Conference committees conference chairs c
İngilis dili üç mərhələdən ibarətdir
Yüklə 19,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İngilis sözlərinin mənşəyi Milli sözlər
- Yerli lüğət tərkibi (Anqlosaks): IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- Alınma sözlər: İngilis dilinin lüğət tərkibinin formalaşmasında 350-dən çox dil iştirak etmişdir
- XVIII-XIX əsrlərdə alınma sözlər
- Ərəb dilindən ingilis dilinə ya birbaşa, ya da başqa bir vasitəçi dillə, xüsusilə, ispan dili vasitəsilə təxminən 900 söz keçmişdir
- İspan dili vasitəsilə keçən sözlər
- IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
- İNKARLIQ SAHƏSI VƏ ONUN QURULUŞ XÜSUSIYYƏTLƏRI
- İNTERFERENSİYA NƏTİCƏSİNDƏ DİLİMİZƏ DAXİL OLAN ƏCNƏBİ SÖZLƏR
|
İngilis dili üç mərhələdən ibarətdir:
Qədim ingilis dili – B.E. 450-1100 (Anqlosaks, Skandinaviya və qismən Latın dili)
Orta dövr ingilis dili - B.E. 1100-1500 (Fransız-Norman, Latın, Yunan dilləri)
Müasir ingilis dili: B.E. 1500-indiyə qədər (Yunan, Latın, alınma ingilis dili) İngilis sözlərinin mənşəyi Milli sözlər-Qədim İngilis dilli əlyazmalardan bizə məlum olan orijinal ingilis sözləridir. Alınma sözlər-Digər dillərdən alınan, ingilis dilinin standartlarına uyğun olaraq fonetik səs tərkibi, tələffüzü, paradiqma və ya mənası dəyişdirilən sözlərdir. Yerli lüğət tərkibi (Anqlosaks): IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1264 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan - Qrammatik sözlər (in, on, be, that) - Leksik sözlər (father, love, name) - Şəkilçilər (mis-, un-, -ness, -less) Alınma sözlər: İngilis dilinin lüğət tərkibinin formalaşmasında 350-dən çox dil iştirak etmişdir: - Latın dili – (Xristianlığın yayılmasından sonra): bishop, church, priest - Skandinaviya dili: (Vikinqlərin işğalı-VIII əsr): egg, sky, window - Fransız dili: (Norman işğalı-XI əsr): warden, reward, mansion - Latın dili: (İntibah dövrünün sonu-XVI əsr)
- Avstraliya: boomerang, kangaroo - Yeni Zelandiya: kiwi, pakeha - Yava dili: batik, lahar - İspan dili: puma, quinine - İnuit dili: kayak, ogloo Ərəb dilindən ingilis dilinə ya birbaşa, ya da başqa bir vasitəçi dillə, xüsusilə, ispan dili vasitəsilə təxminən 900 söz keçmişdir:
Birbaşa keçən sözlər:
Algebra (al Jabr)
Cipher (sifr, the name for zero)
Alcohol (al quhul)
Sugar (sukkar)
Cotton (qutun)
Coffee (kahwa)
Lemon (limon)
Checkmate (shek mat “şah öldü”)
İspan dili vasitəsilə keçən sözlər:
admiral, algorithm, almanac
candy, chemistry, crimson
magazine, mascara, mattress, mocha
safari, sequin, sherbet, sofa, syrup
zenith, zero
Azərbaycan Dillər Universiteti mammedzade@yahoo.com AZƏRBAYCAN Hərbi diskurs mürəkkəb, çoxcəhətli linqvistik hadisədir. O, şübhəsiz, kifayət qədər müstəqilliyə malikdir və struktur - sintaktik xüsusiyyətləri baxımından maraqlıdır. Hərbi diskurs bu gün öz janr xüsusiyyətlərini dəyişir. Bu, hər şeydən öncə hərbi diskurs sistemində də İKT-dən geniş istifadə ilə bağlıdır. Ordu diskursunun baza dəyərlərinə hərbi borc, ölkənin təhlükəsizliyi, hərbi hazırlığın yüksək səviyyəsi, intizam, ordunun yüksək mənəvi hazırlığı, hərbi peşəkarlıq, orduya ictimai etibarın yüksək olması aiddir. Bütün diskurslar kimi, institusional diskurs da onun strateji xəttini və ya strategiyasını ehtiva edən intensiya planı özünü göstərir. İnstitusional diskurs linqvistik və ekstralinqvistik hissələrin sintezindən ibarətdir. Hərbi institusional diskurs spesifik linqvistik hissəyə və onu aktuallaşdırmaq üçün xüsusi situativ kontekstə malikdir. Lakin bu, bütün diskurslara xas olan struktur bölgüsündən başqa hərbi diskursu formal və qeyri-formal olmaqla iki əsas hissəyə bölməyimizə imkan verir. Sözün geniş mənasında hərbi diskursun formal hissəsinə biz hərbi-bədii materialları, hərbi-publisistik və hərbi-siyasi materialları, hərbi-texniki və hərbi-elmi materialları və ordunun, silahlı qüvvələrin hərbi təsisatlarının həyat və fəaliyyəti ilə bağlı idarəetmə aktlarını aid edə bilərik. IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1265 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan İngilisdilli hərbi diskursun öz leksik və sintaktik xüsusiyyətləri vardır. Hərbi-texniki materialların və hərbi sənədlərin leksik xüsusiyyətləri birinci növbədə, hərbi terminologiyadan çox istifadədir. Hərbi leksikanı adətən aşağıdakı əsas qruplara bölürlər: 1) Bilavasitə hərbi iş, silahlı qüvvələr, silahlı mübarizə aparılması üsulları və bu kimi anlayışları bildirən hərbi terminologiya; 2) Özündə elmi-texniki terminləri və hərbçilərin şifahi nitqində işlədilən və faktiki olaraq müvafiq hərbi terminlərin üslubi sinonimlər dəsti olan emosional çalarlı hərbi leksikanı (jarqon) birləşdirən hərbi- texniki terminologiya. Bundan başqa, hərbi materiallarda sabit ifadələrə rast gəlinir ki, onları da aşağıdakı qruplara bölmək olar:(1) 1) Hərbi aforizmlər, atalar sözləri və məsəllər: good beginning is half a battle - yaxşı başlanğıc qələbənin yarısıdır; 2) Frazeoloji birləşmələr: Head - we win, tails - we lose - batmaq, dibə getmək; to hit the silk - paraşütü açmaq. 3) Əmrlər: shun/stand still - farağat; eyes, left - sola dön; arms, port - silah sinəyə; Halt! - Dur!; Column left, march! - sol çiyin irəli, marş!; Beləliklə, hərbi material mətnlərinin elmi, texniki və ya iş sənədləri ilə çoxlu ümumi xüsusiyyətlərinin olmasına baxmayaraq, yenə də onların özlərinin hərbi institusional diskursun ümumi xüsusiyyətləri ilə izah olunan spesifik əlamətləri var. Struktur aydınlığı, anlayışların müəyyənliyi, frazeoloji birləşmələrin sabitliyi – bunların hamısı hərbi materialların leksikasını ciddi strukturlaşmış və qavrama və başa düşmə üçün kifayət qədər sadə edir. Eyni zamanda xüsusi hərbi leksikanın çoxluğu, çoxsaylı ixtisarlar və abbreviaturalar hərbi sənədlərin başa düşülməsini çətinləşdirir. Hərbi materialların səciyyəvi sintaktik xüsusiyyətləri onlarda aşağıdakı konstruksiyalardan geniş istifadədir: Məchul növdən: Military medical centers in Germany and the U.S. are occupied by many service members injured in Iraq and Afghanistan. Getting them there isn’t easy (http://airman.dodlive.mil/2013/05/after-the-battle/#sthash.PI9rK4t3.dpuf). Cerund konstruksiyalarından: By performing such studies up front, the Army is able to save
Məsdər konstruksiyalarından: The Army invests in studies to determine the best course of action in addressing specific issues. Army analyses range from studies to support network operations, (http://www.army.mil/article/10642). Formal hərbi diskursdan fərqli olaraq, qeyri-formal hərbi diskursun əsasında şifahi nitq ünsiyyəti durur. Hərbi diskursun qeyri-formal tərkib hissəsini onun linqvistik və ekstralinqvistik tərkib hissələri baxımından nəzərdən keçirəndə, ünsiyyətin situativ kontekstinin son dərəcə vacib olduğunu qeyd etmək lazımdır. Orduda qeyri-formal ünsiyyət yalnız kommunikantların nisbətən bərabət status-rol münasi- bətləri şəraitində mümkündür, yəni slenq və gündəlik danışıq ifadələrindən istifadə ilə ünsiyyət hərbi məktəbin kursantları ilə zabit heyəti nümayəndələri arasında deyil, daha çox əsgərlər arasında mümkündür. Bu, bir daha ordu həyatının və hərbi diskursun əsas məqamlarından biri kimi subordinasiyanın əhəmiyyətini vurğulayır və ünsiyyətin, hətta bir sosial qrup daxilində, getdiyi mühitin yekrəng olmadığını göstərir. Hərbi lətifə qeyri-formal hərbi diskursun əsas hissəsi hesab olunur. Ordu yumoru etik dəyər statusunun və ordu gerçəkliyinin səciyyəvi cizgilərinin aşağı salınmasına yönəldilib. Ordu yumorunun təhlili həm də göstərir ki, onlarda zabit heyəti nümayəndələri yaxşı cəhətdən, ali insani keyfiyyətlərin daşıyıcıları kimi göstərilmirlər, adətən onların neqativ cəhətləri qabardılır ki, bu da onların statusunun aşağı salındığını göstərir. Etiket qaydasının pozulması: Military etiquette
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1266 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan Hərbi lətifədə hansı dəyər xarakteristikalarının gülüş hədəfi olmasının nəzərdən keçirilməsi vacib görünür. Qeyd etmək lazımdır ki, mövzu dairəsinə görə hərbi lətifələr “mülki” lətifələrdən geri qalmır. Hərbçiləri bildirən sözlər nəzərə alınmazsa, onlar arasında hədd qoymaq çox çətindir. Hərbi publisistik qəzet materialların yerinə yetirdiyi mühüm funksiyalardan biri də təsir funksiyasıdır. Ümumiyyətlə, publisistik qəzet üslubu üçün ən mühüm təsir funksiyası qəzetin təyinatı ilə şərtlənir: informasiya verəndə müəyyən ictimai mövqeyi ifadə etmək və oxucunu onun həqiqiliyinə inandırmaq. Başqa funksional üslublarla müqayisədə, N.İ.Kluşinanın fikrincə, ekspressivliyə çatmaq vasitələri və üsullarının payı publisistik nitqdə xeyli yüksək olur. İngilis hərbi media diskursunda çoxlu ekspressiv vasitələr (emosional-qiymətləndirmə leksikası, məcazlar, sintaktik konstruksiyalar, o cümlədən fiqurlar və s.) var ki, jurnalistlər onlardan istifadə edir, məntiqi vurğuları düzür, dillə eksperimentlər aparır, standart və ekspressiyanı üzvi surətdə birləşdirərək oxucu diqqətini cəlb etməyə çalışırlar. Q.Y.Solqanikin fikrincə, ekspressivlik kateqoriyasını “Publisistik qəzet üslubu çərçivəsində qiymətləndirmə növ anlayışına nisbətdə şəkil anlayışı kimi nəzərdən keçirmək məqsədəuyğundur”. Təsiretmə funksiyasının təsiri altında hərbi publisistika dilin müxtəlif sahələrindən sözləri dəyişərək onlara qiymətləndirmə mənası verir. Metaforlardan, məsələn, xüsusi leksikanın məcazi mənada işlədilməsindən, çox istifadə edilir: European manufactures have played their cards well, and can now compete on equal terms with their US cousins. D.N.Şmelyovun fikrincə, müasir qəzet publisistikasının səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri terminlərin metaforikləşməsidir. Hərbi diskurs vahidlərindən metaforik istifadə digər tip diskursların hərbiləşdirilməsinə səbəb olmuşdur. Hərbiləşdirmə dedikdə yalnız kommunikasiyanın aqressiv yönümlülüyü başa düşülməmə- lidir. “War”, “fight”, “combat”, “battle” kimi hərbi nominasiyalar hərbi diskursun özünün tərkibində belə xeyli aqressiv obrazlılığa malikdirlər, amma onun hüdudlarından kənara çıxanda, onlar “fiziki məhv” semasını itirir və KİV mətnlərində xeyli parlaq, “cəlbedici” metaforlar yaradırlar.
İNKARLIQ SAHƏSI VƏ ONUN QURULUŞ XÜSUSIYYƏTLƏRI
Qafqaz Universiteti
AZƏRBAYCAN
Bütün dil səviyyələrindən olan ifadə formaları və komponentlər sistemi təsdiqlik və inkarlıq makrosahəsi kimi nəzərdən keçirilir ki, bu da implisit inkarlıq vasitələri də daxil olmaqla təsdiqlik və inkarlığın ifadəsinə xidmət edir. İnkarlıq kateqoriyasının tədqiq olunduğu müxtəlif mənbələri nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, inkarlığın linqvistik ifadəsi, funksional-semantik xüsusiyyətlərini yalnız sahə metodu əsasında aşkara çıxarmaq mümkündür. İnkarlıq semantikasının reallaşmasında müxtəlif dil səviyyələrindən olan ifadə vasitələrinin iştirakı, başqa sözlə, müxtəlif periferik komponentlərin inkarlıq sahəsinin dominant konstituenti, nüvə qatı ətrafında qruplaşması onlara vahid funksional- semantik sistem kimi yanaşmağa tam əsas verir. Binar təsdiqlik-inkarlıq sahəsi isə bütövlükdə makrosahəni əmələ gətirir. İnkarlıq sahəsinin konstituentlərini nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, dildə inkarlıq mənasının gerçəkləşməsi yalnız qrammatik vasitələrlə, müəyyən mücərrədləşmə səviyyəsinə çatmış inkarlıq komponentləri (not, no, never, nothing, nobody, neither və s.) ilə məhdudlaşıb qalmır. Bütün dil səviyyələrindən olan ifadə vasitələri bu prosesə cəlb olunur. Zəngin kontekst vasitələri, sintaktik-frazeoloji vahidlər, sual cümləsi-nəqli cümlə, sual cümləsi-əmr cümləsi transformasiyaları, leksik vasitələr, privativ fellər də daxil olmaqla zəngin ifadə formaları, implisit inkarlıq şəkilləri inkarlıq kateqoriyasının, habelə binar təsdiqliyin ifadəsinin rəngarəngliyini şərtləndirir. Dilçilik ədəbiyyatında mərkəz-ucqar strukturunun təyin olunmasında müxtəlif meyarların tətbiq edilməsi diqqəti çəkir. Fr.Daneş mərkəz-periferiya struktur əlaqələrini dil elementlərinin inteqrasiya dərəcəsi, onların sistem daxilində və konkret nitq aktındakı funksional həcmi və işlənmə tezliyinə görə xarakterizə edir. S.Abdullayev “Müasir alman və Azərbaycan dillərində inkarlıq kateqoriyası” adlı kitabında mərkəz-periferiya strukturunu aşağıdakı diferensial əlaqələr şəklində təqdim edir:
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1267 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 1) dil elementləri inteqrasiyasının daha yüksək səviyyəsi – inteqrasiyanın nisbətən aşağı səviyyəsi; 2) başlıca komponentlərin daha “ağır” funksional yükə malik olması; 3) komponentlərin funksional çəkisinin aşağı kəmiyyət dərəcəsi; 4) daha yüksək işlənmə tezliyi- işlənmə tezliyinin nisbi minimallıq həddi. V.Q. Admoni sahədaxili əlaqələri aşağıdakı kimi təsəvvür edir: mərkəz sahəsində əlamətlərin tamlığı və intensivliyi – onların periferiyada-ucqar zonalarda getdikcə zəifləməsi qaydası. A.V.Bondarko rus dilinin materialı əsasında mərkəz periferiya qarşılaşmasını aşağıdakı əlamətlər prizmasından şərh edir: 1) spesifik əlamətlərin cəmləşməsi, maksimal konsentrasiyası (mərkəz); 2) belə əlamətlərin zəifləməsi, daxili gərginliyin azalması, kontaktlıq-diffuzluq (periferiya); 3) qarşılaşdırmalar sistemində daha fəal iştirak etmək (mərkəz); əlaqələr şəbəkəsinin yayğınlığı, təcrid, keçid həddinin meydanda olması (periferiya);
4) maksimal funksional yüklənmə (mərkəz) – funksional yüklənmənin zəifləməsi (periferiya); 5) müəyyən semantik funksiyanın reallaşması üçün daha yüksək ixtisaslaşma səviyyəsi (mərkəz) – ixtisaslaşmanın aşağı səviyyəsi, həmin funksiyanın reallaşmasında yardımçı rola malik olmaq (periferiya); 6) müvafiq dil elementinin müntəzəmliyi, yüksək işlənmə tezliyi (mərkəz) – qeyri müntəzəmlik və ya az müntəzəmlik, az işlənmə (periferiya). Bu deyilənlərə S.Abdullayev "əsas və ucqar komponentlərin funksional və semantik- kommunikativ perspektivlərinin mühüm göstəricisi olan" bir tamamlayıcı əlaməti-maksimal neytrallıq və optimallıq (mərkəz)-nüvə qatından uzaqlaşdıqca neytral üslub layının seyrəkləşib-zəifləməsi və affektiv-psixoloji başlanğıcın güclənməsini də əlavə etmişdir. Məlumdur ki, funksional-semantik sahənin dominantından sahənin ucqarlarına doğru getdikcə konstituentlərin – no, neither, never, nobody, nowhere, barely, hardly, no sooner … than və s. sərbəstlik qazanması emosional çalarlıq üçün nisbi imkan yaradır. Mərkəzi və periferik ifadə fiqurlarının üslubi istifadə dairəsi işlənmə tezliyi də məhz bu funksional-semantik uyarlıq, kommunikativ qanuna uyğunluqla tənzim olur. Belə bir universal sahə uyarlığı mövcuddur ki, qrammatik nüvə komponentləri (not ədatı kimi) istisnasız olaraq bütün funksional üslublarda işləndiyi halda, sahənin periferiyasında yerləşən konstituentlər neytrallığı itirdiklərindən nisbətən məhdud dairədə fəaliyyət göstərir, müəyyən üslubi məqsədəuyğunluğun ifadəsi kimi işlənir. Məsələn, ingilis dilində modallıq sahəsinin ucqarlarında yerləşən, həqiqilik modallığını intensivləşdirən qüvvətləndirici modal sözlər (surely/undoubtedly/ certainly we can arrange the meeting; / May whiskey turn to clabber in his mouth, and every time he sneezes may he blister the soles of his feet- tipli sabcanktiv cümlələr, Take that, ye punkin-coloured assassin! – tipli əmr cümlələri belə funksional-üslubi məhdudluqla xarakterizə olunur. Müxtəlif linqvistik sahələrin struktur təşkilini nəzərdən keçirdikdə semantik əlamətin müntəzəm və ya, əksinə, qeyri-sabit dil vasitələri ilə reallaşdığı bəlli olur. Məsələn, müasir ingilis dilində canlılıq- cansızlıq sahəsi aşağıdakı struktur laylarda görünür: 1) ismin zəif hallanması; 2) isimləşmiş sifət və feli sifətlərin qrammatik cinsi; 3) naqis təsrifli fellər; 4) şəxs, sual və qeyri-müəyyən əvəzliklər (we, how, what, anyone, no one, everybody və s.); It mübtədalı cümlə modeli; 6) şəxssiz passiv cümlə modelləri və s. German dillərinə məxsus olan ingilis və alman dillərində canlılıq və cansızlıq anlayışlarının ifadəsinin reallaşmasında bütün ifadə vasitələrini öz ətrafında toplaya bilən qrammatik mərkəz olmadığına görə canlılıq-cansızlıq qrammatik kateqoriyası da mövcud ola bilmir. Qeyd edək ki, Azərbaycan dilində də canlılıq-cansızlıq qrammatik kateqoriyası mövcud deyil. İngilis dilində inkarlıq sahəsinin leksik-qrammatik quruluşunun geniş təsvirini T.Ernest, E.Klima, C.L.Baker, A.H.Donla yanaşı V.V.Yuxt da vermişdir. Həmin tədqiqatçıya görə müxtəlif linqvistik sahələrin struktur tərtibini nəzərdən keçirdikdə dominant mərkəzi və periferik ifadə fiqurlarının müxtəlif üslubi işlənmə dairəsi müşahidə olunur. Bunu nəzərə alaraq demək mümkündür ki, ingilis dilinin inkarlıq sahəsinin mərkəzində, yuxarıda da təsvir etdiyimiz kimi, həm predikativ, həm də qeyri- predikativ inkarlıq əmələ gətirən “not” partikeli dayanır. Ümumiyyətlə, inkarlıq müxtəlif dil səviyyələrindən olan ifadə vasitələri ilə reallaşdığı üçün funksional-semantik kateqoriya kimi tədqiq olunur. Qeyd etdiyimiz kimi, inkarlıq mənası yalnız qrammatik “not” ədatı ilə deyil, həm də müxtəlif əvəzlik, zərf, bağlayıcı, leksik-frazeoloji vasitələr, privativ sözlər, digər morfoloji və sintaktik
IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS
1268 Qafqaz University 29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan konstituentlərin funksional vəhdəti sayəsində ifadə oluna bilir. Həmin sahənin periferik qatında inkarlığın leksik yolla düzəldilməsinə xidmət edən un-, in-, im-, non-, de-, -less, dis-, a-, ab- və s. inkar prefiks və suffiksləri yer tutur. İnkar affikslərdən savayı inkarlıq sahəsinin periferik-ucqar zonasında implisit inkarlıq ifadə edən intonasiya, vurğu və s. kimi komponentlər yer alır ki, bu haqda A.T. Əmirov yazır: “Cümlənin leksik-qrammatik quruluşunda intonasiya elə böyük rol oynayır ki, onun vasitəsilə təsdiq cümləyə inkar məna yükləmək mümkündür”. Müəllifin də qeyd etdiyi kimi, implisit ifadə şəkilləri, zəngin kontekst vasitələri inkarlığın ifadəsində incə münasibətlər yaradır ki, belə funksional-semantik və kommunikativ-üslubi əlaqələrin, müxtəlif komponentlərin tədqiqinə geniş imkan sağlayan sahə metodu inkarın rəngarəng ifadə variantlarını toplamaq, onun müxtəlif məna çalarlarını və sintaktik-üslubi xüsusiyyətlərini ümumiləşdirib sistemləşdirmək baxımından mühüm nəzəri və praktik əhəmiyyət daşıyır.
DAXİL OLAN ƏCNƏBİ SÖZLƏR
Azərbaycan Dillər Universitetinin
AZƏRBAYCAN
Müasir dövrdə ingilis dili beynəlxalq dil səviyyəsində öyrənilir və biz də bunu gündəlik həyatımızda hiss edirik. Beynəlxalq əlaqələrin inkişafı və onlar arasında xarici dilin funksiyasının artması, dünya mədəniyyətlərinin ingilis dilində öyrənilməsi və fərdlər arasında ikidilliliyin artması prosesində özünü göstərir. Məhz, bu proses özünü ən çox xarici şirkətlərdə, firmalarda və təşkilatlarda fəaliyyət göstərən gənclər arasında biruzə verir. Məsələn, bu ğün internet, compüter, marketing, server, pleyer, reyting, limit, market, şou, şoumən, şoubizness, klip, kontur, broker, biznes, brifinq, bos, kontrol, konflikt, adaptr və s. bu kumi sözlər artıq dilimizə daxil olmuşdur. Dilimizə daxil olan bu sözlər bəzən dil normalarını pozur,bəzən də olduğu kimi qəbul edilir. Bu zaman dildə interferensiya hadisəsi baş verir, yəni bir dil digərinə müdaxilə etməklə ona təsir göstərir. Əcnəbi dil elementlərinin və ya struktur modellərinin ana dilə keçməsi dilçilikdə diffuziya hadisəsi kimi şərh edilir. Diffuziya hadisəsinin baş verməsi üçün ilkin şərait əlbəttə ki, ikidilli insanın bir dildən digər dilə keçməsidir. Diffuziya prosesinin özü iki mərhələyə bölünür: a) interferensiya; b) inteqrasiya. İnterferensiya və inteqrasiya arasında dilçilikdə hələ tam sərhəd müəyyənləşdirilməmişdir. Belə hallarda tədqiqatçılar baş verən prosesin istifadə ardıcılllığına əsaslanırlar. Dildə epizodik olan, ancaq dil əlaqələri nəticəsində yaranan və yayılan hallar interferensiya sahəsinə aid edilir. Artıq innovasiya olmayan, yeni sistemdə ardıcıl olaraq işlənən hallar isə, inteqrasiya mərhələsinə aid edilir. İlkin mərhələdə bilinqv tərəfindən linqvistik dəyişiklik normadan kənara çıxma kimi qəbul edilir və yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, bu hal gələcəkdə normaya çevrilə və ya çevrilməyə də bilər. Bu halda dil normalarından kənara çıxma dildə nəzərə çarpmır və o artıq inteqrasiya mərhələsinə qədəm qoyur və dilin tərkib hissəsinə çevrilir. İkinci dilin elementlərini qəbul edən kollektivin üzvləri sözü doğma söz kimi qəbul etdikdə söz inteqrasiya mərhələsinə qədəm qoymuş sayılır. Buna misal olaraq müasir Azərbaycan danışıq dilində dilimizə keçmiş ərəb və fars mənşəli məktəb, kitab, məktub, məscid, elm, alim, təlim, xətt, rəssam, ailə, eşq, aşiq, təşkilat və.s sözləri göstərmək olar. Eyni sözləri fonetik, morfoloji və sintaktik dəyişikliklər haqqında da demək olar. Nitqdə təmasın təsiri nəticəsində epizodik olaraq yaranan və yayılmayan (dildə normaya çevrilməyən) hallar interferensiya sahəsinə aiddir. Təəssüf ki, bu meyarlar həmişə etibarlı olmur. Buna misal olaraq Azərbaycan danışıq dilində işlənən bir çox rus və ingilis sözlərini də misal göstərmək olar. Məsələn, vabşe (ümumiyyətlə), plyaj
yaxudstandartlar, region, referendum, kontekst, investitsiya, kapital, şopinqvə s. Biz gündəlik həyatımızda dəfələrlə bu cür hallarla rastlaşırıq. Məsələn, Get “fortoçkanı” aç, Sabah “şopinqə”
|