IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1274
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
yanaşmadan doğur. Halbuki, coğrafi yerləşmə mürəkkəb bir proses olan mənsubiyyətin
formalaşmasının yalnız bir aspektini təyin edir.
Müasir dövr ingilisdilli Pakistan ədəbiyyatı lokal və qlobal arasında körpü rolu oynayaraq bədii
estetik kateqoriya olaraq qalmır, ümumilikdə bu dildə danışan geniş oxucu kütləsində Pakistan və
Pakistanlılıq anlayışlarının müəyyən obraza çevrilməsində müstəsna rol oynayır. İlk növbədə
postkolonial təcrübədən irəli gələn mühacirət və diaspor kimi durumlardan qidalanan həyat bədii
təfəkkürə fərqli istiqamət verərək təlatümlü mənsubiyyət böhranı yaşayan, daim özünü axtarmaq və
sübut etmək məcburiyyətində olan insan psixologiyasını və həyat tərzini bədii şəkildə əks etdirir ki, bu
da bədii əsərlərin siyasi ideoloji gücünü dərinləşdirir.
MÜRƏKKƏB SİNTAKTİK VAHİDLƏRDƏ ELLİPSİS, NATAMAM
VƏ İXTİSAR OLUNMUŞ KONSTRUKSİYALAR
Türkan HƏSƏNOVA
Gəncə Dövlət Universiteti
Turkan.hesenova.2010@mail.ru
AZƏRBAYCAN
Dil öz kommunikativ və ekspressiv funksiyasını yerinə yetirərkən, müxtəlif situasiyalardan asılı
olaraq müxtəlif cür istifadə edən şəxsdən,danışandan asılı olur. Bu və ya digər situasiyadan asılı olaraq
danışan bəzən gözlənilən dil materialından istifadə etmir, onu başqa vasitələrlə əvəz edərək işlədir. Bu
hal ingilis və Azərbaycan dillərində mürəkkəb sintaktik vahidlərin natamam formalarında aydın
müşahidə olunur. Biz sadə cümlələrdə belə formalara ellipsis, təktərkibli cümlə və s. şəkillərdə rast
gəlirik. Mürəkkəb sintaktik vahidlərdə bu fenomen ellipsis, natamam konstruksiyalar və ixtisar
olunmuş konstruksiyalar şəklində üzə çıxır. Elliptik formalar elə konstruksiyalardır ki, ya baş, ya da
budaq cümlə mövcud olmur, lakin onun mövcud olmaması nə struktur, nə də semantik cəhətdən heç
bir natamamlıq yaratmır. Bu müxtəlif situasiyalarda baş verir: Birinci halda obyekt funksiyasını yerinə
yetirən budaq cümlənin baş cümləsi ellipsisə məruz qalır. Məsələn:
We obeyed the order, pull down this building, we pulled down, ruin this street, we ruined, build a
new building, we build a new one.
Biz əmrə tabe olduq, bu binanı sök, biz də sökdük, bu küçəni dağıt, dağıtdıq, yeni bina ucalt,
yenisini ucaltdıq.
Baş cümlənin xəbəri ingilis dilində say, order, command, ask və s. kimi sözlər, Azərbaycan
dilində isə demək, əmr etmək, sərəncam vermək, tapşırıq vermək və s. kimi sözlər olmalıdır ki, onlar
buraxılıb. Lakin potensial olaraq bu struktur vahidlərin məzmunu dəyişmir və asanlıqla bərpa edilə
bilər. İkinci halda isə ikinci komponentə paralel olan birinci komponentin budaq cümləsi ellipsisə
uğrayır. Bu hal ingilis dilində mövcud deyildir. Məsələn:
Balaş: Ortadan qapını bağla, bir yana çıxma!
Sevil: Yaxşı, Balaş, deyirsen, çıxmaram.
Yuxarıdakımürəkkəb sintaktik vahidin komponetlərini analiz edərkən görürük ki, ikinci budaq
cümlə-çıxma-ellipsisə uğramışdır. Burada tam və natamam formalar arasında struktur fərqi mövcud
olsa da, semantik fərq bir o qədər nəzərə çarpmır. Lakin daha yaxından araşdırdıqda, elliptik
formaların funksional rəngarəngliyi aydın görünür. Bir çox mürəkkəb sintaktik vahidlərin elliptik
formalarının analizi bizə deməyə əsas verir ki, baş cümlənin ellipsisə uğraması tendensiyası daha geniş
yayılmışdır. Atalar sözləri və məsəllər baş cümlə komponentlərini təşkil edərək (atalar deyib ki, belə
deyirlər, məsəl var və s. kimi elementlər) ellipsisə uğrayır. Dialoq tipli konstruksiyalarda da buna
geniş rast gəlmək mümkündür.
Mürəkkəb sintaktik vahidlərin formalarından biri də natamam formalardır. Bu fenomeni dərindən
araşdırmazdan əvvəl, natamamlıq məfhumunun tam olaraq nəyi ehtiva etdiyini bilməliyik. Səthi
düşündükdə hər bir cümlənin tamamilə müstəqil vahid olub öz “qonşularındanˮ asılı olmadığını zənn
etmək olar. Lakin bu heç də belə deyildir. Müxtəlif tədqiqat işlərinin araşdırılması göstərir ki, çox
məhdud sayda söz və ya sözlər qrupu tam və ya təcrid olunmuş vəziyyətdə qalmağa yararlıdır. Cümlə
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1275
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
dediyimiz əksər strukturlar özlərindən əvvəl deyilənlərdən asılı olurlar. Cümlə və onun içində olan
cümlələr qrupu arasında demakrasiya xətti çox müəmmalıdır. Sadə və ya mürəkkəb sintaktik vahidlər
özlərindən əvvəl təlləffüz olunanlardan pauza və ya fərqli intonasiya ilə ayrılır. Məsələn:
She’d only to cross the pavement. But still she waited.
Give me your bunches of those. That far of roses.
Give me those stumpy little to lips. Those red and white ones.
Bu cümlələr arasında əlaqə aşkardır. Lakin hətta bu halda belə hər bir cümlənin özünəməxsus
predikasiyası mövcuddur. Bir cümlə digər bir cümlə və ya cümlələrlə əlaqələnə və ya onlardan asılı
ola bilər və bu yolla həmin cümlələr qrupunu əmələ gətirə bilər. Belə əlaqələnmə və ya tabe olma
müxtəlif vasitələrlə üzə çıxır, məsələn, bağlayıcılar, əvəzliklər, zərflər və s.
How is the little chap feeling?
Very sorry for himself.
Bu dialoqdakı ikinci hissə natamam forma adlanır və asanlıqla başa düşülür ki, cümlənin
mübtədası chap, xəbəri isə is-dir. Bu cümlənin tam forması belə olmalıdır:
The little chap is very sorry for himself.
Natamam cümlələr elliptik cümlələrdən tamamilə fərqlidir. Elliptik cümlələrdə cümlənin
natamam olması dərhal nəzərə çarpsa da, ellipsisə uğramış üzvləri tapmaq çox çətindir. Lakin
natamam cümlələrdə itmiş komponentlər əvvəlki dil materialı hesabına asanlıqla bərpa oluna bilir.
Buna görə də, natamam cümlələr daha çox dioloji nitqlə əlaqədar olsalar da, elliptik cümlələr üçün
eyni şeyi deyə bilmirik. Elliptik cümlələrdə baş və budaq cümlələr ellipsisə məruz qalsalar da,
natamam formalarda baş cümlələr itir.
Mürəkkəb sintaktik vahidlərin üçüncü forması ixtisar olunmuş formalardır və bu formalar
yetərincə araşdırılmamışdır. Elliptik və natamam formalardan fərqli olaraq, ixtisar olunmuş formalar
situativ xarakter daşımır. Elliptik və natamam formalarda mürəkkəb sintaktik vahidlərin itmiş
hissələrinin rekonstruksiyasına ehtiyac yoxdur. Hətta bu natamam hissələr tam formalardan daha qəbul
olunandır. Bu hallarda ehtiyac olan informasiya həmin natamam strukturlarda mövcud olur. İxtisar
olunmuş formalarda isə mürəkkəb sintaktik vahidlərin bir komponenti ixtisar olunur, strukturun,
mənanın və informasiyanın da əsas ağırlığı məhz həmin ixtisar olunmuş hissənin üzərinə düşür.
Aşağıdakı sintaktik vahidə nəzər salaq:
Jimmy: I said do the papers, make you feel you are not so brilliant after all?
Alison: Oh, I haven’t read them yet.
Jimmy: I didn’t ask you that. I said….
Cliff: Leave the poor girl alone, shes busy.
Jimmy: Well, she can talk, can’t she?
Özünüz dediniz ki....deyə o üzünü sildi.
Elliptik və natamam formalardan fərqli olaraq, ixtisar edilmiş formalar bu ya digər komponentini
əvvəlcədən planlaşdırılmış şəkildə itirmir, bu ixtisar ekstralinqvistik amillərlə şərtlənir.
Mürəkkəb sintaktik vahidlərin komponentləri arasındakı əlaqə qrammatik quruluşla birbaşa
ifadə olunur və bu da vahidin struktur tərəfini üzə çıxarır. Sintaktik vahidlərin strukturu barədə
danışarkən qeyd olunmalıdır ki, hər bir məzmun özünə bərabər struktra malikdir. Bu struktur da
fonetik, leksik və qrammatik vasitələrin birliyi vasitəsilə realizə olunur. Semantik-strukturdan fərqli
olaraq struktur-semantika daha konkretdir. Burada mücərrədlikdən konkretliyə bir yol qurulur,
mürəkkəb sintaktik vahidin məzmun ağırlığı stukturun üzərinə qoyulur və informasiya struktur
vasitəsilə realizə olunur. Bu, ancaq informasiyanın izolə edilmiş konstruksiyalar vasitəsilə ifadə
olunması demək deyildir. Bu informasiya konstruksiyadan kənarda mövcud deyildir.Beləliklə, həm
ingilis,həm də Azərbaycan dilində mövcud olan mürəkkəb sintaktik vahilərin natamam formalarını
öyrənmək ümumi dilçilik tədqiqatları aspektindən əhəmiyyətlidir.
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1276
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
ОСВЕЩЕНИЕ ПРОБЛЕМЫ СИНОНИМИИ
С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ АНТРОПОЦЕНТРИЗМА
Нармина ФАТАЛИЕВА
Университета Хазар
AZƏRBAYCAN
В современной лингвистике всё большую актуальность приобретает антропоцентричес-
кий подход в изучении языковых явлений , в центре которого стоит фактор личности. В
когнитивной лингвистике синонимия также получила совсем иную трактовку, полностью
отвергающая традиционное ее понимание как "хорошо упорядоченной системы". Поэтому в
литературе мы все чаще сталкиваемся с такими терминами как "переживание близости
значения", "лексическая аттракция", "синонимическая аттракция". Антропоцентрический
подход к изучению синонимии заключается в том, что масштаб человеческого восприятия мира
полностью переносится на всю систему языка и человеку дается полное право по своему
усмотрению сближать слова в своем лексиконе.
Итак, современная когнитивная лингвистика предполагает включение в изучение
синонимии когнитивного механизма, который может дать возможность рассмотретьсинонимию
как ментально-языковую категорию. Во всем многообразии работ, посвященных
выявлениюобщности или сходства значений языковых единиц,главная роль отводится
концептам в мышлении, посредством которых человеквоспринимает, структурирует,
классифицирует и интерпретирует поток информации,поступающей из окружающего мира.
(Беляева Е.П. Семантика глаголов в свете теории прототипов, 2000)
Считается, что каждый человек обладает лексиконом, которому присуща своеобразная
шкала общности и различия, отличающаяся от привычного понимания с точки зрения системы
языка. Человеку характерно сравнить вещи и предметы,выделять в них определенные похожие
и отличительные свойства. При этом, перебирая в памяти уже известные ему похожие признаки
и вещи, он сравнивает новые знания со старыми и начинает на основе этого реализовать
процесс категоризации. Далее в спонтанной речи при необходимости выбрать какой-то
синоним, он реализует свой выбор тут же на базе утвердившихся процессов категоризации.
Близкие по значению слова в лексиконе говорящего, таким образом, становятся продуктов
процесса категоризации знаний.
Не секрет, что каждый говорящий видит окружающую реальность по своему и каждый из
нас акцентирует свое внимание на конкретных признаках этой реальности, игнорируя
другие.По словам Лебедевой, "для человека "синонимы" – это чаще всего слова, по той или
иной причине связанные со словом-стимулом. Основу такой близости значений индивид
определяет для себя сам". Свобода индивидуального обращения к смыслу затребована
межличностными отношениями, возникающими по поводу познания, творчества, взаимных
стремлений,
общих
ценностей
и
общезначимого
дела.
По
мнению
Старовойтенко"индивидуализация только усиливает тенденцию смысла быть вызванным,
разделенным и принятым другими людьми". Чепель также считает, что "синонимия создается
при непосредственном участии когнитивного опыта пользователя, который увязывает с
синонимами свои индивидуальные знания, данный опыт и ценностные ориентиры, закладывает
смысл, передает желаемое содержание". Из этого следует, что синонимическая аттракция
представляет собой особый способ, с помощью которого могут выявляться секреты личностной
концептуальной репрезентации действительности.
Из выше написанного можно предположить, что доступ к внутренним когнитивным
структурам лежит именно через языковую деятельность, а единицей умственного лексикона, с
помощью которой строится концептуальная картина мира, считается концепт. Именно поэтому,
лингвисты в последнее время проявляют повышенный интерес к взаимодействию когнитивных
и языковых структур.
Как правило, концепт обладает свойством соотноситься более чем с одной лексической
единицей. А количество его языковых репрезентаторов связано с осмысленностью понятия как
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1277
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
в коллективном, так и индивидуальном языковом сознании. И именно последнее делает
концепт открытым множеством, границы которого в известной степени условны.
Таким образом, в значении языковых единиц происходит концептуализация окружающего
мира, т. е. его восприятие и осмысливание. Синонимы могут обеспечивать разные пути доступа
к одному концепту в зависимости от того, какое свойство осмысленных человеком объектов,
явлений мира включается в значение. Человек сам, которому дается свобода по-своему
распоряжаться словами для описания реальностей мира, становится главным фактором
сближения значения слов, т.е. процессов синонимизации.
Это, в свою очередь влияет на состав синонимических рядов, на синонимические
отношения и на явление синонимии, в конце концов. В результате, позиция синонимов в общих
синонимических рядах оказывается непрочной, разрушается линейность оформления
синонимических отношений в языке, синонимы, входящие в общий синонимический ряд, по
каким-то семам могут входить также в другой ряд синонимов и так до бесконечности.
Из нашего обсуждения выяснилось, что синонимизации разрушает привычное
стереотипное представление о синонимических отношениях. Стало ясно, что синонимия
представляет собой процесс, который охватывает не только деятельность языковых единиц, но
и отражает жизнь и творчество самого человека. Поэтому приписать синонимию к сугубо
внутри лингвистическим феноменам будет неправильно. Когнитивный подход доказывает, что
существование многочисленных синонимических рядов в языке всегда мотивированно
стремлением человека к познанию окружающей действительности.Итак, процесс
синонимизации в человеческом сознании представляет собой целое словотворчество,
направленное на выбор и/или конструирование индивидом такой лексической единицы,
которая в наибольшей мере отвечает требованиям определенного коммуникативного акта.
В заключении можно отметить, что сегодня возникновение новой лексической единицы
для наименования уже обозначенного понятия скорее вызвано потребностями говорящего.
Человек имеет безграничную власть над словами; он способен повлиять на слово или даже
поменять его предназначение. Такое стремление слов в сознании человека к сближению с
другими словами по значению становится когнитивно обоснованным как бы это сближение ни
отклонялось от языкового стандарта.
Нам представляется необходимым также отметить, что помимо когнитивных и
личностных факторов, усиливающие процесс синонимизации немаловажная роль принадлежит
социальным, лингвистическим и прагматическим факторам. Следовательно, синонимизация
слов всегда чем-то мотивировано и учет вышепреречисленных факторов помогут лучше понять
обоснованность сближения значений слов, не являющиеся близкими с лингвистической точки
зрения.
PREDICATIVITY RELATION IN THE SENTENCE
Turana MAMMADOVA
Azerbaijan Technology University
turanmammadli1990@gmail.com
AZERBAIJAN
In linguistics predicativity is considered logical-grammatical phenomena and is functioning as
one of the main criterion in determining the sentence. Each sentence is characterized by the
predicativity character, i.e. feature of belonging to reality. Predicativity acts as the role of expressing
and forming thought.
Predicative relation (the relation of subject with the predicate) can be considered the
characteristic sign for the sentence. In expressing this relation agreement in person and number plays a
special role. Words compiling the sentence are especially in 4 contacts or relations: object, adverbial,
attributive and predicative. There are general peculiarities both uniting and separating this relation. It
is possible to reveal those peculiarities among word combinations and parts of sentence. Adverbial
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1278
Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan
relation is between parts of word combinations or between parts of sentence-predicate and adverb and
shows work condition, relation condition among parts of the sentence. E.g. “I came home late
yesterday”-in this sentence the relation between predicate and adverb shows fulfillment of work
condition. Attributive relation is between parts of word combinations (e.g. a beautiful girl, a
hardworking student). This relation has been beforehand formed readily beyond the sentence.
Attributive relation forms combinations performing as a whole complex in the sentence and these
combinations are brought to the sentence in a ready form.Object, adverbial and attributive
combinations can perform various functions in the sentence. It means that object, adverbial and
attributive relations do not have any connection with the structure of the sentence.
Predicative relation is between the main parts –subject and the predicate of the sentence. E.g.
Snow is white; I was working; My sister is a doctor, etc. Predicative connection is not beforehand
brought to the sentence as ready forms. It is formed during speech. With the help of this relation we
make up a sentence. Other relations are seen in the sentence after bringing the second members of the
sentence. It is not correct to consider the predicativity only between predicate and subject, because it
concerns only two-member sentences. Nevertheless beside two-member sentences, there exist also
one-member sentences in the language, in these sentences the main member is indicated by a word.
It is obvious that predicate is expressed not only by verbs, but also by other parts of speech
beyond verbs. So it may be concluded that any part of speech which can function as a predicate
expresses predicativity category. But these parts of speech have to admit definite morphological signs
for fulfillment of predicativity category. It means that the terms “predicate” and “predicativity” are not
synonyms. But M.Huseinzadeh used those terms as synonyms. While Z.Budagova was more true here.
She thought that notion of predicativity is wider than the notion of predicate. According to
Z.Budagova, predicate is the part of the sentence, but predicativity is the attitude of sentence content
to the reality. There are some sentences that we can see predicate is the main factor in forming the
attitude of sentence content to the reality, but in other sentences there is not a predicate, but
predicativity exists. In such kind of sentences definite words may express predicativity relation with
the help of context and intonation.
In a variety of languages, whether English or Azerbaijanian, nominative words are used in
predicative construction in the function of predicate. As well there are some kinds of sentences in the
language that there is predication although predicate is not formed as a part of the sentence. For
example, nominative imperative sentences are of this type: Forward!, Fire!, Left!, Back!, etc. In these
sentences, brevity and conciseness, clarity is very important and for this purpose, we use elliptic form
of entire sentence. And that is why the whole collection of lexical and grammatical means of
predicativity doesn’t participate in these sentences. For example, the real forms of above-mentioned
sentences can be restored logically: Go forward!, Make fire!, Turn to the left!, Go back!, etc. As can
be seen from the examples that, in these types of sentences predicate is formed by means of verb and
these sentences are verbal predicate. But according to their usage, those sentences are called
nominative imperative sentences. For finding predication expression in the sentence, two methods are
used: 1) morphological (synthetic); 2) syntactic (analytical). Thus in the investigation process of
predicativity, the use of any of these methods should be taken into account. Here it will be important
to determine structural properties of predicativity and sentence. The relation of predicativity with the
sentence is somewhat disputable. For example, by means of predicativity we can form a sentence and
from here we can conclude that predicativity is able to transform word combination to a sentence. But
it doesn’t mean that in any case predicativity is able to make up a sentence, although there is a
predicate. For more clarity let’s have a look at two sentences with similar lexical structures, of which
one has a predicate, the other doesn’t have: “The cake is sweet” and “Sweet cake”. In the first sentence
there is a predicate, that is nominal predicate, but in the second there is not a predicate and this
structure coincides in nominative sentence. At the same time, it should also be noted that, in the
combination “Sweet cake” there is not generally a verdict. But if we use this combination in the
function of nominative sentence in the context the verdict appears and quasi-predicative base arises.
Here it can be concluded that predicativity is a syntactic category that forms the sentence. It binds
the content of the sentence with reality and turns it into transmitting information unit. It is a unity of
two syntactic category-grammatical tense and aspect. Sometimes person category also concerns to the
predicativity. In the two-member sentences the predicativity carrier is predicate, but in one-member
sentences it is the main member.
|