüğəti fəallaşır. Şagird həm də 

mənaca uyğun sözü daha dəqiq işlətməyi bacarmalıdır. 

4.Lüğətin təmizliyi. 

Lüğətin  təmizliyi  ədəbi  dilə  mənsub  olmayan  söz  və  ifadələrin  nitqdə  işlətməmək  vəzifəsini 

qarşıya qoyur.  

Şagirdlərin lüğətinə yeni daxil olmuş sözlər sonrakı dərslərdə istifadə olunmazsa,o sözlər tez bir 

müddətdə  unudular.Buna  görə  də  şagirdlərin  lüğətinə  yeni  daxil  olmuş  sözləri  müxtəlif 

deyimlərdə,atalar  sözlərində,çalısmalarda  təkrarlamaq  lazımdır.Bu  zaman  yeni  sözlər  şagirdlərin 

nitqində daha cox fəallaşacaq və şüurlu şəkildə dərk ediləcəkdir. Lüğət ehtiyatının zənginləşdirilməsi 

üzrə işlər yalnız məktəbin işi olmayıb,ailə və şagirdi əhatə edən mühitlə də sıx şəkildə əlaqəlidi.  

 

 

MORFOLOGİYANIN TƏDRİSİNDƏ İNTERAKTİV                    

METODLARIN ƏHƏMİYYƏTİ 

 

CəmiləMUSAYEVA 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail]  

AZƏRBAYCAN 

 

Müasir  dövrdə  dəyişməkdə  olan  sahələr  içərisində  təhsil  sahəsi  də  xüsusi  ilə  seçilir.  Elm  və 

texnikanın tərrəqqisi ilə əlaqədar olaraq, təhsil sahəsinə yeniliklər daxil olmaqdadır. Hal-hazırda orta 

məktəblərdə  kurikulum  təhsil  sistemi  həyata  keçirilir.  Onun  mahiyyətinə  nəzər  saldıqda  görürük  ki, 

kurikulum təhsil prosesi ilə bağlı bütün fəaliyyətlərin səmərəli təşkilinə, məqsədyönlü və ardıcıl həyata 

keçirilməsinə  imkan  yaradan  bir  sistemdir.  Artıq  2005-ci  ildən  Azərbaycan  Təhsil  Qanununda  bu 

anlayış  konkretləşdirilmiş və  Təhsil  proqramı  (  kurikulum)  kimi  qeyd  olunmuşdur.  Bildiyimiz  kimi, 

təhsil  kurikulumları  cəmiyyətin  tələbatına  uyğun  olaraq,  təklifyönümlü  və  tələbyönümlü  olur, 

demokratik  və  humanist  prinsiplər  üzərində  qurulur.  Məktəblərdə  kuriklulum  siteminə  keçidlə 

əlaqədar  olaraq,  dərs  mühitində  yeniliklər  özünü  göstərməkdədir.  Artıq  dərslər  yeni  təlim 

texnologiyalarına uyğun şəkildə həyata keçirilir.  

Müasir  təhsil  şəxsiyyətyönümlü  prosese  çevrildiyi  üçün,  artıq  məktəb  fəaliyyətində  şagirdlərin 

hərtərəfli,  cəmiyyətin  bütün  yeni  tələblərinə  uyğun  yetişdirilməsi  ön  plana  çəkilir.  Dərslərdə  müasir 

təlim  prosesinə  uyğun  olaraq  interaktiv  metodlardan  istifadə  olunur.  İnteraktiv  təlim  müəllim  və 

şagirdlərin  birgə,  qarşılıqlı  fəaliyyətinə  əsaslanır  ki,  bu  da  şagirdlərin  həm  idraki,  həm  də  elmi 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1539

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

fəallığına  səbəb  olur.  Bundan  əlavə  olaraq  interaktiv  metodlardan  düzgün  istifadə  edildikdə 

şagirdlərdə  fikirlərini  sərbəst  şəkildə  izah  etmə,  əməkdaşlıq,  tədqiqatçılıq,  kiminsə  fikrinə  hörmətlə 

yanaşmaq  kimi  xüsusiyyətlər  formalaşır.  Bu  da  gənc  nəslin  müasir  tələblərə  cavab  verən  kadr  kimi 

yetişməsində təməl rolunu oynayır.. 

Bu  kimi  yenilikərin  tətbiq  olunması  təkcə  şagirdlərin  deyil,  həm  də  müəllimlərin  fəaliyyətində 

dəyişikliklər  yaratmış  oldu.  Beləki,artıq  yeni  dərs  mühitində  müəllimlər  bilikləri  şagirdlərə  hazır 

şəkildə  deyil  onların  birlikdə  fəaliyyəti  prosesində  vermiş  olur  ki,  burada  da  onun  vəzifəsi  yalnız 

bələdçilik  (  faslitator)  etəməkdən  ibarət  olur.  Şagirdlər  tədqiqatçılıq  bacarıqlarını  işə  salaraq  tədris 

işinin fəal iştirakçısına çevrilmiş olurlar. Bu da müəllimdən həm yüksək peşə bacarığı , həm də elmi 

bilik  tələb  edir.  Bununla  yanaşı  hal-  hazırda  müəllimlərə  verilən  tələblər  müasir  standartlara  uyğun 

olaraq yenilənmişdir. Yəni ki, artıq müəllimlər müasir tələblərə cavab vərən- İKT bacarığı, yeni təlim 

texnologiyaları ilə sərbəst şəkildə işləmə bacarığı ( ağıllı lövhələr,prajektorlar,) ilə təmin olunmalı və 

yalnız bundan sonra tədris mütütinə yenilikəri tətbiq etməlidir.  

Mövzumuzun “Morfologiyanın tədrisində interaktiv metodlardan istifadənin əhəmiyyəti” olduğu-

nu  nəzərə alaraq biraz  da  interaktiv  metodların  morfologiya  bəhsinin tədrisində nə  dərəcə də  faydalı 

olduğundan danışaq. Bildiyimiz kimi dilçilik elmi dilin qanunauyğunluqlarını, inkişaf tarixini öyrənən 

elmdir.  Bu  elmin  bir  çox  sahələri  vardır  ki,  bunlardan  biri  də  morfologiyadır.  Morfologiya  yunanca 

morfos  (  forma)  və  logos  (  söz)  sözlərinin  birləşməsindən  əmələ  gəlmişdir.  Morfologiyanın  əsas 

mövzusu  nitq  hissələridir  ki,  bunların  düzgün  tədrisi  şagirdlərdə  nitqin  həm  şifahi,  həm  də  yazılı 

yöndən planlı şəkildə inkişafında mühüm əhəmiyyətə malikdir. 

Bildiyimiz  kimi  artıq  morfoloji  anlayışların  təməli  artıq  ibtidai  siniflərdə  qoyulmağa  başlanılır. 

Morfologiyanın əsas predmetinin söz olduğunu nəzərə alaraq, artıq ibtidai siniflərdə sözün həqiqi və 

məcazi mənası, sözün sətirdən sətrə keçirilməsi, yaxın və əks mənalı sözlər, sözün tərkibi kimi mövzular 

tədris olunur. Bu baxımdan “ Sözün tərkibi” mövzususunun tədrisi diqqət çəkilməli mövzulardandır. 

Şagirdlərin söz haqqında anlayışlarını dərinləşdirmək üçün tədris işinə əvvəlcə sözün səs tərkibi, onun 

mənası və mənşəyinin müəyyənləşdirilməsi ilə başlayıb daha sonra sözün tərkibinin izahının verilməsi 

ilə nəticələnməlidir. Bu da yeni təlimə uyğun olaraq dərslərin inteqrativ formalara əsaslandığını göstərir.  

Qeyd olunduğu kimi morfoloji anlayışların ilkin təməli ibtidai siniflərdə qoyulur. Nitq hissələri 

anlayışı və onun bölmələri olduğu kimi deyil , yəni nitq hissələrinin adı ilə isim, sifət, fel və.s olaraq 

deyil, ad bildirən, əlamət bildirən, hərəkət bildirən sözlər olaraq tədris edilir. 

Yeni təlim texnologiyalarına əsaslanaraq ibtidai siniflərdə kurikulumun tətbiqi ilə əlaqədar olaraq 

tədris  proqramında  dəyişikliklər  aparılmış  və  şagirdlərdə  dilimizin  qrammatik  quruluşunun  daha 

dərindən  tədris  olunması  üçün  ilkin  anlayışlar  ibtidai  siniflərdən  uşaqlara  aşılamağa  başlanır.  Buna 

misal  olaraq  demək  olar  ki,  ad  bildirən  sözlərin  ibtidai  sinifdə  keçilməsi  gələcəkdə  isim  bölməsinin 

şagirdlər tərəfindən düzgün və səmərəli şəkildə mənimsədilməsinə şərait yaratmış olur. Bundan əlavə 

olaraq,ad  bildirən  sözlərin  yeni  təlim  texnologiyaların  uyğun  olaraq  interaktiv  metodla  tədrisi 

şagirdlərdə dərsin daha maraqla, anlaşıqlı qavranılmasına səbəb olur. Apardığım müşahidələrə əsasən 

həm  şəhər  məktəblərində,  həm  də  royan  məktəblərində  bu  mövzuların  tədrisinin  yeni  metodla 

keçilməsinin şahidi oldum. Ucar rayonu 4 saylı tam orta məktəbin 2ci sinifində müşahidə apardığım 

zamanı  “Ad  bildirən  sözlər”  bəhsinin  interaktiv  metodlara  əsasən  tədris  olunduğunun  qeydə  aldım. 

Burada dərs zamanı ağıllı lövhədən istifadə edərək animasyon video şagirdlər tərəfindən izlənilir. Ad 

bildirən  sözlərin  aid  olduğu  şəkillər  şagirdlər  tərəfindən  maraqla  qarşılanaraq  mövzunun  motivasiya 

sayəsində şagirdlər özlərinin sərbəst şəkildə müəyyənləşdirməsinə şərait yaradır. Dərslərin bu şəkildə 

keçirilməsi  qeyd  etdiyimiz  kimi  şagirdlərin  həm  idraki,  həm  də  elmi  bacarıqlarının  inkişafına  öz 

müsbət təsirini göstərmiş olur.  

Bundan əlavə olaraq, tədris prosesinin interaktiv metodlardan istifadə edilərək qurulması heç də 

onun ənənəvi metodların təkzibi ilə nəticələnməməlidir. Bunun üçün qabaqcıl müəllimlər öz təcrübələ-

rini  ənənə  ilə  zənginləşdirib,  müasir  dərs  şəraitinə  uyğun  şəkildə  tətbiq  etməyi  bacarmalıdırlar. 

Morfologiyanın tədrisinin də bu kimi metodla keçilməsi səmərili nəticə verə bilər. Bunun üçün də mü-

əllimlərin  üzərinə  böyük  məsuliyyət  düsür.  Onlar  təhsil  sahəsində  baş  verən  hər  bir  yeniliyi  daima 

izləməli  və  özlərinin  sahib  olduqları  bilik  və  bacararıqlarla  sintez  edərək  tədris  mühitinə  tətbiq  et-

məlidirlər. 

 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1540

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

ŞAGİRDLƏRİN ŞƏXSİYYƏT KİMİ FORMALAŞMASINDA 

RİYAZİYYATIN ROLU 

 

Vəfa HƏSƏNOVA 

Qafqaz Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Bildiyimiz  kimi  pedaqogika  tərbiyə  haqqında  elmdir.  İnsanı  hərtərəfli  tərbiyə  etmək  üçün  onu 

hərtərəfli öyrənmək lazımdır. Təlim, təhsil, tərbiyə ayrılmaz üçlük. Lakin bu sıralamada düşünürəm ki, 

tərbiyə  birinci  yerdə  olmalıdır.  Çünki  yaxşı  insan  modeli  dedikdə  ağıla  ilk  olaraq  düzgün  tərbiyə 

olunmuş  insan  gəlir.  Düzgün  tərbiyə  olunmuş  insanın  nəinki  təhsil  sahəsində  eyni  zamanda  ailədə, 

cəmiyyətdə daima hörməti olur və özünəməxsus yer tutur. Bəs riyaziyyatın tərbiyəvi əhəmiyyəti nədən 

ibarətdir? Riyaziyyat dərslərində şagirdlər müəyyən bir riyazi problemi həll edən zaman bir sıra qay-

dalara riayət etməlidir. Yəni çox əməlli misal həll edən zaman vurma, bölmə, toplama, çıxma əməlləri-

nin yerinə yetirilmə ardıcıllığına bələd olub onları mərhələlərlə yerinə yetirməlidir. Cavabı səhv aldıq-

da  isə  yerinə  yetirdiyi  mərhələlərə  yenidən  nəzər  yetirib  səhvini  düzətlməlidir.  Şagird  özü  səhvinit 

apmağa səy göstərməlidir. Bildiyimiz kimi tərbiyənin tiplərindən biri də özünü tərbiyədir. İnsan özü 

özlüyündə  hər  günün  hesabatını aparmalıdır.  Gün  ərzində  etdiyi  əməlləri  analiz  etməlidir.  Öz  mənfi 

cəhətlərini  təyin  etməlidir.  Mənfilikləri  müsbət  xüsusiyyətlərlə  əvəz  etməlidir.  Bu  özünü  tərbiyə 

adlanır. Deməli burdan belə bir müqayisə meydana çıxır ki, səhv həll olunmuş misalın həllinə yenidən 

nəzər yetirmək və insanın özlüyündə yenidən etmiş olduğu əməllərə nəzər yetirməsi, mənfi cəhətləri 

müsbətlə  əvəz  etməsi  bir-birinə  oxşardır.  Mənim  fikrimcə  bu  riyaziyyatın  özünü  tərbiyə  formasıdır. 

Eyni zamanda misal və məsələlər aramla, səbrlə yerinə yetirildikdə insanda səbr, təmkin formalaşır ki, 

bu  da  insani  keyfiyyətlərdən  biridir.  Atalar  demiş  :  Tələsən  təndirə  düşər.  Hər  bir  işi  görən  zaman 

mütləq səbrli olmaq lazımdır. Beləliklə riyaziyyat ətraf əlamin estetik cəhətdən qavranılmasına kömək 

edir.  İnsan  şəxsiyyətinin  formalaşması  ilə  yanaşı  xarakterində  formalaşmasına  müsbət  təsir  göstərir. 

"Riyaziyyatdakı  gözəlliyi,  ədəd  və  fiqurlardakı  harmoniyanı,  həndəsənin  zərifliyini  unutmaq  olmaz. 

Bunlar insanda əsl estetik hiss oyadır."(Anri Puankare fransız riyaziyyatçısı) 

İnsanlarla düzgün ünsiyyət qura bilmək, özünü dərk edə bilmək, müəyyən fikir irəli sürmək və 

onun  əsasında  qərarlar  qəbul  etmək  insanın  idrakı  fəaliyyətini  artırır.  Qarşıya  qoyulmuş  problemin 

nəticəsini  öncədən  görə  bilmək,  məntiqi  təhlillər  aparmaq,  analiz  və  sintez  edə bilmək,  məlum  olanı 

məchul  olandan  ayırd  edə  bilmək,  müəyyən  əlamətləri  müqayisə  etmək,  hipotez  irəli  sürmək,  onu 

isbat,  inkar  etmək  və  s  bunun  kimi  digər  keyfiyyətlər  məhz  riyaziyyatın  öyrənilməsi  zamanı  əldə 

edilir. Bütün bunlar riyazi proseslərdə istifadə olunsa da real aləmin gerçəkliyini anlamaq, yaşadığımız 

bu  cəmiyyətə  ayaq  uydurmaq  üçün  insanda  müəyyən  keyfiyyətlər  formalaşır.  Riyaziyyat  fənninin 

tədrisi zamanı keçilən müqayisə mövzusu, analiz, sintez bütün bunlar insanlarda yaxşını pisdən, yalanı 

düzdən ayıra bilmək kimi keyfiyyətlər inkişaf etdirir və insan şəxsiyyətinin formalaşmasında mühüm 

yer tutur. Riyaziyyat eyni zamanda dürüstlük hissinin inkişafına təsir edir. Çünki düzgün riyazi hesab 

nəticəsində  ortaya  qoyulmuş  misal  yaxud  məsələnin  cavabını  tapmaq  mümkündür.  Burada  səhvi 

gizlətmək qeyri-mümkündür. 

"Məhz  riyaziyyat  bizi  yalançı  hisslərdən  müdafiə  edir".  (Eyler)  Boş  yerə  deməyiblər  riyaziyyat 

elmlərin  şahıdır.  Orta  məktəblərdə  tədris  olunan  riyaziyyat  fənninin  daha  da  mürəkkəb  forması  ali 

məktəblərdə tədris olunur. Yəni ali məktəb riyaziyyat kursu orta məktəblərdə tədris olunan riyaziyyat 

kursu üzərində qurulub. Orta məktəbdə tədris olunan riyaziyyat şagirdlərdə baza yaratmaqla, gələcəyin 

mütəxəssisini hazırlamağın əsasını qoyur.

 "

Riyaziyyatın elə bir budağı yoxdur ki, nə qədər mücərrəd 

olursa-olsun, bir gün yaşadığımız dünyada istifadə sahəsi olmasın". (İsaak Nyuton) 

Biz  gündəlik  həyatımızda  daim  riyaziyyat  ilə  qarşılaşırıq.  Riyazi  biliklər  isə  qarşılaşdığımız 

problemlərin  həllində  bizə  kömək  olur.  İnkişafda  olan  texnikanın  dilinə  bələd  olmaq  üçün,  tənlikləri 

həll etmək, hesabları düzgün aparmaq, həndəsi fiqurlar haqqında müəyyən biliyə sahib olmaq, bucaq 

anlayışını  bilmək,  sahənin  ölçülməsi,  tənasüb,  cədvəl,  diaqram,  qrafik  şəklində  olan  məlumatları 

oxuya  bilmək  üçün  riyaziyyat  vacibdir.  Diaqram,  qrafik  şəklində  məlumatları  oxuya  bilmək  üçün 

simvolların dilinə bələd olmaq lazımdır. Cədvəllərə isə sosial, iqtisadi eyni zamanda siyasi məlumatla-

rın alınması zamanı rast gəlinir. 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1541

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Riyaziyyat  elminin  özünün  daxili  qanunauyğunluqları  vardır.  Lakin  o  elm  olmaqla  yanaşı 

insanların  gündəlik  fəaliyyətindən  doğan  tələbat  kimi  də  formalaşır.  Elmi-texniki  problemlərin 

həllində  insana  kömək  edir.  Odur  ki,  məktəbdə  riyaziyyat  fənninin  tədrisinə  önəm  vermək  lazımdır. 

Riyazi problemlə üz-üzə gəldikdə qarşıya qoyulan məqsəd bu problemi düzgün həll etmək olmalıdır. 

Ümumiyyətlə  həyatda  hər  hansı  bir  işə  başlamazdan  əvvəl  mütləq  qarşıya  məqsəd  qoyulmalıdır. 

Məqsədsiz insan heç nəyə nail ola bilməz. 

Lev  Tolstoy  çox  gözəl  bir  şəkildə  riyazi  vahid  olan  kəsri  insan  şəxsiyyəti  ilə  əlaqələndirib.  Bu 

fikir  belə  səslənir:  "İnsanın  dəyəri  bir  kəsrlə  ifadə  ediləcək  olsa  surəti  həqiqi  şəxsiyyətini  göstərər, 

məxrəci  də  özünü  nə  zənn  etdiyini.  Məxrəc  böyüdükcə  kəsrin  dəyəri  kiçilər."  Riyaziyyatdan  da 

bildiyimiz  kimi  kəsrin  məxrəci  böyüdükcə  kəsrin  qiyməti  azalar.  Deməli  burada  insan  şəxsiyyəti 

kəsrin  surəti,  məxrəci  isə  insanın  eqosu  olaraq  fərz  edilib.  Psixologiyadan  bizə  məlum  olduğu  kimi 

insanda  mən  düşüncəsi  yəni  onun  eqosu  mövcüddur.  Eqosu  yüksək  olan  insanlar  daim  itirməyə 

məhkumdurlar.  Demək  olar  ki,  zəif  riyazi  təhsil  şəxsiyyətin  azadlığını,  sərbəst  sənət  seçməsində 

məhdudiyyət yaradır.  

 

 

İBTİDAİ SİNİFLƏRDƏ ÖYRƏDİCİ PROQRAMLARDAN MƏSƏLƏ                         

VƏ MİSALLARIN HƏLLİNDƏ İSTİFADƏ EDİLMƏSİ 

 

Günay PİRİYEVA 

Bakı Slavyan Universiteti 

[e-mail]

 

AZƏRBAYCAN 

 

Tədris  prosesində  öyrədici  proqramların  daxil  edilməsi  təlimin  məzmununun,  forma  və 

metodlarının  yerləşdirilməsində  mühüm  amillərdən  biridir.  Bu  tədris  üsullarından  effektiv  istifadə 

etmək  üçün  təlimin  məsələlərini  işləmək  tələb  olunur.  Öyrədici  proqramlar  üçün  alqoritmlərin 

seçilməsi və bu alqoritm əsasında proqramın yazılması vacib məsələlərdən biridir. Burada məsələlərin 

seçilməsi  və  onun  həlli  addımlarının  azaldılması  alqoritmin  effektivliyini  təyin  edir.  Öyrədici 

proqramlar  əsasən  intuitsiya  və  sağlam  düçüncə  əsasında  qurulur,  pedaqogikanın  və  pisxologiyanın 

müasir naliyyətlərindən az istifadə olunur. Əslində pedaqoji və pisxoloji bilikləri olmayan  müəlliflər 

bu proqramı tərtib etdikdə məzmun və metodikadan çox hallarda uzaqlaşırlar. Burada təlimin məqsədi 

təyin  olunmalıdır.  Öyrədici  proqramların  tətbiqində  əsas  məqsəd  təlimin  optimal  idarə  edilməsi, 

şəxsiyyətin harmonik inkişafını təşkil etməkdir. Ona görə məsələ elə seçilməlidir, materialların ardıcıl 

öyrədilməsi,  öyrətməyə  nəzarətin  təşkil  edilməsi  mümkün  olmalıdır.  Bu  isə  ibitdai  siniflərdə  dərs 

deyən  müəllimin  yüksək  hazırlığından  aslıdır.  Məhz  dərsin  kompyuter  üçün  hazırlıq  mərhələsi 

müəllim  mərhələsi  adlanır.  Bu  mərhələdə  müəllim  mövzuya  aid  bütün  materialların  məzmununu, 

onların tədrisinə aid yazılmış metodiki ədəbiyyatı, özünün uzun müddətli iş təcrübəsini nəzərə alaraq 

mövzunun  icamlını  tərtib  edir.  Bütün  suallar  və  onların  cavabları  (düz  və  səhv  cavablar) 

göstərilməlidir. Şagirdlə maşın arasında dialoq yaradılmalıdır. Müəllimlə şagird arasında şifahi dialoq 

burada  proqram  vasitəsi  ilə  dialoqla  əvəz  olunur.  Nəyi  öyrətmək  və  necə  öyrətmək  məsələsi 

proqramda  göstərilir.  Bu  proqramı  tirajlaşdırmaqla  fərdi  təlimi  təşkil  etmək  olur  və  kompyuter 

təliminin  məqsədinin  icrasını  nümayiş  etdirmək  imkanı  aşkar  olur.  Öyrədici  proqramın  müəllimin 

şifahi dialoqu ilə birləşdirilməsi nəticəsində mövzunun dərindən öyrədilməsi mümkün olur. Aydındır 

ki,  bir  məsələ  üçün  belə  öyrədici  proqramın  işlənməsi  müəllimdən  böyük  zəhmət  tələb  edir.  Əgər 

müəllim bir dərsin adi qayda ilə hazırlığına orta hesabla 1-2 saat vaxt sərf edirsə bir dərs üçün öyrədici 

proqram tərtibinə 50-100 saatlarla vaxt tələb olunur. EHM-lə dialoqda olan şagird görür ki, bu dialoq 

prosesində də öyrənmək olar. Fərdi vasitə kimi kompyuterdən istifadə edərək “maşın öyrədir”, “maşın 

nəzarət  edir”,  “maşın  imtahan  edir”,  “maşın  məsələ  həll  edir”  və  s.  qorxulu  adların  heç  də  qorxulu 

olmamasını  aşkar  edir.  Xüsusilə  hazırki  EHM-lər  üçün  tərtib  edilmiş  müxtəlif  proqram  təminatları 

EHM-in öyrədicilik xüsusiyyətini artırmışdır. İndi çoxlu mövzular üçün, xüsusilə ibtidai siniflər üçün 

çox geniş tədris proqram paketləri hazırlanmışdır. Yeni proqram sistemləri (MS-DOS, WINDOWS,..) 

vasitəsi ilə sadə və mürəkkəb dizayn texnologiyanı birinci sinifdən başlayaraq öyrətmək mümükündür