Conference committees conference chairs c
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- ƏRƏŞ ŞƏHƏRİNİN TARİXİNƏ BAXIŞ Taleh ƏLİYEV
- XX ƏSRİN SONU-XXI ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ RUS-ÇEÇEN MÜHARİBƏLƏRİ VƏ ONLARIN BAŞLICA SƏBƏBLƏRİ Bəyim ABDULLA
|
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1638
Belhab şehrinin ilk kale duvarının kapı yerleri ve yönü hakkında belirli sonuca gelmek için onunla aynı dönem olan, doğal ve coğrafi olarak aynı ortamda bulunan Beyleqan, Dış-Ağdam, Şehriyar, Şetel yerleşim yerlerinin topoğrafik yapısına bir göz atalım. Şu anıtlar Belhab şehri olarak yaklaşık aynı alana ve kare bir yapıya sahiptirler. Bir fikri de belirtmeliyiz ki, X-XIV yüzyıllarda Belhab şehri gelişerek, artık arazide ilerleme yapmış şehirlerden biri olmuştur. Şu fikri Arap kaynakları da teyit ediyorlar. Araştırmalardan sonra şu sonuca gelmek olur ki, kendi elverişli doğal coğrafi konumuna göre Kaleçe savunma istehkamından hem çevrede yaşayan çiftçi halkı korumak, elverişli yolları kontrol etmek, hem de tehlike Zamanı gizli sığınak yeri olarak kullanılmıştır. Şu şehrin yeri İmişli bölgesinin Sarıhanlı köyü topraklarında, Aras nehrinin sol kıyısında 20-25 km mesafede bulunmaktadır. Şehrin izleri 40 ha kadar bir alanı kaplamaktadır. Bir sıra Arap kaynaklarına dayanarak bu şehir hakkında ayrıntılı bilgi almakdayız. İlk defa olarak bu şehir hakkında X yüzyıl Arap yazarı Kudame bin Cafer el-Bağdadi bilgi veriyor. O, "Haraç ve sekreterlik sanatı kitabı" adlı eserinde Belhab şehrinin adını çekiyor. Şu şehrin Erdebil, Berzend, Varsan, Beyleqan gibi şehirlerle ekonomik ve ticari ilişkiler hakkında bilgi verir. Aynı zamanda şehirler arasındaki mesafe de gösterilir. Şu mesafeye nazaran şehrin İmişli arazisinde olması belirlenmiştir. Şu olguyu diğer yazarlar da kabul ederler. El İstehri "Ülkelerin yolları kitabı" eserinde yazıyor ki, Berdeden Yunan'a 7 fersah, Yunan'dan Beyleqana 7 fersah, Beyleqandan Varsan 7 fersah, Varsandan Belhaba 7 fersah, Belhabdan Berzende 7 fersah, Berzendten Erdebile 15 fersehdir. Görüldüğü gibi, Belhab şehri Berde-Erdebil ticaret yolu üzerinde yerleşmiş önemli bir şehir olmuştur. Böylece, tüm tarihi olgular İmişli ilçesinin eski zamanlardan günümüze Türk toprağı olduğunu gösterir ve arkeolojik deliller bunu bir kez daha teyit etmektedir. TARİHİ İPEK YOLU'NUN İNKİŞAFINDA TEBRİZ ŞEHRİNİN ÖNEMİ
Azerbaycan Milli Bilimlər Akademisi
AZƏRBAYCAN
"Tarihi İpek Yolu" dünya ticaret tarihinde ilk uluslararası ekonomik ve siyasi role sahip olmuştur. Eski ve orta çağlarda bugünkü İran topraklarında (Güney Azerbaycan) Tarihi İpek Yolunun gelişmesinde diğer kentlerle birlikte Tebriz şehrinin büyük rolü olmuştur. Hatta denilebilir ki, Tebriz şehri tercih düzenleyerek özel önem taşımıştır. Öyle ki, Tarihi İpek Yolu'nun kavşağında bulunan Tebriz şehri o zamanlar Asya-Avrupa ticaretini ayarlamıştır. Tebriz'den geçen ticaret kervanları Azerbaycan'ı Trabzon, Bursa, Halep, Beyrut, Şam ve s. gibi o dönemin ticaret merkezleri ile elaqelendirirdi. Tarihi kaynaklarda da Tebriz'in Yakın ve Uzak Doğu ülkeleri ile ekonomik ilişkileri gösterilmiştir. Henüz 14. yüzyıl İspanyol gezgin Marko Polo Tebriz'e seyahati sırasında gördüklerinden şaşarak Tebrizi o dönemki Avrupa şehirleri ile karşılaştırmıştır. Kendi seyahatnamesinde kaydetmiştir ki, "Tebriz kentinden bir yılda alınan verginin miktarı Fransa'nın bir yıllık vergisinden fazladır". Bu olgu Tebriz şehrinin ne kadar ekonomik açıdan önemli mekan olduğunu göstermiştir. M.Polonun Küçük Asya, Azerbaycan, İran, Irak, Orta Asya, özellikle Uzak Doğu ülkeleri de dahil olmak üzere Moğolistan, Çin, Güney denizindeki adalar, Japonya, Kuzey Asya ile ticareti, Java, Sumatra, Seylan, Hindistan, Madagaskar hakkındaki bilgileri Avrupa'da derin uyandırmıştır. Marko Polo daha önce yaşamış Qannon, Herodot, Strabon, K.Ptolomey ve bu gibi antik dönem yazarlar eserlerinde ticaret kervanlarının ve büyük ticaret merkezlerinin isimlerini kaydetmişlerdir. X yüzyılda İslam dünyasının - Hindistan ve Orta Asya'dan başlayarak İspanya da dahil olmak üzere Atlantik okyanusuna kadar - çok geniş arazileri kapsayan 21 harita tertip edilmiştir. İbn Vahb (IX yüzyıl), El-Yakubî (X yüzyıl), el - İstehri (820-934), İbn Fadlan (X yüzyıl), El-Mesudi (X yüzyıl), İbn Havkal (X yüzyıl), Aziz (X yüzyıl ), Yakut el - Hemevi (XII yüzyıl) gibi Arap seyyah ve IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1639
coğrafiyaçıları İpek yolunun erken ortaçağ dönemi için çok ilginç bilgileri eserlerinde yansıtmışlardır. XIV yüzyıl Arap gezgini ve coğrafiyaşünası olan İbn Bettute birçok ticaret şehirlerini gezmiş, tanık olduğu bu kentlerin hayatı hakkında çok ilginç fikirler yazmıştır. Avrupalı gezginler Jan Jak Şarden (Fransız gezgin), Jan Batiste Tavarniye (Fransız gezgin), Anthony Cenkinson (İngiliz gezgin), Adam Oleari (Alman gezgin), Yan Streys (Hollandalı gezgin) ve diğerleri bu durumu doğrulamıştır. Yaklaşık XVI yüzyılda yıkıma uğrayan Tarihi İpek Yolu XX yüzyılın 90'lı yıllarına yakın yeniden başlandı. "Büyük İpek Yolu" bugün de çok güncel olan bir meseledir. "Büyük İpek Yolu" nun restorasyonu dair ilk adımlar hala 1991 yılında atılmış, 1993 yılından itibaren ise bu alanda pratik çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. 1993 yılının Mayıs ayında "Avrupa-Kafkasya-Asya Transkafkasya ulaştırma koridoru" programı kabul edildi ki, bunun da devamı olarak 1998 yılı Eylül 7-8 milli lider H.Eliyevin girişimi ile Bakü'de "Büyük İpek Yolu" uluslararası konferansı yapıldı. Konferansta 32 ülke ve 13 uluslararası örgütün heyetler katıldı. Azerbaycan'ın çok zengin hammadde rezervi ve entelektüel potansiyeli, Avrupa'dan Asya'ya uzanan yolda elverişli coğrafi konumu dünya topluluğunda otoritesinin güçlenmesine izin verir. TRACECA programı çerçevesinde öngörülen Avrupa ile Asya arasında köprü rolünü oynayan "Büyük İpek Yolu" nun restorasyonu ülkemiz karşısında yeni gelişme ufukları açar. Bu yolun restorasyonu, ayrıca, Avrupa, Karadeniz, Hazar Denizi ve Asya bölgelerinde doğal kaynakların kullanıma ve karşılıklı yararlı işbirliği her zaman yardımcı olacaktır. Avrupa-Asya merkez kısmında bulunan ve 34 den fazla devletin aynı zamanda Azerbaycan'ın ve İran'ın topraklarından geçerek onları birleştiren bu yolun değeri yükselmiştir. Tüm kayıt olunanlardan net olarak görülüyor ki, Tebriz şehri eski ve günümüzde de önemini koruyup barındırmaktadır. İşte, bu yolun yeniden restorasyonu modern Tebriz'in siyasi, ekonomik ve coğrafi konumunu bir kez daha gösterecek.
Taleh ƏLİYEV AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu AZƏRBAYCAN
Əlicançay sahilində şəhər yeri olan Ərəş yaşayış yeri haqqında yazılı məlumatlar Orta əsr yazılı mənbələrində, Artur Eduards, Larens Çepmen, Antoni Cenkinson, Tomas Benister, Cefri Deket, Övliya Çələbi və Katib Çələbinin tarixi qeydlərində öz əksini tapmaqdadır. Antoni Cenkinson Əlicançay sahilində yerləşən Ərəş haqqında yazır: “Şirvanın əsas və ən varlı ticarət şəhəri Ərəşdir… Onun ətrafında hər şeydən çox, xam ipək istehsal olunur; bura ticarət üçün türklər, suriyalılar və başqa əcnəbilər gəlirlər”. Ərəş Əmin Əhməd Razinin fikrincə (“Həft iqlim” əsərində) Sasani hökmdarı I Xosrov Ənuşirəvan tərəfindən salınmışdır. Xaldandan 3 km şərqdə ehtimal olunan yer Yuxarı Nemətabad kəndi ilə Xaldan kəndi arasında yerləşən təpədir. Lakin tədqiqatlar oranın sonradan şəhərin qala divarları içərisinə daxil olan Şah Xiyaban adlı ərazinin olduğunu ehtimal etməyə əsas vermişdir. Övliya Çələbi yazır: “Gəncədən 7 saat sonra Gilkzar Əhmədi adlı kəndə çatdıq, əvvəllər şəhər olmuş bura indi 700 evdən ibarət kənddir... 9 saat sonra Meguçur kəndinə çatdıq. Məscidi və gözəl bağları var. Kürün digər sahilində isə Kəndərə kəndi yerləşir. Bura gəmilərlə keçirlər. 8 saatdan sonra isə böyük Ərəş şəhərinə çatdıq... Ərəş şəhəri Kəyumərs tərəfindən tikilib. Hicri 985-ci ildə (miladi 1577) III Muradın vəziri Qara Mustafa Paşa tərəfindən tutulmuşdur... 9600 addımlıq qala divarı və 3 giriş qapısı var. Dağın ətəyində yerləşən və gözəlliyinə görə Bursaya oxşayan şəhər xoş iqlimi, çoxlu üzüm və çiçək bağları var. Şəhərdə 10 min ev var, onların damı gillə örtülüb, məscidlərin sayı 40-a çatır, ən məşhurları III Murad, Fərhad-paşa, Qara Sinan-paşa məscidləridir. Şəhər Aras adlanır, ancaq Əcəm ölkəsinin türkmənləri və Dağıstan kumukları ona Ərəş deyirlər. Havası mülayimdir. Şəhərə su Şahkuhdan gəlir. Şəhərin yaxınlığında Şah Xiyaban adlı ərazi yerləşir. 40 gün ərzində Osmanlıların 9600 addım uzunluğunda yeni qala divarı çəkildikdən sonra Şah Xiyaban müdafiə divarından içəridə qaldı. Ərəşin ətrafənda hər biri 100 evdən ibarət 7 kənd var... Şəhərdə 40 məhəllə, mədrəsə, 16 hamam, 17 qəhvə evi və tacirlər üçün karvansara var. İqlim xoş olduğundan, gözəl qadınların sayı da IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1640
çoxdur... Türkmən tayfaları şəhərdən kənarda yerləşən dağlara yaylağa çıxırlar. Yaxınlıqdakı Şəki qalası da səliqəli və abaddır. Bəzən bu qalaya dağıstanlılar hücumlar etsə də, o, indi Ərəş xanının hakimiyyəti altındadır. Ərəş xanının torpaqları - böyük bir xanlıqdır”. Qeyd edək ki, Ərəş şəhərində Osmanlı memarlıq üslubunda tikilmiş olan üç böyük məscid böyük ehtimalla XVI əsr üçün xarakterik olan məscid tiplərinə xas olmuşdur. Ö.İ.Tuluk bu dövr məscidlərinin məkan quruluşu baxımından təsnifatını verərkən 6 tip müəyyənləşdirmişdir. Ərəş şəhərində inşa olunmuş həmin məscidlər çox güman ki, üçüncü tip məkan qurğusu üslubunda tikilmişdir. Çünki qeyd etdiyimiz 6 tipdən üçünçüsü Sultan III Muradın dövrü üçün xarakterik olmuşdur. Bu tip məscidlərin qübbəli mərkəzi hissəsinin şərq, qərb və cənubunda genişləndirilmiş “T” formalı məkan üslubu mövcud olmuşdur. Qeyd edək ki, bu məscidlər eyni tip olmaqla cənubda mehrab hissənin orta nefin sonunda qübbədən çox və ya az çıxıntısı ilə fərqlənə bilər. Şərq və qər neflərin tavandan üst hissəsi isə ölçüyə uyğun olaraq müxtəlif şəkildə tavana malik ola bilər. Ölçü uyğunluna baxdıqda bu tip məscidlərin orta nefinin eninin kənar neflərinin eninin cəminə bərabər olduğunun şahidi oluruq. Mehrab hissə kiçik fərqlərlə müşahidə edilsə də, eyni quruluşa malikdir. Ərəş şəhərində qeydə alınan və Səlcuqlu dönəminə aid etdiyimiz məscid yerlərinin memarlıq tipi Azərbaycanın digərə ərazilərində XI – XIII əsrlərə aid Səlcuq memarlıq üslubuna bənzərdir. Məscid Cümə ibadəti üçün nəzərdə tutulmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu dövr məqsurələrinin divarları kvadrat və ya düzbucaqlı olmaqla bünövrədən tavana qədər kub formasını xatırladır. Günbəzin yuxarısına doğru səkkizüzlü və on altıüzlü quruluş bir-birini əvəz edir. Ərəş şəhərinin arxeoloji tədqiqinə ilk dəfə XX əsrin ortalarında R.M.Vahidov tərəfindən təşəbbüs göstərilmişdir. R.M.Vahidov Ərəşin qala divarlarının kvadrat formaya malik olduğunu, qala hissəsinin eninin 200, uzunluğunun isə 215 metr olduğunu bildirir. Şəhərin qala divarları düzbucaqlı formasında olan qala - şəhərin hər küncündə yarımoval formaya malik qala bürcü olub. Divarı qalıqlarının hündürlüyü 4,2 metr olmuşdur. R.M. Vahidov şəhərin dörd tərəfindən (şərq, qərb, şimal, cənub) qala darvazalarının yeri olduğunu müəyyən etmişdir. Fikrimizcə, Ərəş şəhərinin qala divarları ilə Şətəl və Beyləqan qala divarlarının quruluşu eynidir. Ərəş qalasının arxeoloji tədqiqinə növbəti təşəbbüs 1984-cü ildə Bərdə arxeoloji ekspedisiyası tərəfindən göstərilmişdir. A.B.Nuriyev qalada qısamüddətli arxeoloji kəşfiyyat işləri aparmışdır. Buradan gildən hazırlanmış qab-qacaq, iri və orta həcmli təsərrüfat küplərindən hissələr, bir neçə ədəd əqiq muncuq, çıraq nümunələri və s. əldə etmişdir. Lakin imkan və vaxt məhdudluğundan ərazidə geniş miqyaslı arxeoloji tədqiqat işləri aparılmamışdır. 2012-2014-cü illərdə Şilyan kəndinin şimal-şərqində və Yuxarı Bucaq kəndinin Əlicançay sahilində apardığımız tədqiqatlar zamanı şərqdən qərbə doğru uzanan divar qalığının planı qeydə alınmışdır. 15 metr cənubdan şimala doğru uzanan hissə kanalın içərisinə kimi davam edir. Oradan 55- 60 m şimal-şərqdə müsəlman qəbirləri üzə çıxmışdır. Həmçinin, qala divarının yaxınlığında şərqdə yaşayış evlərinin yeri müəyyən olunmuş, kirəmitlər əldə edilmiş, epiqrafik abidə qeydə alınmışdır. Ərazidən gil və mis çıraq, numizmatik materiallar da tapılmışdır. Tədqiqatlar nəticəsində tərəfimizdən şəhərin qala divarının 3 D formatda təsviri hazırlanmışdır. Aparılan arxeoloji tədqiqatlar zamanı Ərəş şəhər yerində alt təbəqə III – VIII əsrlərə, orta təbəqə IX – XIII əsrlərə, üst təbəqə isə XIV – XVIII əsrlərə aid olmaqla üç mədəni təbəqə qeydə alınmışdır. Orta təbəqə ilə üst təbəqənin arasında lal təbəqə yerləşir ki, bu da monqol hücumları ilə əlaqədar əhalinin buradan köç etməsi və XIV əsrdə yenidən məskunlaşması ilə əlaqədardır (69, 63-66; 294, 183-184) (Xəritə 12-13). V.İsayevin “Yevlax (sənədlərdə və yaddaşlarda)” adlı əsərində də orta əsr Ərəş şəhəri haqqında müəyyən məlumatlar vardır. Doğrudur, V.İsayev tarixi məxəzlərə əsaslanaraq Ərəşin XI əsrdən mövcud olması fikri üzərində dayanır. Halbuki, arxeoloji materiallar İlk orta əsrlərdən etibarən ərazidə kənd tipli yaşayış məskəninin olduğunu ehtimal etməyə əsas verir. Ərəş Katib Çələbiyə görə, Xosrov Ənuşirəvan tərəfindən, Evliya Çələbiyə görə isə əfsanəvi Kəyumərs tərəfindən bina edilmişdir. Ərəş qalasında aparılan arxeoloji tədqiqatların ilkin nəticələri sübut edir ki, hələ erkən orta əsrlər dövründən kənd tipli yaşayış məskəni olan Ərəş mühüm ticarət yollarının qovşağında yerləşməklə ölkənin iqtisadi və mədəni həyatında mühüm rol oynamışdır. Tədqiqatlar V əsrdə kənd tipli yaşayış yerinin böyüyərək memarlıq baxımından platforma üzərində salınmış şəhər tipli yaşayış yerinə çevrilməsini deməyə əsas verir. XIV – XVII əsrlərdə isə Azərbaycanın böyük şəhərlərindən biri olmuşdur. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1641
XX ƏSRİN SONU-XXI ƏSRİN ƏVVƏLLƏRİNDƏ RUS-ÇEÇEN MÜHARİBƏLƏRİ VƏ ONLARIN BAŞLICA SƏBƏBLƏRİ Bəyim ABDULLA Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası bayim.adbulla@gmail.com AZƏRBAYCAN
Son 15 ildə müasir tarixdə baş verən qanlı müharibələrdən biri də Çeçenistanda gedən çeçen xalqının azadlıq müharibəsidir. Beləki bu müharibədə yüz minlərlə insan ölmüş, əsir düşmüş və yaralanmışdır. Müharibə təkcə Çeçenistana deyil, eləcə də Rusiyaya da maddi ziyan vurmuş və insan itkisinə səbəb olmuşdu. Çeçen problemi rus tarixində ən kəskin, qanlı və aktual problemlərdən biridir. Qafqaz regionu çox əlverişli coğrafi mövqedə, Qara və Xəzər dəniz arasında, Avropa və Asiyanın kəsişməsində yerləşmişdir. Bu baxımdan region daim güclü imperiyaların – Fars, Yunan, Osmanlı və Rus imperatorlarının hədəf mərkəzi olmuş və region uğrunda mübarizə aparmışdırlar. Çeçenistan Şimali Qafqazda yerləşən ölkələrdən biridir. Çeçenlər özlərini Vai Nax və ölkələrini isə Noxçi Mokx adlandırırlar. Rus dövləti yarandıqdan sonra (XV-XVI əsrlər) bir çox imperiyalar kimi Rusiya imperiyası da öz sərhədlərini genişləndirməyə və qonşu xalqları əsarət altına almaq siyasətini həyata keçirməyə başlaydı. Bu işğalçılıq siyasətində Qafqaz regionu mühüm rol oynayırdı. Bu ərazilərin ələ keçirilməsi heç də asan başa gəlmədi. Digər müsəlman xalqlar kimi çeçenlər də Rusiya İmperiyasının işğalına qarşı uzun müddət mübarizə aparmışdırlar. Çeçen mübarizəsi XVIII-XX əsrlər boyunca davam etmişdir. Rus ordusu yerli əhalinin güclü müqavimətinə rast gəlmiş və Qafqazın işğalı yarım əsrlik (1817-1864) müharibədən sonra mümkün olmuşudur. Kommunist partiyasının süqutu, siyasi və iqtisadi böhranlar Sovet İttifaqına daxil olan ölkələrdə, eyni zamanda Qafqaz regionunda yerləşən ölkələrin iqtisadi cəhətdən zəifləməsinə səbəb oldu. 1985-ci ildə Mixail Qorbaçovun hakimiyyət gəlməsi və “Glasnost”, yenidənqurma siyasətini həyata keçirməsi ilə çeçenlər də azadlıq uğrunda mübarizəyə başlamış və bir xalq olaraq özlərini müdafiə fürsəti qazanmışdırlar. 1989-cu ilin sonlarında Çeçenistanda siyasi partiyalar və dini birliklər yaranmağa başlamışdır. Bunlar arasında ən mühümləri Vaniah Demokrat Partiyası, Çeçen Bart Kommitəsi, Çeçen və İnquş Xalq Cəbhəsi və Qafqaz Birliyi idi.
Ölkələrin iqtisadiyyatı zəiflədikcə xalqlar öz müqəddəratlarını özləri həll etməyin yollarını axtarmağa başladılar. Bu proseslər 1990-cı ildən sonra daha da aktivləşdi. 1990-cı ilin noyabrında Qroznıda çeçen xalqının qurultayı çağrılmışdı. Sovet ordusunda general-mayor rütbəsinə qədər yüksəlmiş ilk çeçen olan Cövhər Dudayevin də iştirak etdiyi bu qurultayın sonunda Çeçen Respublikası Noxçi-Çonun dövlət suverenliyi haqqında sənəd qəbul olunmuşdu. 1991-ci ilin payızında Çeçen-İnquşetiya parçalanır və Çeçenistan “Çeçen İçkeriya Respublikası” adı altında öz müstəqilliyini elan etdi. Keçirilən seçkilərdə Cövhər Dudayev dövlət başçısı seçildi. 1991-ci ilin 7 noyabrında Rusiya Federasiyasının prezidenti Boris Yeltsin “konstitutsiya qaydalarını” qorumaq məqsədi ilə Çeçenistanda fövqəladə vəziyyət elan etmiş və Dudayev haqqında həbs əmri verərək ordunu Qroznıya göndərmişdir.
Rusiya Federasiyasının Təhlükəsizlik Şurası 1994-cü ilin noyabrında Çeçenistana qarşı hərbi müdaxiləyə başlaması haqqında qərar qəbul edir. Müharibənin başlanmasının əsas səbəbi SSSR dağıldıqdan sonra xalqın diqqətini ölkədə yaranan sosial-iqtisadi problemlərdən yayındırmaq, ölkənin ərazi bütövlüyün qoruyub saxlamaqdan ibarət idi. I Çeçen müharibəsi 1994-1996-ci illəri əhatə edir. I Çeçen müharibəsinin ən mühüm xüsusiyyəti döyüşlərin hərbçilərə qarşı aparılmasıdır. Bu müharibə gerilla taktikası ilə aparılsa da sivil insanları heç vaxt hədəfə alınmamışdı.
Rus generalları Çeçenistanı iki həftəyə işğal edə biləcəklərini düşünsələr də, Qroznını işğal etmək yalnız 1995-ci ilin martında mümkün oldu. Rus qoşunları dekabrın 18-də şəhəri top və təyyarələrdən mərmi, raket atəşinə tutaraq mülki əhalini kütləvi qırğına məruz qoydu. Dekabrın 31-də Qroznı üzərinə hücüma keçən ruslar çeçen mücahidlərinin ağılasığmaz müqaviməti ilə rastlaşdı. Yüzlərlə rus əsgəri əsir götürülür və itgin düşür. Bu döyüşlərdə 25000-dən çox mülki vətəndaş amansızcasına məhv edildi. 1996-cı il aprelin 22-də Qexi-Çu kəndi yaxınlığında C. Dudayev raket zərbəsi nəticəsində öldürüldükdən sonra vitse-prezident Zəlimxan Yandarbiyev Çeçenistana rəhbərlik etdi. Xarici təzyiqlərin sonunda tərəflər ATƏT-in başçılığı ilə bir masa ətrafında danışıqlara başlayır. Milli IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1642
Təhlükəsizlik Şurasının katibi general Aleksandr Lebedev ilə çeçen mücahidlərinin lideri Aslan Məshədov arasında keçirilən görüşlərin nəticəsi olaraq, 1996-ci il 25 avqustunda Hasavyurt Atəşkəs Müqaviləsi imzalanır. Müqavilədə 31 dekabra kimi Çeçenistanın statusuna müəyyənləşdirmək üçün referendum keçirilməsi razılaşdırıldı. 1996-ci ildə imzalanmış sülh müqaviləsi Çeçenistanda sülhü bərqərar etmədi. İkinci çeçen-rus müharibəsinin başlamasını tətikləyən iki səbəb olmuşdur. Birincisi Çeçen mücahid komandirləri Basayev, Hattab, Uduqov kimi komandirlərin Şimali Qafqazda dini bir dövlət qurmaq istəkləri ilə bağlı idi. İkinci rus-çeçen müharibəsi 1998-ci ildə Məshədov hökumətinin nəzarətindən kənarda başlamış və müharibə, əsasən, Dağıstan ərazisində gedirdi. 1999-cu ildə Basayev və Xəttabın başçlığı ilə Dağıstanın Botih bölgəsində bir neçə kənd işğal olundu. İkinci çeçen-rus müahribəsinin başlamasınında ikinci səbəb isə Dağıstandakı hadisələrin qarşısını almaqda aciz qalan rus baş naziri Sergey Stepaşinin vəzifədən kənarlaşdırılması və onun yerinə köhnə Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin işçisi və təhlükəsizlik xidmətinin rəisi Vladimir Putinin baş nazir təyin olunması idi. Rus hərbi hava qüvvələri Volqodonsk partlayışına "cavab" olaraq sentyabrın 23-30 Cövhərqala daxil olmaqla Çeçenistanın şəhər və kəndlərini daha şiddətli bombardmana məruz qoydular. 2000-ci ilin fevralın əvvəllərindən Qroznı yenidən rus ordusunun nəzarətinə keçmişdir. Çeçenistanın əsas yaşayış məntəqələri ələ keçirildikdən sonra, aprelin 18-də Rusiya rəhbərliyi Çeçenistanda ordu əməliyyatlarının sona çatdığını rəsmi olaraq bəyan etdilər. Putinin hakimiyyətə ilə çeçenlərə qarşı aparılan müharibə öz formasını dəyişdi. O, çeçen xalqının mücahidlərə verdiyi dəstəyi və qayğını azaltmaq, mübarizəni dayandırmaq məqsədi ilə yeni plan hazırladı. Plana əsasən o, “çeçenləri varlı çeçenlərlə məğlub edəcək”di. Bu məqsədlə Əhməd Kadırov 5 oktyabr 2003-cü ildə keçirilən seçkilərdə hakimiyyət başına gətirildi. O, 2004-cü ildə stadionda SSRi-nin İkinci Dünya müharibəsində qazandığı qələbə münasibəti ilə təşkil olunan tədbirdə sui qəsd nəticəsində öldürüldü. 2004-2007-ci illərdə Alu Alxanov Çeçenistan prezidenti seçilmiş, 2007-ci ildən isə Ə. Kadırovun oğlu Ramzan Kadırov bu vəzifəni yerinə yetirir. Ramzan Kadırov Rusiya meyilli siyasət həyata keçirir. Regionda sakitlik bərpa olunsa da, Rusiyaya qarşı mübarizə hələ də aparılmaqdadır. İkinci Çeçen müharibəsinin fərqli cəhətlərindən biri də ABŞ-da baş vermiş 11 sentyabr terror hadisəsindən sonra ABŞ-ın rus-çeçen müharibəsində Rusiyanı dəstəkləməsi və rusların insan haqqlarını pozmasına qarşı heç bir tədbirin görməməsidir.
İkinci çeçen müharibəsinin ilkindən fərqli xüsusiyyətlərindən bir də dinc əhaliyə qarşı aparılan intihar hücümları idi. Bu hücumları həyata keçirənlərin əksəriyyəti qadınlar olmuşdur. 2002-ci ildə 72 nəfərin ölümü ilə nəticələnən Qroznı hökumət evinə edilən hücüm, 2004-cü ildə çeçen mücahidləri tərəfindən Beslan şəhərində müəllim və şagirdlərin əsir götürülməsi və rus təhlukəsizlik orqanlarının müdaxiləsi zamanı 330 nəfərin ölməsinə səbəb olan hadisələr Ikinci çeçen müharibəsinə damğasını vurmuşdur. Bu müharibəninin digər fərqli xarakteri əsirlərin infaz edilməsidir. Çeçenistan bugünkü R. Kadırov rəhbərliyi altında inkişaf etməkdədir. Respublikanın əsas strateji mərkəzləri rus ordusunun nəzarətindədir. Qroznı şəhəri müasir, inkişaf etmiş metropolisə çevrilmişdir. Ölkənin iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsi üçün bir çox regional islahatlar həyata keçirilir. Bütün bunlara baxmayaraq ölkədə stabillik tamamilə bərpa olunmamışdır.
Yüklə 19,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|