Conference committees conference chairs c

TƏHSİLİN İNKİŞAF PERSPEKTİVLƏRİ 

 

Könül MİKAYILOVA 

ARTPİ “Təhsil nəzəriyyəsi” şöbəsi 

[e-mail]

 

AZƏRBAYCAN 

 

Bütün  dövlət  başçıları  ölkəsində  iqtisadiyyatın,  ticarətin,  kənd  təsərrüfatının,  təhsilin  inkişafı 

istiqamətlərində  müəyyən  işlər  görməyə  çalışır.  Bəs  Heydər  Əliyev  şəxsiyyətini  bu  simalardan 

fərqləndirən  cəhətlər  nədir?  Nəyə  görə  biz,  təhsildə,  təlim  və  tərbiyədə  onun  rolunu  və  şəxsiyyətini 

xüsusən  dəyərləndiririk.  Təbii  ki,  onun  digər  şəxsiyyətlərdən  fərqləndirən  cəhəti  onun  daha  çox 

qayğıkeş,  vətənpərvər,  hər  hansı  bir  məsələlərə,  problemlərə  həssaslıqla  yanaşma  tərzi,  düzgün  və 

optimist qərarlar qəbul etməsidir.  

Uşaqlara  xüsusilə  qayğı  və  diqqət  göstərən  ulu  öndər,  1  iyun  uşaq  bayramı  günü  elan  etməklə 

bərabər  hər  il  özü  şəxsən  bu  bayramlarda  iştirak  edir,  uşaqlarla  rəqs  edir,  onlara  motivasiya,  yüksək 

əhval-ruhiyyə  bəxş  edirdi.  Analıq  himayəsindən  məhrum  olan,  daun,  talasimiya,  əlil  uşaqlarada  ata 

qayğıkeşliyilə  nəvaziş  göstərirdi.  Bunun  nəticəsi  olaraq  hər  il  azyaşlı  uşaqlar  dünya  festivallarında, 

müsabiqələrində, yarışlarında uğurlar əldə edirlər.  

Heydər  Əliyevin  hakimiyyətə  gəldiyi  dövrlərdə  yenicə  müstəqillik  əldə  etmiş  Azərbaycan 

müharibə  şəraitində  yaşayırdı.  Erməni  təcavüzü  nəticəsində  ümumilikdə  657  ümumtəhsil,  300  digər 

təlim-tərbiyə müəssisəsi, 242 məktəbəqədər müəssisə dağıdılmışdı. 130 min nəfərə yaxın Azərbaycan 

məktəblisi və tələbəsi, eləcədə 20 minə yaxın təhsil işçisi köçkün düşmüş, təhsil sisteminə 1,5 milyard 

Amerika  dolları  həcmində  ziyan  vurulmuşdur.  Məcburi  köçkünlər  digər  rayon  məktəblərində 

məskunlaşdıqları  üçün  əksər  təhsil  müəssisələrinin  fəaliyyəti  demək  olarki  dondurulmuşdur.  Digər 

sahələrdə olduğu kimi təhsildə də xaos yaranmışdı.  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1420

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Ölkədə  modern  və  dünya  təcrübəsinə  cavab  verən  təhsilin  normativ-hüquqi  bazası  yaradılmalı, 

təhsilin  keyfiyyəti  və  əhatəliliyi  gözlənilməklə  dəqiq  və  düşünülmüş  addımlar  atılmalı  idi.  Təhsilin 

inkişafı naminə hansı addımlar atıldı və hansı nəticələri verdi?  

Təbii ki, ilk öncə qaçqın və məcburi köçkünlərlə bağlı məsələlər öz həllini tapmalı idi. Qaçqın və 

məcburi  köçkünlər  üçün  680-dan  çox  təhsil  müəssisəsi  onların  daha  çox  və  sıx  məskunlaşdıqları 

ərazilərdə  bərpa  edildi.  Müəllimlərlə  psixoloji  reablitasiya  işləri  aparılmaqla  onların  pedaqoji 

fəaliyyəti  bərpa  olundu.  Qaçqın  və  məcburi  köçkünlər  evlərlə  təmin  olunmaqla  müvvəqqəti 

yerləşdikləri  təhsil  müəssisələrindən  köçürüldü  və  bununlada  digər  rayon  məktəblərinin  tədris 

fəaliyyəti  yenidən  bərpa  olundu.  Ümumimilli  lider  H.Əliyev  qaçqın  və  məcburi  köçkün,  şəhid 

ailələrindən  olan  uşaqların  ali  təhsil  müəssisələrində  ödənişli  təhsildən  də  azad  edilməsi  haqqında 

fərman  imzalayaraq  onları  təhsilə  cəlb  olunmasına  imkan  yaratdı.  Üumtəhsil  məktəblərində  isə  bu 

ailələrdən olan uşaqlar pulsuz dərslik və dərs vəsaitləri ilə təmin olunurdular.  

Naxçıvan Muxtar Respublikasında rəhbərlik etdiyi dövrlərdə ulu öndər 1991-ci ildə “Türkiyədə 

formalaşmış  yeni,  milli  və  ümumbəşəri  pedaqoji  dəyərlərə  malik  təhsil  təcrübəsinin  Azərbaycanda 

yayılması” məqsədilə Türkiyə ilə maarif körpüsünün, əməkdaşlıq körpüsünün təməlini qoydu. “Çağ” 

öyrətim İşlətmələri Şirkəti Azərbaycanda fəaliyyətə başladı. Azərbaycan məktəblisini beynəlxalq fənn 

olimpiadalarında ilk dəfə təmsil edən və təhsil sahəsində ölkəyə ilk beş medalı qazandıran da məhz 

“Çağ” liseylərinin şagirdləri oldu. 1992-ci ildə Türk Dünyası Araşdırmalar Vəqfinin özəl Bakı Atatürk 

liseyi, 1994-cü ildən Bakı Dövlət Universitetində Türkiyə Dəyanət Vəqfi tərəfindən maliyyələşdirilən 

ümumtəhsil məktəbi – liseyi, 1994-95-ci illərdə Bakı Türk Anadolu liseyi fəaliyyətə başladı və məhz 

bu təhsil müəssisələrinin məzunları xarici ölkələrdə təhsillərini davam etdirməyə nail olurdular ki, bu 

da Azərbaycan məktəblisinin dünya təhsilinə, dünya təcrübəsinə inteqrasiyası idi.  

1993-1994-cü  tədris  ilindən  ali  təhsildə  ikipilləli  sistemə  -  4  illik  bakalavriatura  və  2  illik 

magistraturaya  keçildi.  1997-ci  ildə  bakalavriaturanın  ilk  buraxılışı  oldu,  eyni  zamanda  həmin  il  ilk 

dəfə olaraq magistr hazırlığına başlandı. Məqsəd ilk növbədə təhsilalanların fasiləsiz təhsil almalarını 

təmin etmək, dövrü tələblərə və şəraitə uyğunlaşmaq, sağlam rəqabət, yüksək intelektual və praktik iş 

qabiliyyətini  formalaşdırmaqdır.  Bütün  bunlarında  nəticəsi  olaraq  bu  gün  Azərbaycan  gəncləri  öz 

təhsillərini dünyanın qabaqcıl ölkələrində belə davam etdirməyə nail olurlar.  

Azərbaycan  türk  dünyasının  bir  parçası  olsada  Azərbaycan  xalqı  bir  xalq  kimi  varlığını  sübut 

edibdi. Lakin bəzi ziyalılar dilimizin türk dili ilə əvəzlənməsini tələb edir, onu bir türk ləhcəsi kimi 

təqdim  edirdilər.  Hətta  dərsliklərin  üzərində  “Türk  Azərbaycan  əlibası”  yazılmasını  da  təkidlə  israr 

edirdilər. Lakin ulu öndər 1995-ci ildə “Azərbaycan dilinin müstəqil Azərbaycan Respublikasının rəsmi 

dövlət dili kimi” elan etdi. Məhz həmin dövrlərdə H.Əliyev “Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdiril-

məsi haqqında”, “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan Dili Gününün qeyd edilməsi haqqında” fərman 

və  sərəncamlar  imzaladı.  Ümummilli  lider  hələ  sovet  dövründə  ciddi  müqavimətlərə  baxmayaraq, 

respublikamızda  Azərbaycan  dilinin  dövlət  dili  statusunun  1978-ci  il  Konstitusiyasında  əks 

olunmasına nail ola bilmişdi. Bu gün Azərbaycan məktəbliləri fəxrlə öz ana dilimizdə yazır və danışır.  

1999-cu  ildə  öz  təsdiqini  tapan  “Təhsil  islahatları“  proqramına  və  Təhsil  Nazirliyinin  həmin 

proqramın onillik strategiyasına (2003-2013–cü illər) uyğun olaraq Təhsil sahəsində islahatlar həyata 

keçirildi. Uzun müddətli islahatları həyata keçirmək üçün Azərbaycan hökuməti və Beynəlxalq İnkişaf 

Təşkilatı  arasında  iki  kredit  sazişi  imzalandı.  Sazişlər  “Təhsil  islahatları”nı  üç  mərhələdə  həyata 

keçirməyə  yardım  edəcəkdir.  Bu  strategiyanın  məqsədi  yeni  texnologiyaların  çevik  mənimsənilməsi, 

əmək  bazarına  inteqrasiya  olmaq,  sağlam  həyat  tərzi  formalaşadırmaq,  ətraf  mühitlə  münasibətdə 

düzgün seçim etmək imkanlanlarını təmin etməkdir. 

Bu  gün  Azərbaycan  ümumtəhsil  məktəblərinin  maddi-texniki  bazası  möhkəmləndirilib,  tədris 

prosesində  informasiya  və  kommunikasiya  texnologiyalarından  geniş  istifadə  imkanları  yaranıb, 

məktəblilər  yaddaş  məktəbindən,  yeni  düşüncə  və  təfəkkür  məktəbinə  doğru  uğurla  addımlayır. 

Doğma  dilimiz  dövlət  dili səviyyəsində  dünyada  tanınır,  hər  il  21  fevralı  Beynəlxalq  Ana  dili  günü 

kimi qeyd edilir. Azərbaycan gəncləri ali təhsil almaq üçün dünyanın qabaqcıl ölkələrinə üz tutduqları 

kimi, hər il dünyanın müxtəlif ölkələrindən də yüzlərlə tələbə Azərbaycan ali təhsil müəssisələrinə üz 

tutur.  Bu  da  təhsilimizin  dünya  standartları  səviyyəsində  olmasını  bir  daha  təsdiqləyir.  Bütün  bu 

sadalanan uğur və nailiyyətlərin təməlini ümummilli lider Heydər Əliyev qoyub. Onun şəxsiyyətinin 

təhsilimizin inkişafında və perspektivlərində rolu əvəzedilməzdir və danılmazdır.  

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1421

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

Y.V.ÇƏMƏNZƏMİNLİ ŞƏXSİYYƏTİNİN TƏŞƏKKÜLÜ 

 

Кönül HƏSƏNQİLİYEVA 

ADPU 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Azərbaycan  mütəfəkkiri  Yusif  Vəzir  Çəmənzəminli  milli  ideologiyanın  aparıcı  xətti  olan 

azərbaycançılıq  ideyasının  təşəkkülündə  və  inkişafında  əvəzsiz  rolu  olan  bir  şəxsiyyətdir.  Zəngin 

tariхə  malik  Azərbaycan  mədəniyyətinə,  оnun  təşəkkül  və  inkişafına  Y.V.Çəmənzəminlinin  verdiyi 

töhfələr,  оnun  göstərdiyi  хidmətlər  diqqətdən  kənarda  qalmamışdır.  Çəmənzəminli  öz  elmi-ədəbi 

yaradıcılığında  çох  müхtəlif  fəaliyyət  sahələrini  birləşdirir.  Əslində  оnun  həyatı  və  yaradıcılığı  çох 

zəngin və mürəkkəb bir sistem təşkil edir. Çəmənzəminli ali savadlı hüquqşünas, böyük ictimia-dövlət 

хadimi,  Azərbaycan  dövlətçilik  və  diplоmatiya  tariхində  хüsusi  хidmətləri  оlan  səfir-diplоmat, 

görkəmli  ədib,  qiymətli  rоmanlar,  ədəbi  əsərlər  müəllifi,  çох  nüfuzlu  jurnalist-publisist,  mütəfəkkir 

alim  kimi  tanınmışdır.  Həmçinin  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  Çəmənzəminlinin  həyatı  və  yaradıcılığı 

tariхimizin üç mürəkkəb və maraqlı mərhələlərində cərəyan etmişdir, yəni Cəmənzəminli Azərbaycan 

Хalq Cümhuriyyətinə qədərki dövrdə, Cümhuriyyət dövründə və Sоvet hakimiyyəti illərində fəaliyyət 

göstərmişdir,  həyatının  müəyyən  illəri  Azərbaycanla  yanaşı,  Türkiyə,  Ukrayna,  Rusiya  və  Fransada 

keçmişdir. Əsas diqqətini azərbaycanlıların millət kimi formalaşmasına yönəldən Çəmənzəminli hesab 

edirdi  ki,  yad  millətlər,  xüsusilə  farslar  Azərbaycan  mədəniyyətinə,  ədəbiyyatına,  dilinə  çox  mənfi 

təsir göstərib. Bunun nəticəsində dilimiz və etnik mənşəyimizi unutmuşuq. Onun fikrinə görə, bundan 

qurtulmaq  üçün  dilimiz  saflaşmalı,  türk  məktəblərinin  sayı  artırılmalı,  milli  dahilər  təbliğ  edilməli, 

Azərbaycan  tarixi  yazılmalıdır.  Y.V.Çəmənzəminli  hələ  tələbəlik  illərindən  vurğunu  olduğu  doğma 

xalqına,  millətinə  çatdırmaq  istədiyi  ideyaları  özünün  hekayələrində,  məqalə  və  risalələrində, 

romanlarında təsbit edərək ziyalılarımızı tariximizi və dilimizi öyrənməyə çağırıb. Hər şeydən öncə, 

mütəfəkkirin əsas məqsədi Azərbaycan idealı uğrunda düşündüklərini ümumiləşdirmək və xalqı geniş 

şəkildə  maarifləndirmək  idi.  Yazıçının  diqqət  yetirdiyi  başlıca  məsələlərdən  biri  "əfkari-

ümumiyyə”yə,  yəni  ictimaiyyətə  Azərbaycanı  tanıtmaq  idi.  O  yazırdı  ki,  dünyada  ən  böyük 

qüvvələrdən biri ictimai rəydir. Topdan, tüfəngdən və zirehlilərdən də bu amil böyükdür. Odur ki, hər 

kəs bu amilə yiyələnməyə çalışır. 

Azərbaycan  fəlsəfi,  ictimai-siyasi  və  estetik  fikir  tariхində  sanballı  və  çохşaхəli  cərəyanlardan 

biri də maarifçilikdir. Maarifçilər «düşünən zəkanı» cəmiyyət üçün hər şey hesab edirdilər, çünki оnun 

qüdrətində  dərin  inam,  insan  şəхsiyyətinə,  ləyaqətinə  dərin  hörmət  və  ehtiram  var.  Fikir  və  düşüncə 

kimi  ideyalar  məhz  buradan  nəşət  etmişdir.  Azərbaycan  maarifçi  mütəfəkkirlərinin  amalına  хas  оlan 

bütün düşüncə tərzi, yüksək elmi baхışı Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin dünyagörüşü üçün də ideal bir 

məfkurənin davamı hesab etmək оlar. 

Zəngin  bədii,  estetik-fəlsəfi-siyasi,  əхlaqi  ideyalar  sistemi  оlan  Azərbaycan  maarifçiliyinə  dair 

əsərlərdə  əsaslandırılmışdır  ki,  maarifçilik  fəlsəfi  və  ictimai-siyasi  fikrinin  kifayət  qədər  tədqiq 

оlunmamış  mütəfəkkirləri  içərisində  Y.V.  Çəmənzəminli  də  vardır.  Azərbaycanda  maarifçilik 

burjuaziyanın mənafeyini ifadə edən ideоlоgiya deyil, ümumən, хalqın, millətin mənafeyini ifadə edən 

bir milli məfkurə kimi yaranmışdır. Çəmənzəminli də belə məfkurəyə хidmət edən sənətkar və dərin 

düşüncəli  mütəfəkkirdir.  Azərbaycanın  başqa  inqilabçı-demоkratları,  maarifçi  mütəfəkkirləri  kimi 

Y.V.Çəmənzəminli  də  elm,  mədəniyyət  və  maarifin  inkişafını  ön  plana  çəkmiş,  vətən  və  хalq  işi 

uğrunda  mübarizəni  hər  bir  şəхsin  cəmiyyət  qarşısında  müqəddəs  bоrcu,  əхlaqı  və  davranışı  üçün 

yüksək meyar sayırdı. Bir maarifçi kimi оnun fikrincə, ictimai quruluş dəyişməsə, siyasi azadlıq əldə 

edilməsə şəхsiyyətin mənəvi azadlığından danışmaq yersizdir. 

Yusif  Vəzir  1930-35-ci  illərdə  Azərbaycan  Neft  İnstitutunda  işləyən  zaman,  həmin  institutda 

çıxan "Əzizbəyov adına Azərbaycan qızıl Bayraqlı Neft İnstitutunun əxbari" jurnalında "Neft və onun 

tarixi"  adlı  məqaləsi  ilə  bərabər  bir  çox  məqalələr  yazıb  çap  etdirmişdir.  Yusif  Vəzir  bir  çox 

hekayələrini "Maarif və mədəniyyət" jurnalında və başqa mətbuat orqanlarında çap etdirir. Sonralar isə 

"Qızlar bulağı", "Studentlər", "1917-ci il" adlı romanlarını çap etdirir. 1935-ci ildə "Həzrəti-Şəhriyar" 

adlı  komik  pyesini  bitirir.  Uzun  illər  tədqiqatçıların  diqqətindən  kənarda  qalan  "Həzrəti-Şəhriyar" 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1422

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

komediyası, nəhayət, ilk dəfə 1980-ci ildən incəsənət toplusu "Qobustan" jurnalının 4-cü nömrəsində 

çap  olundu.  Dünyada  geniş  tanınmış  və  bestsellerə  çevrilmiş  "Əli  və  Nino"nun  Yusif  Vəzir 

Çəmənzəminlinin qələmindən çıxdığını iddia edən ədəbiyyatşünaslar var. 

Yusif  Vəzir  tərcümələr  üzərində  də  işləyirdi.  O,  L.Tolstoyun,  İ.Turgenevin,  A.Neverovun, 

N.Qoqolun,  B.Lavrenevin,  L.Seyfulinanın,  V.Hüqonun  və  s.  bir  neçə  əsərlərini  rus  dilindən 

Azərbaycan  dilinə  tərcümə  etmişdi.  O,  kino-ssenarilərin  tərcüməsi  işində  də  fəal  iştirak  etmişdi. 

Azərbaycan  dilində  ilk  səsli  film  olan  məşhur  "Çapayev"  filminin  ssenarisini  də  Azərbaycan  dilinə 

1936-cı  ildə  Y.V.Çəmənzəminli  tərcümə  etmişdi.  Yusif  Vəzir  1937-ci  ilin  aprel  ayında  tamamladığı 

"İki od arasında" adlı tarixi romanı işdən çıxarıldığı üçün çap etdirə bilməmişdi. Öz sağlığında nəşr 

etdirmək qismət olmayan Yusif Vəzirin bu tarixi romanı ilk dəfə 1964-cı ildə "Azərbaycan" jurnalında 

müəyyən  ixtisarla  "Qan  içində"  adı  ilə  çapdan  çıxmışdı.  Yusif  Vəzir  Yazıçılar  İttifaqından 

çıxarılmazdan  3-4  ay  əvvəl  yazdığı  "Altunsaç"  adlı  kinossenarisini  də  "Azərfilmə"  vermişdi.  Geniş 

mütəxəssis  müşavirəsində  oxunub  bəyənilməsinə  baxmayaraq  "Azərfilmin"  direktoru  Merkel  son 

mərhələdə Yusif Vəzirə müraciət edərək demişdi, "Studentlər" romanınız tənqid edildiyi üçün sizinlə 

müqavilə  bağlaya  bilməyəcəyəm.  Yusif  Vəzir  tərcümələr  üzərində  də  işləyirdi.  O,  L.Tolstoyun, 

İ.Turgenevin,  A.Neverovun,  N.Qoqolun,  B.Lavrenevin,  L.Seyfulinanın,  V.Hüqonun  və  s.  bir  neçə 

əsərlərini rus dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdi. 

“Çəmənzəminli”,  Yusif  Vəzirovun  təxəllüslərindən  biridir.  Yusif  hələ  uşaq  ikən  ailənin  çətin 

zamanlarında aclıq nəticəsində Cənubi Azərbaycanın Çəmənzəmin kəndindən qaçaraq Şuşaya pənah 

gətirmiş və Yusifgilin həyətlərində sığınacaq tapmış Həsənxan, Nifti və Fərəc qardaşlarının basqa heç 

bir qohumları onlara kömək etmir. Yusif sağaldıqdan sonra anasına deyir ki, əgər mən gələcəkdə adlı-

sanlı  adam  olsam,  mütləq  Cənubi  Azərbaycandan  gəlmiş  sədaqətli  qonşularımızın  kəndlərinin  adını 

özümə təxəllüs qəbul edəcəyəm. Yusif Vəzirin "Çəmənzəminli" təxəllüsünü qəbul etməsi onun həmin 

ailəyə  bəslədiyi  hörmət  və  məhəbbətdən  irəli  gəlir.  Vəzirov  “Çəmənzəminli”  təxəllüsündən  1911-ci 

ildən  etibarən  istifadə  etməyə  başlamışdır.1926-cı  ildə  Sovet  Azərbaycanına  qayıtdıqdan  sonra  o, 

yenidən bu təxəllüslə yazmağa başlamışdı. 

Bir  sözlə,  Çəmənzəminli  azərbaycançılıq  ideyasının  tərkib  hissəsi  kimi,  azərbaycanlıların 

tarixinin,  fəlsəfəsinin,  mədəniyyətinin  qələmə  alınmasında  mühüm  işlər  görüb.  Mütəfəkkir  hesab 

edirdi  ki,  milli  dövləti  qorumaq  və  yaşatmaq  üçün,  ilk  növbədə  onun  elmi  əsasaları  işlənib 

hazırlanmalıdır.  Bütün  dünya  millətləri  bilməlidir  ki,  Azərbaycan  gənc  dövlət  olsa  da,  onun  şanlı 

dövlətçilik ənənəsi, mədəniyyəti, fəlsəfəsi, ədəbiyyatı olub. 

 

 

HƏSƏN BƏY ZƏRDABİNİN YARADICILIĞINDA                                     

ƏXLAQ TƏRBİYƏSİ MƏSƏLƏLƏRİ

 

 

Nərgiz MƏMMƏDZADƏ 

Bakı Slavyan Universiteti

 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

XIX  əsrin  ikinci  yarısı,  XX  əsrin  əvvəlləri  Azərbaycanın  pedaqoji  fikir  tarixində 

özünəməxsusluğu ilə seçilir. Bu dövrün məşhur maarifçi pedaqoqları olan M.F.Axundov, S.Ə.Şirvani, 

N.B.Vəzirov,  N.Nərimanov,  R.B.Əfəndiyev,  H.Zərdabi  və  başqaları  ana  dilli  təlim  uğrunda,  xalqın 

maariflənməsi,  cahillikdən  qurtulması  uğrunda,  millətinə,  xalqına  layiq  olan  vətəndaş  yetişdirmək 

üçün mübarizə aparmışlar. 

XIX  əsrin  ikinci  yarısında  yaşamış  ictimai  xadim  və  görkəmli  mütəfəkkirlərdən  biri  olan 

H.Zərdabi  Azərbaycan  xalqının  mədəni  və  elmi  fikir  tarixində  iz  qoymuş  şəxsiyyətlərdən  biri 

olmuşdur.  O,  bütün  fəaliyyəti  boyu  xalqının  maariflənməsi,  mədəni  inkişafı  yolunda  əlindən  gələni 

əsirgəməmişdir.  O,  deyirdi:  “Maarifdən,  elmdən  məhrum  olan  xalq  işıqdan  məhrumdur”.  Onun 

fəaliyyətinin əsasında xalqın zəhmətkeş nümayəndələrinin ağır həyat tərzini yüngülləşdirmək, onların 

hüquqlarının qorunmasına çalışmaq dururdu. H.Zərdabinin ideyaları onun rəhbərliyi ilə 1875-ci il iyul 

ayının 22-də çap olunan “Əkinçi” qəzetində öz əksini tapmışdır. Bu qəzet Azərbaycanın çap olunan ilk 

IV INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

1423

 

Qafqaz University                                                                                         29-30 April 2016, Baku, Azerbaijan 

milli  qəzeti  idi.  H.Zərdabi  “Əkinçi”  vasitəsi  ilə  xalqı  maarifləndirməyin  təbliğini,  cəhalətdən 

qurtulmağı qarşısına məqsəd olaraq qoymuşdur. “Əkinçi” nin çap olunmuş müxtəlif nümunələrində o 

dövrdə  cəmiyyətdəki  cahillik,  mövhumat,  ədalətsizlik  tənqid  olunur,  bu  tip  cəhətlər  insana  məxsus 

olan mənfi xüsusiyyətlər kimi təqdim edilir və pislənilirdi. 

H.Zərdabinin  dünyagörüşündə  etika  və  əxlaq  məsələləri  mühüm  yer  tuturdu.  H.Zərdabinin 

yaradıcılığını  araşdırarkən  burada  əxlaq  tərbiyəsi  ilə  bağlı  məsələlərə  geniş  yer  ayrıldığını  görürük. 

Əxlaq tərbiyəsi tərbiyənin ən vacib tərkib hissələrindən biridir. Tərbiyə işinin həyata keçirilməsində 

əxlaqi meyarlar üstün tutulan amillərdəndir. Əxlaq tərbiyəsinin əsas məqsədi insanlarda əxlaqi şüuru 

və  davranışı  formalaşdırmaqdan  ibarətdir.  Tərbiyənin  bu  növü  insanlarda  humanizm,  xeyirxahlıq, 

vətənpərvərlik, ədalətlilik, insanlara qarşı hörmət, doğruçuluq, borc, şərəf, vicdan və s. bu kimi əxlaqi 

keyfiyyətlərin formalaşdırılmasını təmin edir. 

H.Zərdabinin yaradıcılığında rüşvətxorluq, ədalətsizlik, riyakarlıq kimi insana məxsus olan mənfi 

keyfiyyətlər  müsbət  əxlaqi  keyfiyyətlərlə  müqayisə  edilir.  Bu  tip  mənfiliklər  tənqid  atəşinə  tutulur. 

Burada  zəhmətkeş  xalq  nümayəndələri  müsbət  insani  keyfiyyətlərə  məxsus  olan  şəxslər  kimi 

göstərilir. Əhalinin daha yüksək təbəqələrinin timsalında isə riyakarlıq, qəddarlıq, müftəxorluq neqativ 

hallar  kimi  təqdim  edilir.  H.Zərdabi  irəli  sürdüyü  fikirlərində  əxlaq  tərbiyəsi  ilə  bağlı  işləri  həyata 

keçirən zaman xalqın adət və ənənəsini nəzərə almağı, ona əsaslanmağı vacib hesab edirdi. O, əxlaqi 

keyfiyyətlərin  formalaşmasında  xalqın  mənşəyinin  rolu  olduğunu  bildirirdi.  H.Zərdabi  insanların 

mənəvi  inkişafında,  dünyagörüşünün  formalaşmasında  nəğmələrin,  mahnıların  təsiri  olduğunu  belə 

ifadə edirdi: “Mahnı vacib şeydir. Ona binaən onun mənasını yaxşılaşdırmaq səyinə düşmək lazımdır. 

Hər  tayfanın  vətəndaşlıq  və  millətin  keçmişində  olan  yaman  və  yaxşı  günlərini  şərh  edən  mahnıları 

olur  ki,  bu  mahnılar  ağızdan  –  ağıza  düşüb  milləti  birləşdirməyə  bais  olur”.  H.Zərdabi  bu  fikirlərini 

“Əkinçi” qəzetinin nömrələrindən birində qeyd etmişdir. O, xalq şeir və nəğmələrini insanlar arasında 

daha da geniş yaymaq məqsədilə bu nəğmələri “Türk nəğmələrinin məcmuəsi” adı altında toplamış və 

bu  məcmuənin  əhaliyə  pulsuz  paylanılmasını  təmin  etmişdir.  O,  “Əkinçi”  qəzetində  çap  olunmuş 

“Kənd mirzələrindən хilаs оlmаlıyız” аdlı məqаləsində möhtəkirlərin törətdikləri cinаyətləri, sadə xalq 

kütləsinə qarşı etdikləri haqsızlıqları, оnlаrın tüfеyli həyаt tərzini tənqid аtəşinə tutmuşdur.  

H.Zərdabi  o  dövrdə  kasıbların  uşaqlarını,  küçədə  səfil  həyat  tərzi  keçirən  uşaqları  məktəblərə 

düzəltmək  məqsədi  ilə  xeyriyyə  cəmiyyəti  təşkil  etmişdir.  Onun  atdığı  bu  addımı  həmin  uşaqların 

əxlaq tərbiyəsi istiqamətində görülmüş ən vacib işlərdən biri kimi qiymətləndirmək olar.  

H.Zərdabinin  fikrincə  vətənpərvərlik  insana  məxsus  olan  ən  vacib  əxlaqi  dəyərdir.  Zərdabi  o 

dövrdə  yaşayıb  fəaliyyət  göstərmiş  tərəfdaşlarını  vətənini  sevən,  onun  adət  və  ənənələrinə  hörmət 

edən, əxlaqlı bir şəxsiyyət yetişdirməyə çağırırdı. O, özü də əsl vətənpərvər bir şəxsiyyət idi. Əlbəttə 

ki,  vətənvpərvərlik  dedikdə  təkcə  öz  vətənini  sevmək  nəzərdə  tutulmur.  Eləcə  də  onun  inkişafı, 

gələcəyi  üçün  xidmət  göstərmək  nəzərdə  tutulur.  Ana  dilinin  vətənpərvərliyin  ən  gözəl  ifadəsi 

olduğunu  deyə  bilərik.  H.Zərdabi  də  öz  fəaliyyəti  boyunca  ana  dilli  təlim  uğrunda  mübarizə 

aparmışdır.  O,  M.F.Axundovdan  sonra  ana  dilini  yüksək  zirvəyə  qaldıran  bir  şəxsiyyət  olmuşdur. 

H.Zərdabi savad təlimi ideyasını irəli sürərək uşaqların ümumi təhsilini, ana dilində dünyəvi məktəblər 

yaratmaq ideyasını əsaslandırıdı.  

H.Zərdabinin  əxlaqi  keyfiyyətlərlə  bağlı  fikirlərinə  aşağıda  təqdim  olunmuş  nümunədə  də  rast 

gəlirik.  “Həqiqətən  bizim  bir-birimiz  ilə  xoruz-beçə  kimi  cəmaətin,  ələlxüsus  xaricilərin  hüzurunda 

döyüşməmiz çox eyibdir. Bizim bədbəxt müsəlman taifəsi qeyrilərdən geridə qalıb. Xalqın qəflətdən 

oyana bilmədiyinin bir böyük səbəbi də budur ki, biz öz nəfsimizi öldürə bilməyib vacib işləri kənara 

qoyub  bir  -  birimiz  ilə  tutuşub  qeyriləri  özümüzə  güldürürük.  Bəsdir,  belə  məsləkdən  əl  çəkəlim”. 

Burada Zərdabi bir növ insanları bir – birilə xoş rəftar etməyə, humanist və ədalətli olmağa səsləyir.  

Tarixin istənilən dövründə cəmiyyətdə əxlaqi cəhətdən yüksək inkişaf etmiş şəxslərə böyük dəyər 

verilmişdir. H.Zərdabinin əxlaq tərbiyəsi ilə bağlı irəli sürdüyü fikirləri bu gün də aktualdır. Düzdür, 

bu gün cəmiyyətimiz nə qədər inkişaf etsə də nöqsanlar hər zaman olduğu kimi yenə də var. Təəssüf 

ki, müasir dövrümüzdə cəmiyyətdə ədalətsizlik, qeyri - humanist münasibətlər, qəddarlıq, əxlaqsızlıq, 

sərxoşluq, narkomaniya və s. bu kimi neqativ hallar insanların əxlaq tərbiyəsinin çatışmaz tərəfləridir. 

Bu tip keyfiyyətlər cəmiyyətdəki əxlaqi mühitə ziyan gətirir. Bu gün cəmiiyyətimizin əxlaqi cəhətdən 

yüksək  inkişaf  etmiş,  əsl  vətənpərvər  gənclərə  çox  böyük  ehtiyyacı  var.  Torpaqlarımızın  iyirmi 

faizinin işğal altında olduğu bir dövrdə yeniyetmələrin vətənpərvər ruhda yetişməsi olduqca vacibdir. 

Yalnız  əsl  vətənpərvər  olan  şəxslər  hər  zaman  qorxmadan,  çəkinmədən  vətənini  qorumağa,  onun 

uğrunda canından keçməyə hazır olarlar.